CC BY
12УДК 373.1.02:372.8
м¥гал1мнщ психологияльщ-педагогикальщ ь<¥зыретт1л1г1
ок;ушылардыц
функционалдьщ сауаттылыгын дамытудыц жагдайы рет1нде
Андатпа
Макал ал а функционалдык сауатты-льщтыц аньщтамасы бершед1, окушылар-ды дамыту уппн онын, мацызы непзделедг Окушылардын; фукционалдык сауат-тылыгын дамытудын психол огня лык-пе-дагогикалык шарттары мен факторлары айкындалган. Окушылардын функцио-налдык сауаттылыгын кальгптастыру бой-ынша м^гатмнщ кэс1би кузыреттгтгше койылатын талантар керсетшедг
Аннотация
В статье дается определение функциональной грамотности, обосновано её значение для развития учащихся. Определены психолого-педагогические условия и факторы развития функциональной грамотности учащихся. Показаны требования к профессиональной компетентности учителя по формированию функциональной грамотности учащихся.
Annotation
The article defines fuctional literacy and justifies its importance for the development of students. Psychological and pedagogical conditions and factors for the development of students' fuctional literacy are determined. The requirements to the professional competence of a teacher to form functional literacy of students are shown.
К,азакстан Республикасында бшм бе-руд! дамытудыц 2011-2020 жылдарга арналган мемлекетик багдарламасын-да функционалды сауаттыльщты дамыту айкын корсетшген. Eлiмiздe жалпы
Нуржанова P.M., Жаналина Л.Е.,
« вря еу « БА ¥0 » АК, фил нал ы К,останаи облысы бойынша педагогикалык цызметкерлердщ бшктшгш арттыру институты» К^останай цаласы, f\ocmauaù облысы
Неглзг! свздер: функционалдык сауат-тылыц, психолого-педагогикалык шарттары, факторлар, кэаби цузыретпплж.
Ключевые слова: функциональная грамотность, психолого-педагогические условия, факторы,профессиональная компетентность.
Keywords: functional literacy, psychological and pedagogical conditions, factors, professional competence.
Я
с
CQ О
СП
a
UQ О
Я U
О
4 О X
X щ
н
5 ^
я
Он
О Щ
H
2(28)72020
01лт беретш мектептерде зияткерлш, дене жэне рухани тургысынан дамыган азамат-ты калыптастыруга, окушыныц физика-лык; кубыл мал ы элемде элеуметтж бейш-делуш камтамасыз ететш бшш алудагы кажеттшжтерш канагаттандыру барысын-да жумыстар журпзшуде. XXI гасыр - ба-рынша каркынды дамып, ал га умтылуды басты максат еткен уакыт. Кдзфп жагдай-да функционалды сауаттылык мугал 1 мге де, окушыга да кажет екенд1пн барлыгы да тусшш отыр. Окушылардыц функционалды сауаттылыгы мугашммен тжелей байланы-сты. Баланыц,ягни жеке тулганыц функционалды сауаттылыгын арттыратын да, дамытып непзш калайтын да мугашм, ей-ткеш функционалды сауаттылык; бшш беру процес! аркылы калыптасады. Жеке тулга-ны ешкшд1 кайталамайтын езшщ ерекшел!-пмен кершетш элеуметтж катынас жуйеа-не енш, когамныц дамуында белд] бф екш1 ретшде элеуметтж касиеттердш толыктыгы ретшде карает ырсак, мугалшнщ рол1 зор. Жеке тулганы кал ыптастьфуда мугалшнщ бнам берушен катар балага биологиялык тукым куалаушылык, коршаган орта, мэде-ниет, топтьщ тэж1рибе, жеке тэж1рибе эсер етедг
Казакстанньщ экономикальщ дамуы
мугапимнщ педагогикалык-психология-
лык кузыреттЫпмен тыгыз байланысты.
Мугал1м баланы бэсекеге кабшетп тулга
ретшде мектеп табалдырыгын аттаганнан
§ бастап калыптастьфады. Мектегт бтрген
® окушыныц алдындагы емфшде болатын га
О сан турл1 озгер1стерге даярлау мен замана-
р-> .
<! уи 01Л1М ал у га сэикес озгерту максатында § окытудыц тупк! нэтижес! ретшде окушы-^ лардыц игерген кузыреттшжтер] алынган 0 жагдайлар темен де усынылып отыр. § Функционалдык сауаттылык:
ьн
• окушылардыц сырткы ортамен ка-н рым-катынас жасау кабшету
® • окушылардыц езгермел! емфге бейш-К делушш шарты;
§ • окушылардыц жеке бас кабшеттерш
н • •
дамытудыц тет1п;
• окушылардыц элеуметтж-мэдени да-
му ыныц олшемц
• окушылардыц элеуметтж дагдыларын дамытудыц непзу
• окушылардыц бшш, бшж, дагдылары-ныц кузыреттшжке уласу жолы;
• окушылардыц катысымдык, акпарат-тык, проблемалардыц шешшш табу кузы-реттшжтершш бфЛ1п [1, 8-бет].
Окушыныц функционалды сауаттылыгы бурынгы 01лтд1 еске тусфт жацгырту, оны колдану, пайымдау аркылы мектептен тыс уакытта пайдалана алумен сипатта-лады. Сонымен катар окушыныц физика, химия, биология, география, астрономия салаларынан алган бшшдер] коршаган ортамен, оз емфлершде кездесетш жагдай-ларга орай шешш кабылдауда колдану кабшеттерш аныктайды. Будан окушылардыц бтм, бшж, дагдьшарыныц кузыреттшжке уласу жолы коруге болады. Мугалш окушыныц оку бшжтштн, мате-матикальщ, жаратылыстану гылымдары-ныц ОШ1КТШ1ПН дамытуга байланысты ой-лау, дэйектеу, мэселеш кою мен оны шеше бшу, модельдеуге, нэтижелерд] усынудыц турл1 эдю-тэсшдерш колдана алу кабшеттерш дарытуга байланысты жумыстарды жуйел1 турде журпзгенде нэтижеге жете алады. «Жаратылыстану гылымдарынан сауаттылык» угымы бшшгерлердщ жаратылыстану бкамш сурактарды тану жэне кою унин, жаца бшшд] мецгеру, жаратылыстану кубылыстарын туешдфу мен гылы-ми дэлелдерге непзделген жаратылыстану мэселелерш корытындылауга тужырым жасау унин пайдалану кабшеттерш камтиды. Жаратылыстанудыц непзп ерекшелжтерш адам танымыныц формасы ретшде угыну жэне жаратылыстану гылымдары мен технология когамныц материалдык, зияткерлж жэне мэдени саласына эсер ететшш туешу де осы угымныц непзп курамдас белжтер] болып табылады [2,49-бет].
Мугал1мнщ психолого-педагогикалык кузыретттп ец алдымен тулганыц бел гш1 б1р сапасына байланысты. Мугашмнщ бой-ында окушыга эсер ететшдей кузыреттшж-тердщ болуы орынды. Педагогтыц исихо-
Ф
логияльщ-педагогикальщ кузыретттп уш блоктан турады:
• психологияльщ-педагогикальщ сауат-тыльщ,
• психолого-педагогикальщ бшшдшж,
• кэшби тулгальщ сапалары.
Педагогтыц психологияльщ-педагоги-
кальщ кузыреттшжтержщ непзп керсет-кпнтер1 мынадай болып келедг
• окушыга езшщ ецбегшщ жетекни кун-дылыгы ретшде карай отыра багытталу;
• унем1 езш-ез1 жетшдфуге, езш-ез1 та-нуга жэне езш-ез1 езгертуге деген кажет-тшшнщ болуы жэне бейтдш1п;
• дидактика непздершен, тэрбие теори-ясынан жэне мектептанудан туратын жалпы педагогика бойынша бшшнщ болуы;
• жалпы психология бойынша бтмнщ болуы;
• тулга теориясы бойынша жэне оку-шылардын жас ерекшелпс психологиясынан бтмнщ болуы[3, 9-бет].
Бул керсеткштер эр мугалшнщ бойынан табылуы кажет. Бул непзп керсеткштер. Ал педагогтын окушыга жэне жеке езше каты-сты 1згш1к-тулгал ык устанымын караетыру педагогтын психологиялык-педагогикалык кузыретттгш арттыру. Сонымен катар педагогтын жогары кэсюи дайындыгы да аса кажет. Осыдан сон мугал шнщ педагоги-калык кызметше жауапкершш 1 кпен карау нэтижесшде бкам беру урдюшде окушы-лармен тшмд1 езара карым-катынас орнай-ды.
Педагогтын психологиялык-педагогикалык кузыретткап кэсюи кузыреттшжпен тжелей байланысты. Ал кэсюи кузырет-ттки калыптастыру эр мугалтнщ жеке шыгармашыльщ кабшетш дамытуды, педа-гогикалык инновацияларды дурыс кабыл-дай алуын, кунделисп езгерюке толы пе-дагогикальщ ортага тез бейшделуш кажет етедт
Жалпы функционалды сауаттылык деген угымды таратып айтар болсак, адамдардын (жеке тулганьщ) элеуметик, мэдение, сая-си жэне экономикалык кызметтерге белсе-не араласуы жэне ем1р бойы бтм алуына
ьщпал ететш базальщ факторы [4, 5-бет]. Ал функционалды сауаттылык кез келген окушыныц туракты касиет! болуы тшс. Окушы функционалды сауаттылыкка мек-тепте алган бшш мен бшж, дагды аркылы кол жетюзедт Соган орай мектепте алына-тын бшш белгш 1 бф сауаттылык денгейш камтамасыз ететш курал, накты эрекет-тердщ корытындысы. Алдымен оку сауат-тылыгына токталуга болады: окушы баста-уыш сыныпта о куга ынталы болады, кешн жогары сыныпка кешкен сайын окуга ынта-сы азая бастайды. Ал К1тап окымаган, К1та-пханага бармаган окушы бфте-бфте сауат-сыз окушыга айналады. Окушы кез келген пэн бойынша бершген мэтшдермен жумыс жасаганда акпаратты салыстыра алу, ав-тордыц ойын аныктай алу, жауапты эзф-леу барысында ездершщ пайымдауларына суйене отырып, ойларын дэлелдей бшуге жаттыгуы ти1с. Бул дагды адамга емф бойы кажетт! дагды. Ал мугалтнщ шеберл1п кез келген тэскда колдана отырып, окушыныц оку сауаттылыгын арттыру, элеуметтж жагдайга бейшдеу. Мэтш, жагдаят, сурак - оку окушыныц оку сауаттылыгыныц непзп параметрлерт Окушы оку уРД1СШДе мэтшмен жецш-курделнагше карай жумыс жасауда тек салыстырумен гана шектелмей, алынган акпарат непзшде болжамдар жаса-уга уйрену] тию. Кез келген мэтшд] талдауга машьщтанган окушы ез ойын дэлелдеп айта алады. Окушылардыц пэндж бшшдерше, ептшпетерше жэне дагдыларына (БЕД) §
суйене отырып, оку пэндер] аркылы функ- <
• • ю
ционалдык сауаттылыкты дамыту удер1С1 о
.. СП
оилау дагдыларын калыптастыру непз1нде < жузеге асады. Ойлау дагдыларын калыпта- § стыру жэне дамыту куралдарына тапсыр- ^ ма туршде бершген пэндпе БЕД жатады, ал <3 уйымдастыру формасына - проблемалык § жагдайлар жатады. Осыган байланысты, ®
ойлау дагдыларыныц 631 БЕД-тердщ кузы- н
• • • • • к
реттш1кке кешу1Н1ц куралы ретшде кызмет ^
аткарады, ягни олардыц функционалдык са- §
уаттылыгы. Функционалдык сауаттьшыкка §
н
оку жэне жазудагы сауаттылык, жаратылы-стану гылымдарындагы сауаттылык, мате-
w
матикальщ сауаттылыгы, компьютерлж сауаттылыгы, отбасыльщ eMip мэселелершдеп сауаттыльщ, зац сауаттылыгы кфед].
БЕД-тер кузыретттк Heri3i ретшде
Б¥ бойынша БЕД Ойлау дагдылары-ныц (интелектуалдьщ ептш1гшщ непзшде) функционалдьщ сауаттылык; - жалпы си-паттагы дагдыларыныц непзшде емфлж дагдылары [1, 7-бет]. Функционалдьщ сауаттылык; болашак ушш кажетппн окушы-лардыц барлыгы да тусшед]. Окушы OMip-ден ез орнын табуда караиайым эрекеттерд] практикальщ турде орындай бшуге жат-тыгуга дагдыланады.
Функционалды сауаттыл ыкты дамытуда ьщпал ететш факторлар:
• бтм беру мазмуны;
• оку формалары мен эд1стеру
• окушылардьщ окудагы жетютжтерш диагностикалау жэне багалау жуйесц
• мектептен тыс косымша бтм беру багдарламалары;
• мектепп баскдру моделц
• барльщ муддел! тараптардыц серште-CTiriHe непзделген игшнсп бтм беру орта-сыныц болуы [4,42-бет].
Жогарыда келтфшген сауаттылыктар 6ip кунде даритыи, аз уакыт 1шшде да-митын бш1к пен дагды емес. Окушы мен мугапимнщ арасында тусшспкпеи кал ып-таскан карым-катынастыц аркасында тана туындайды. Мугалшнщ компьютерлж сауаттылыгы функционалдык жэне жуйел! § бшжтшж децгейшде дамуы тшс. Ойткеш ® мугалшнщ кызметшде тэжфибесш дамы-
§ ту мен жетшдфу кажет. Мугашмнш жумы-
р->
<! сында шыгармашылык элементтер1н енпзу
q машьщтары, кунделжт! бшш беру урд'сш-
^ де туындаган мэселелерд] сауатты шешу
^ ТЭС1ЛШ колдану талап етшедт Шыгар-
§ машьшыкпен жумыс жасайтын мугал i м ез
® бойындагы касиеттершен окушылардыц
н бойында шыгармашыльщ белсендшжт! оя-S
тады. Бул жагдай оку-тэрбие урдюшде жеке тулгаиы дамытуга ыкпал ететш шеним кабылдауга умтылдырады. Мугалшнщ тэжфибе алмасуга талпыиуын, жаца icrep-ге кулшыныспен KipicyiH педагогикалык ужым колдаган уакытта жузеге асырыла-ды. Окушылардыц функционалдык сауат-тылыгын дамыту - оку тэрбие процесше ыкпал етудеп eMip талабы.
Когамдык Ka3ipri урД1С1 езшщ эре кет ш тшмд1 жоспарлай алатын, танымдьщ кыз-метшде алынган бшшд] орынды пайдалана бшетш, тупк1 нэтижеге жету ушш эртурл! топтардагы адамдармен тишд] карым-ка-тынас диалопне тусе алатын бшшд] тулга-ны тэрбиелеу мэселесш койып отыр. Са-палы бшш алгаи, танымдылыгы жогары, кузыретп, бэсекелестжтщ кайсыбф мыкты тегеуршше тетей бере алатын окушылар тана болашактыц кштш аша алады.
эдебиет
1. Казакстан Республикасы Бшш жэне гылым министрл1п Ы. Алтынсарин атын-дагы ¥лттьщ бшш академиясы Окушылардыц функционалдык сауаттылыгын калып-тастырудагы мектеп жэне отбасыныц езара ic-эрекетшщ мазмуны мен турлер] Эдюте-мелж курал Астана 2013. 7-8 беттер
2.Ингайбекова Т.А. Педагогикалык-иси-хологиялык кузыреттшж непздер] // Эле-уметтж педагогика жэне езш-ез1 тану №2 2012.- 9 бет
3.Сыгаева Л. Функционалдьщ сауаттылык — бтм сапасын жетшдфудщ Heri3ri багдары // Республикальщ оку-эдютемелж журнал Математика информатика физика №6 2015. -5-бет
4.Куанаева P.C. Функционалдьщ сауат-тылыкты дамыту жолдары// Бшш беру ме-KeMeci басшыларыныц аныктамалыгы №8 2014. 42-бет.
