CC BY
23в; s
m
о
го
ä w О
u
О §
ш Е-
S
Рч
о
W Е-
Б.Ж. Жалпакова,
цазац mini мен эдебиепп пэтнщ
мугалып Жтпцара цаласы Крстанай облысы
Нег1зг1 свздер: шыгармашыл т) л га цалыптастыру кэаби ше-берл121, вз беттдт ж) мыс. шыгар-машылъщ квц1л-куй тудыру, логи-калыц ойлау, жец1лден курдел1ге турленд\ру, коммуникативтт
багыт, циялдау арцылы, таным-д ыц-ш ыгармаш ыл ык 6ejceiu)ul?i, цызыгушылыгын арттыру, оцушы-ныц ijOeityi, эдеби-шыгармашылыц багыт.
Ключевые слова: формирование творческой личности, педагогическое мастерство, самостоятельная работа, создание творческой среды, логическое мышление, от простого к сложному, коммуникативное направление, через воображение (вымысел), познавательно-творческая активность, повышение интереса, расширение кругозора, литературно-творческая направленность.
Keywords: forming of creative personality, pedagogical mastery, independent work, creation of creative environment, logical thinking, from simple to difficult, communicative direction, fiction, cognitive-creative activity, increase of interest, elevating mind, literary-creative orientation.
Вестник «öp.fiey»-kst
СЩУШЫЛАРДЫЦ ШЫГАРМАШЫЛЬЩ ЭЛЕУЕТ1Н ДАМЫТУ BIJIIM САПАСЫН АРТТЫРУ ФАКТОРЫ IM TIII II
Ацдатпа
Бул макал ада шыгармашыльщ багытта жу-мыс ютейтш, бшш непз1 каланган шыгармашыл дамыган тулганы капыптастыру жайында баянда-лады. Окушылардын танымдьщ-шыгармашыльщ белсенд1л1гш, цызыгушылыгын арттырудагы колданылатын тапсырмалар турлерк логикальщ кабшеттерш дамытудагы тапсырмалар, коммуни-кативтж, эдеби шыгармашыльщ, женшден кур-дел1ге турлендфу багытындагы жумыстар тур-лерг
Осындай жумыстарды унем1 журпзу окушыларды шыгармашылыкка белуга, шэкфт бойындагы кабшет кезш ашып, тшн байытуга, киялын уштауга, ез бетшше ¿зденуге зор эсерш типзед1.
Аннотация
В статье рассматриваются актуальные вопросы развития творческого потенциала учащихся на уроках казахского языка и литературы, создания условий, способствующих раскрытию познавательно-творческой активности. С этой целью целесообразно использовать творческие задания различного характера: двигаться от простого к сложному, задания на развитие логического мышления, коммуникативной и литературно-творческой направленности. Использование заданий такого характера побуждают учащихся к расширению кругозора и саморазвитию.
Annotatoin
The actual questions of the students' creative potential development at the lessons of Kazakh language and literature are discussed in the article.
The author pays attention to the creation of conditions for students which facilitate cognitive and creative activity. For this purpose it is expedient to use different creative tasks: from the simple to the complex, task to develop logical thinking, communicative tasks which have literary creative direction.
Usage of such tasks encourage students to enlarge their knowledge and self-development.
О кушы н ы ынталандыра, пэнге деген кызыгушыл ыгын арттыратын эд1с-тэсш-дерд1 ти1мд1 колдану- мугалт тарапынан кеп 1зденущ кажет етедт Тш уйренунпге дайын материалдыусынып, жаттап алуды, есше сактауды талап еткеннен гер1 ездт-нен пдене отырып ойлау аркылы уйрену-ге мумкшдш жасаган тшмдт Мемлекеттш тнда орыс сыныптарындагы окушыларга мен,герту-аса курдел1 эр1 унем1 1здешеп кажет ететш ю. Бул мугал1мнен кеп 1з-дешспен катар эр окушынын, тш уйренуде-п ерекшелтн жете зерттеущ кажет етедт Сабак журНзу эдклмен мецгерген устаз сабакты тусшд1рш кана коймай, окушы-ныц ез безмен 1зденуше турш болып оты-руы, жетектей бшу1 кажет. Мектептеп оку процесл окушылардыц пдешмпаздыгын, шыгармашыльщ элеуетш дамытуына жол ашуы кажет. Шыгармашыльщ кабшет эр баланын, табигатында болуы мумкш. Б1здщ мшдет1м1з — окушыга онын, бой-
ында жасырынып жаткан мумкшдпстерш ашып керсету. Окушы бурын тек тында-ушы болса, ещц 1зденунп, ойланушы, ез ойын дэлелдеуш! болады, ал мугалт осы эрекетке багыттауда окуды уйымдастыру-да жетекни рел аткдрады.
О ку ш ы л ар д ы ц шыгармашыльщ ка-бшеттерш дамыту ушш, окытудын, жаца технологияларын пайдаланган жен деп ойлаймын. Шыгармашыльщ кабшетш дамыту - баланы ойлай бшуге уйрету. Мугал1м унем! шыгармашыльщ кабшетш дамыту жолдарын нускап отырса, онда балалардын, ездер1 де 1здешске туседт Шыгармашыльщ жумыстар окушыларды ойлауга жетелеп, кызыгушыл ыгын оятып, шыгармашыльщ кабшетш арттыруга, бел-сендшжке ынталандырады. Окушылардьщ шыгармашыльщ кабшеттерж дамыту максатында окытушы мен шэкфттщ ара-сындагы ек1 жакты педагогикалык УРД1СТ1 колданамын:
Рч
о
в;
т
о
го РЧ
О
и
О §
ш Е-
К
Рч
о
М Е-
• Сезд1, сез т1ркесш дурыс к;олда-
нуы;
• Курастыру аркылы ойын жуй ел 1 турде айта бшу1;
• Сауаттылыгыньщ артуы;
(шагын шыгарма, эссе, эсер1)
• Окушынын, жеке кабшет1 айкында-лады;
• 1штей б1р-б1ршен калмауга тыры-сады;
• Тапсырмасы курделенд1ру денгеш-не сэйкес окушынын, ойлау кабшеп арта-ды;
• Эр бала ез децгешне, кабшетше карай багаланады;
• Даму мониторинп курылып, ка-дагалап отырылады.
Жан-жакты бтмд1, жогары мэде-ниетп, шыгармашыльщпен ой толгай бшетш, оку аркылы ез1нщ ой-ерюш, шыгармашылык каб1лет1н дамыта ала-тын жеке ту л га калыптастыруымыз керек. Заман агымына сай бшш беруд] дамыту, бним сапасын элемдпс денгейге кетеру-кез-келген оку орныньщ жэне узтаздьщ басты мшдет]. Эр устаз ез окушысыньщ бникп, бнимд1 азамат болганын калайды.
Окушылардын дара тулгальщ ка-бшеттерш ескере отырып, олардьщ эркайсысына жеке тулга ретшде карап, ездерше деген сен1мдш1пн арттырып, шыгармашылык жумыс ютеуге жетеле-удщ, окушынын бшшге деген ынтасын арттыра бшудщ манызы ерекше. Жеке тулганын шыгармашылык белсендштн арттыруда мына сатылар бойынша жумыс журНзшедт
- Окушыга багыт-багдар беру
- Окушынын езд1пнен жумыс ютеу1
- Окушынын 1здену1
- Оз жумыстарын коргау, талдау
БугшН танда колданылып журген
педагогикалык технологиялардын эле-менттерш сабакта пайдалана отырып, окушылардын ой-ерюш, тш байльщта-рын дамытып, пденшпаздыкка, бшшд] ездшшен менгеруге жагдай жасап, бш1м мен тэрбиеш окушылардын ем1рше ен кажетп бшштшпстерш жетшд1рудемш.
Окушыларга сапалы бшш берудеп менщ алга койган неНзп максатым- окушыга сапалы бтм беру, алган бипмдерш тэр-биемен уштастыра б шуге уйрету. Сейтт болашакта бшш непз! каланган шыгар-машыл жеке тулга калыптастыру. Баланы жастайынан шыгармашылык енерше ка-лай баулу керек?
К^аз1рН езекп мэселелердщ б1рьосы. Шыгармашылыкка уйрету уппн мынадай жагдайларды ескеру ти 1 с:
- мугал1м ен алдымен, сыныпта шыгармашылык кещл-куй тудыру ушш баланьщ назарын бф нэрсеге багыттау керек.
- эрб1р шыгармашылык тапсырманы окушыга усынудьщ мазмуны жеткшшек-тердщ жас ерекшелшше, кызыгушылыгы-на уйлесу керек;
- окушылардын шыгармашыльщпен айналысуына мектепте, сабак устшде ко-лайлы жагдай жасау;
- шыгармашылык багытка баланы жуйел1, сапалы турде калыптастырып отыру кажет.
Мугал1м сабакта эдю-тэсшдерд1 пайдалана отырып, балалардьщ усы-ныс ткфлерш ерк1н айткызып, ойларын уштауга жэне ездер1не деген сешмш арт-тыруга мумкшдж тугызып отыру кажет. Эдю-тэсш кемепмен етшзген эрб1р сабак окушылардын ойлауын жэне кпялын, ойын дамытып, оларды сейлеуге уйретедь
Шыгармашылык жумыстьщ баста-масы- ез бетшдш жумыс. Сол себепп де окушылардын шыгармашылык кабшет-тер1 олардьщ ез бетшдпс жумыстарын-сыз дамыту мумкш емес. Оз бетшдш жумыс турлерше неНзп 3 жумыс турлерш жаткыза аламыз:
I Логикалык дамытушы ойындармен бершген тапсырмалар (курастырмалы ой-ындар, ребус, сезжумбактар, анаграмма, сканворд, т.б.)
Бастауыш сынып окушысынын шыгармашылык кабшеттерш дамытуга мумкшдш беретш езшдпс жумыс тур-лер1 — логикалык дамытушы ойындармен бершген тапсырмалар:
ЛIмил тордыц шпнен 12 сабактыц атауын тап
м а т с У Р е т б и о л о г
ж л е а э г г е б о с о г и
а г м а г ы л о г Ф а ф и я
Р е б т в III ш м У 3 л м 3 э
а М Р и и к ы н э ы а У и У
т Р а к а э Д е б к У У к а
ы л ы а и э К б в а а т е о
X и с т а э л и е т н а Р я
и м и я и У У т н м с и У я
Сканворд
Жьищы, Тагам
сиыр, ешк1 Сан —►
Туйенщ суп
экенщ экеа
с Кымыз ... сут1 Клшкентай гана бойы бар, айнал-дырып киген тоны бар. Ол не? —►
ч. ..к;ыт ... тулю
V ¥шак; марка-сы Кшз уйдщ бел!п -►
У Клык у животных -►
Крипторгамма «Кдотар». Мына тордыц ншне цифрлардыц орнына алфавит эрштерш жазыцдар
1 23 16 37 6 1 34
3 27 16 3 27 16
14 21 14 8 14 1 15 15 26
15 1 23 1 25 20 23 6 1 13
15 37 23 6 1 26 37 16
15 20 23 1 11
в;
т
о
го £
РЧ
О
и
О §
ш Е-
к
Рч
о
М Е-
2.Бершген тапсырманы турлендфу багы-тындагы жумыс турлер1 (мэтшнщ мазмунын ендеу, мэтш бойынша макал курастыру, сурет салгызу, ауызша суреттеу, киялдау аркылы суреттеу, мусшдеу т.б.)
Мысалы тапсьфма «Образга кфу»: Жан-сыз заттардьщ, есшдштердщ, жануарлардьщ орындарында ездер1 кандай куй кешетш1,кан-дай кызмет аткаратынын сезшу. Мен-Гул-мш. (Ыдыспын, Агашпын, Клтаппын, Ойын-шьщпын) деген эр турл1 такьфыптарда энпме жазгызу. Окушыньщ энпмесг Мен-Гулмш. Мен жерде есемш. Маган ауа - су, жарьщ кажет. Мен адамдарга куаныш сыйлаймын. Адамдар меш аналарына, мугашмдерше сыйлайды. Менщ шс1м хош, жаксы. Меш адамдар жаксы кередг Осы аркылы окушы-лардьщ ой - ерю1 кенейтшш, тшдер1 дамиды.
З.Оз ойынан еркш такырып курастыру га бершген эдеби шыгармашыльщ багыттагы жумыстар (елен курастыру, макал непзш-де энпме жазгызу, макалга кершю керсету, бурые мэпщц дурыс мэтшге айналдырып оку, жазу т.б.)
Мысалы: елен непзшде энпме жазгызу: «Ку:стар менщ жан досым, Кунде оларды керемш. Камкор болып эркашан, ¥я жасап беремш.»
Окушыньщ энпмесг Ку:стар-бАздщ до-старымыз. Олар кеп пайда бередк Агаштагы зиянды жэнд1ктерд1 жеп кояды. Орман-да,далада неше турл1 кустар кеп. Б1з оларга камкор болуымыз керек. Эсфесе, кыстыгуш кустарга ете киын. Сондьщтан бп оларга уя жасап, жем берем1з.
II. Казак тшш уйретуде бастапкы максат - коммуникативпк багытта окыту. Сейлеу-бул адамдардьщ тш аркылы байланые жасау процес1. Окушы бойына тш зандыльщтарын сщфш, колдана бшу, ауызем сейлеу жэне А.
ойын жазбаша беру бш1ктш1ктерш, дагдыла-рын ти1мд1 менгертт беруд1 максат етш ко-ямын. Сейлеу жаттыгулары карым-катынас жасауга багытталады. Казак тш1 сабагында журпзшетш жумыстьщ бф тур1 - окушы-ларды казакша сейлеуге уйрету, суракка жа-уап берпзу, ездерш б1р-б1р1мен сейлеспрш, окыгандарын ауызша айткызуга (тусшген1 бойынша) дагдыландыру. Демек, окушылар-дьщ керу, есту, айту, есте сактау кабшетш унем1 дамытып отыру кажет. Казфп талап бойынша, баланы басты тулга деп есептесек, жана буын окульщтарымен жанаша жумыс ютеуде эр мугагпмнен шыгармашыльщ ¡з-дешеп талап ету орынды жэне занды.
1. Темендеп жауапка сэйкес сурак та-бьщыз.
Менщ ушм Абай кешесшде.
.....................?
Уйдщ жанында аула бар.
....................?
Ушм 5 кабатты.
..................?
Пэтер1м 2 - нии кабатта. ?
- Пэтер1м 4 бел мел 1.
- ...................?
- Менщ белмем кен, жарьщ жэне таза.
- ...................?
- Белмемде устел, диван, ек1 орындьщ
жэне шкаф бар.
-....................?
- Кабыргада ютаптарга толы сере шнш
тур.
?
- Еденде эдем1 кшем жатыр.
-.....................?
- Маган менщ ушм унайды. 2.Б1р - б1рщмен езара сейлесщдер.
Казакшага аударьщыз Жауабын тексерщ13
1. Ты в каком городе живешь? 2. Город какой? 3. Улицы города какие? 4. В городе что есть? 5. В городе школ много ли? 6. Ты в какой школе учишься? 7. Тебе твой город нравится? Мен .... каласындатурамын. К^ала улкен жэне эдемг К^аланьщ кешелер1 кен, таза. К^алада ...,...,.... бар. Иэ, кал ад а мектептер кеп. Мен №... мектепте окимын. Маган менщ калам унайды.
Э.
Казакша айтьщыз Сурагын тексерщ13
1. Я живу в городе ... 2. Город большой и красивый. 3. Улицы города просторные, чистые. 4. В городе ...., ..., ... есть. 5. Да, в городе много школ. 6. Я учусь в школе №... 7. Мне мой город нравится. Сен кай калада турасыц? К,ала кандай? Кдланын кешелер1 кандай? К^алада нелер бар? К^алада мектептер коп пе? Сен кай мектепте окисыц? Саган сенщ калац унай ма?
III. Грамматикалык материалды жэне лексикалык такырыптарды окы-туда т1рек - сызбалардьщ колданылуы тшд1 дамытуга, сездш корды молайтуга, б1р - б1р1мен карым - катынас жасауга, ойлау кабшетш дамытуга, ойын казакша жетюзе бшуге жаттьщтырады. ТЧрек - сы-збалармен жумыс ютеуд1 окушы жаксы мецгерш алса, сейлем курастыру, сезд1, сейлемд1 талдау, ез ойын жетшзу жещл бо-лады. ТЧрек-сызбалардыц окушылардыц ез безмен жумыс ютеу дагдыларын ка-
лыптастыруда да мацызы зор. Эз безмен тануга уйрету окушылардыц белсендшш-терш гана арттырып коймай, олардьщ зерттеу кызмет1, жеке тулга касиеттер1 мен даму кабшетш арттырудьщ б1рден-б1р жолы деп саналады. ТЧрек-сызбалардыц тагы б1р тшмдшт- сабактыц сапасын арттырады, окушылардыц белсендштн, ойлау жэне еске сактау кабшеттерш да-мытып, казак; тшш окып-уйренуге деген кызыгушылыгын арттырады.
1.Сызба аркылы сейлесщдер.
1У.Ок;ытудыц жацаша барлык; пэндерде колданылатын кер-
нею куралдарга, олармен жумыс ютеу-ге де жацаша талаптар кояды. «Ьуустар-б1здщ достар» сюжетп суреп бойынша эцНме курастырып жазуга тапсырма бе-
Вестник «Орлеу»-!«! -
мазм^ны рем!н: Омар мен Жомарт шацгыларын
алып, серуенге шьщты. Кенет агашта то-нып калган кустарды кердт..
Ары карай не болуы мумкш9 Оны ездер1ц аяктап жазыцдар»,- деген про-блеманы алдарына коямын.
Эз тэж1рибемде «Оку мен жазуды сын тургысынан ойлауды дамыту» техно-логиясыныц элементтер1н сабактарымда колданамын. Олар: Венн диаграммасы, топтастыру, ой толгау, жупта талкылау, т1рек сездер, кешпкерлерге хат эд1стер1, еш жакты кунделш, семантикалык карта, графикалык диктант, 5 жолды елец, т.б. Бул эдютер де окушылардыц шыгар-машылык кабшеттерш дамытады, бф-б1р1мен ой алмастыруын, ой тушспруш камтамасыз етедт Эр окушы ез шыгар-Щ машылыгын керсете алады. 5 Окушыларды шыгармашылыкка ба-
§ улу, бш1м децгейш жетндару - узак
ГО . „ . .
<1 эр1 жуиелш1кт1 кажет ететш процесс.
§ Окушыныц дамуы б1ртшдеп жаца сапага
3 кетерше беред1 Осындай жуйел1 жумы-
0 стар нэтижесшде , окушыныц пэнге кы-
м
3 зыгушылыгыц, ынтасын арттырады, олар
^ ез бепмен шыгармашыльщпен жумыс
н ютеуге калыптасады. Окушы бойында
5 шыгармашылыкты дамытуда узджслз кул-
§ шыныс, окута, бким алуга деген умтылыс
м удайы ешпей, куннен кунге дами тусу]
[-4
кажет. Сонда гана окушы бойында бним нуры тасып, сыныптан - сыныпка кеш-
кен сайын окушыныц 1шк1 дуниеш, сы-рткы ортамен байланысы дамып, окушы дуниетанымы арта тусер] аньщ.
Эр устаз оку — тэрбие жумысына шыгармашыльщпен карап, жаца заман талабына сай, озьщ улттык рухында тэр-биелеп, сабакты турленд1ру максатында окытудыц турл! ЭД1С - тэсшдерш пайда-ланса, иН нэтижеге жетер1 сезшз. ¥стаз бен шэшрттщ б1рлесе жасаган ецбегшщ нэтижеш — сапалы бипм болып табылады.
ЭДЕБИЕТ
1.Пассов, Е.И. Основы коммуникативной методики обучения иноязычному общению. - М.,1989
2. М. Мухамедин. Окушылардыц шыгармашылыкка деген кызыгушылыгын калыптастыру неНзт 1зден1с 6/2001
3. Д. Эубэшрова. Шыгармашылык кабшетт! дамыту жолдары. Казакстан мектеб1 7/2001 ж
4. Ш. К^айыпова. Танымдык шыгармашылыкка баулиьщ. К^азакстан мектеб1 7/2005
