CC BY
27Геоморфология
ЭОЖ 577.4: 910. 2
Е. Е. Хальщов1, М. М. ^ыс2
1PhD докторант, Геоморфология жэне геоакпараттык картографиялау зертханасынын гылыми кызметкер1 (К. И. Сэтбаев атындагы Казак ^лттык техникалык зерттеу университетi, География институты,
Алматы, Казакстан)
2 География институты Геоморфология жэне геоакпараттык картографиялау зертханасынын к^ гылыми кызметкерi (География институты, Алматы, Казакстан)
ЖЕТ1СУ ЭЦ1Р1НДЕГ1 ЖЫРАЛЬЩ ЭРОЗИЯ МЕН БАСКА ДА БЕДЕР ТУЗУШ1 УДЕР1СТЕРД1Ц МОНИТОРИНГ1
Аннотация. Макалада Жетiсу внiрiндегi бедер тYзушi YДерiстердщ каз1рп жагдайына жYргiзiлiп жаткан зерттеу ж^мыстары кврсетiлген. Сонымен катар, жыралык эрозиямен баска да Yдерiстердi зерттеу Yшiн ^йымдастырылган мониторинг аландарындагы далалык ж^мыстарынын нэтижелерi ^сынылган. Жетiсу вщрщдеп геоморфологиялык Yдерiстер табиги вздiгiнен дамуы мен бiрге адамзаттын эсерiнен эртYрлi взге -рiстерге ^шырап жатыр жэне онын керi салдарынан келеназ экологиялык жагдайлар туып, кауiптi аудан-дардын саны мен квлемдерi ^лгайуда. Табигатты бедер тYзушi Yдерiстердiн зандылыктарын ескермей тиiмсiз пайдалангандыктан бедер тYзушi Yдерiстердiн даму каркындары да белсендi взгеруде.
ТYЙiн свздер: бедер тYзушi Yдерiстер, жыра, жыралык эрозия, жазыктык шаю, жагалаулык б^зылулар, корым, опырылым, жылжыма, экологиялык жагдай, Жетiсу.
К1ркпе. Табиги ресурстарды шаруашылыкка пайдалану барысында коршаган ортанын сакталуы, кайта калпына келлршу^ ластанудан сактау жэне коршаган ортанын деградациясы сиякты шаралар квп жагдайда сактала бермейд1 жэне каушт бедер тYзушi YДерiстердщ алды алынбайды, нэтижесiнде б^л табигатты тиiмсiз пайдалануга алып келедi. Жер бедерiнiн ортасында кауiптi бедер тYзушi YДерiстердщ дамуынан сактану Yшiн, YДeрiс дамуынын белсендшгше жэне дамуынын серпiнiне мониторингтiк бакылаулар жYргiзiлуi керек. Осы аспектiлердiн барлыгы Жетiсу внiрiнiн таулы жэне жазыкты аудандарынын табигатты кауiпсiз колданудын ажырамас бвлiгi болып саналады.
Нысан жэне зерттеу эдктемесь Зерттеу материалдары болып макала авторларынын география институтынын геоморфология жэне геоакпараттык картография зертханасынын далалык экспедиция к¥рамында 2012-2017 жж. далалык зерттеу ж^мыстары негiзге алынды. Зерттеу к¥рал-дары ретiнде кашыктыкты влшеуiш оптикалык аспап жэне 3D влшемдi лазерлi сканерi пайдала-нылды.
Жыралардын ^лгайуына, жагалаулардын б^зылуларына, опырылым, корым жэне жылжы-маларга реперлер орнатып, осы YДерiстердiн жылдамдыгы жэне квлемш аныктау ж^мыстары карастырылды.
бщрдщ гылыми зерттелу тарихы XIX гасырдын оратасында казак галымы Ш.Ш. Уэлиха-новпен каланганына карамастан, элi де жан-жакты зерттеулердi кажет етедi. Fалым сол кезге дейiн взгелер Yшiн к¥пия болып келген Тянь-Шань тауын зерттеуде теренге барган алгашкы зерттеушi болып табылды. 1856 ж. ол 1ле Алатауынын шыгыс бвлiгiне жэне Ыстыкквлге саяхат жасады, ал ею жылдан сон барлык тау жуйесш кесiп втiп, взiнiн атакты Кашкария сапарын жасады. Ш.Ш. Уэли-ханов вз кYнделiгiнде этнографиялык деректерден бвлек, тау жотасынын табиги ерекшелiктерiне, онын жер бедерше, всiмдiк жамылгысана жэне т.б. ерекшелштерше сипаттама бередi. 1856-1857 жж. осы тау жоталарына взвдш квзкараска ие натуралист, географ, геолог, ботаник жэне зоолог П.П. Семенов-Тянь-Шаньский саяхат жасады. Ол непзшен 1ле Алатауы жоталарына жан-жакты
гылыми зерттеулер жYргiздi. Б^л жерде баска да кептеген геологтар мен географтар ж^мыс жасады, соныц iшiнде И.В. Мушкетов, С.Е. Дмитриев, Н.Г. Кассин, Н.Н. Пальгов, Б.А. Федорович, Г.Ц. Медоев, Н.Н. Костенко, М.А. Глазовская, Г.А. Авсюк, Д.Н. Казанли, Н.Ф. Колотилин жэне т.б. Олар непзшен 1ле Алатауы тау жоталарыньщ геологиясына жэне топырак-ешмдш жамылгысына зерттеулер жYргiздi [1]. Б^л аталган галымдардыц барлыгы жер бедерi ортасыныц заманауи жагдайларын жэне олардыц даму болжамдарын эрi карай зерттеуге аса к¥ВДы Yлес косты, сондай-ак б^л материалдар Жетюу ещршщ гасырлык табигат ортасына мониторинг жасауга мацызды деректер болып табылады. Табигатты каушаз колданудыц геоморфологиялык зерттеу геоморфологиялык нысанды жэне тарихи байланыскан Yрдiстердi карастыруга мYмкiндiк беретiн танымга тарихи алгышарт болып табылады.
Зерттеу нэтижелерь Бедер тYзушi Yдерiстерге мониторинг жYргiзу Yшiн жэне оныц салдарын жорамалдау Yшiн далалык ж^мыстар жYргiзiлдi. Далалык ж^мыстардыц максаты казiрri уакыттагы экзогендiк бедер тYзушi YДерютердщ каркынын багалау жэне Жетюу ецiрiндеri таулы жэне жазыкты аудандарында табигатты пайдаланудагы кауiпсiздiктi камтамасыз ету максатында реперлермен бакылаудыц мониторингтiк желюш к¥ру.
Далалык зерттеулердщ мiндеттерi темендепдей болды:
- жыралык эрозия, жазыктык шаю, жагалау б^зылуы, опырылым, корым, жэне жылжыма Yде-рютершщ к^рп тацдагы дамуын зерттеу;
- мониторинг™ аумактарды белгiлеу жэне реперлердi кажетп аумактарга орнату;
- гранулометриялык к¥рамын сараптау Yшiн топырак сынамаларын тацдап алу.
Далалык зерттеулердщ багыты ауа райыныц к¥былмалы езгерiстерiн ескере отырып, сондай-ак Жетiсу ещршдеп репрезентацияланган аумактардыц типтiк ерекшелiктерiн ескеру аркылы к¥растырылды. Далалык зерттеу багыты солтYCтiк 1ле Алатауы бектерiмен, Жетiсу Алатауыныц солтYCтiк жэне батыс бектерi, Yлкен Алматы, Кiшi Алматы, Каскелец, ТYрген, Шамалган, Аксу, Теректi езендершщ бойымен, Лепсi езеншщ атыраулары, ^аскелец, Мойынк^м к¥мыныц бойы-мен, Сорб^лак келi мен Малайсары жотасыныц iргелес аудандарымен, сондай-ак Итжон Yстiртiмен еттi.
Жыралык; эрозия YДерiсi. Жыралык эрозия б^л белсендi бедер тYзушi YДерiс болып табылады. Жыра - б^л эрозиялык желшщ ец жогаргы YДерiсi, ол жYЗдеген жылдар бойына дамиды жэне жыл сайынгы антропогендiк жYктемеге байланысты езгерiсте болады. Эдетте жыра пайда болудыц негiзгi себебi жердi шаруашылык максатта колданган сэтте табиги калпыныц б^зылуы, далалык езендерде, аркалыктарда, к¥ргак сай-салаларда агын сулардыц жинакталуы жэне т.б.
Жыралардыц басым кепшшп елдi-мекендерге жакын аймактарда, казiргi жэне б^рынгы егiстiк алкаптарында, калалык аймактарда, орманды алкаптарды кескен кезде, пайдалы казбаларды казган кезде жэне к¥рылыс орындарында калыптасады. Жыра тYзiлу казiргi тацда ец кец таралган эрозиялык YДерiс болып табылады, ол Жетюу ещрвдеп табиги ландшафттардыц антропогендiк езгеруiмен тыгыз байланысты, м^нда 2012-2017 жж. География институтыныц гылыми кызмет-керлерi далалык зерттеу ж^мыстарын жYргiздi. Жыралык эрозия сертнш мониторингтеу Yшiн далалык зерттеу ж^мысы кезiнде кейбiр кштпк нYктелерде жыралар узындыгыныц есуiн жэне баска да параметрлердi багалау Yшiн реперлер орнатылды (1-сурет). Реперлердiц накты нYктесiнiц координаталары тiркелдi жэне реперлерге катысты жыралардыц пайда болу сызба н^скасы к¥рас-тырылды. ^айталап зерттеулер жYргiзген кезде кiлттiк нYктелерге жыралык эрозиясыныц пайда болуыныц салыстырмалы сараптамасы жYргiзiледi. Далалык зерттеу ж^мыстары барысында аныкталган жыралык эрозиялар арнайы паспорт бойынша сипатталды, жыралардыц негiзгi мел-шерлерi аныкталды жэне тYрлi ракурстарда суретке тYсiрiлдi. Жыралык эрозиялар туралы барлык материалдар электронды форматка кешiрiлдi жэне ары карай камеральды жагдайларда ецдеулер жYргiзiлу Yшiн геоморфология жэне геоакпараттык картография зертханасыныц деректер база-сында сакталады.
Зерттелiп отырган аудандардагы жыралардыц дамуы жердiц топырак кабатыныц ылгалдану факторларына (теракты жауын-шашын мен уакытша агынды сулар) жэне геологиялык субстрат-тарга байланысты. Жыралардыц калыптасуы барысында табиги факторлармен коса т^ргын жерлер аралык жолдардагы тэртiпсiз жол козгалыстары, таулы зоналарда жYPу, мал жайылымы жэне егiстiк жерлер сиякты антропогендiк факторлар да мацызды орын алады.
1-сурет - Боралдай а-ньщ ощустж-шыгысындагы жыралар
Жетюу ещршдеп кец таралган эрозиялык удерютер: езендш жэне жыралык эрозиялар, жазыктык шаю, беткейлш эрозия, ал соцгы уакыттарда жш кездесетшш ирригациялык эрозия. Олардьщ пайда болуы мен дамуы литологиялык курамымен, тектоникалык белсендшктщ ерек-шелштерше, бедердщ айтарлыктай дэрежеде ещстеу болуымен, гидрометеорологиялык жагдай-лармен, топырактыц эрозияга тез1мдшшмен, ес1мд1к жамылгысыныц калыц болуымен, антропо-гецщк факторлармен тыгыз байланысты.
1ле Алатуы жэне Жетюу Алатауы сиякты таулы зоналарда жыралардыц, аркалыктардыц, агын сулардыц, шуцгымалардыц жш орналаскан жел1с1 кездеседь Буган алып келетшдер литологиялык жагдайлар (орманды балшыкты топырактыц болуы), климаттык жагдайлар - жауын-шашынныц жш болуы, тау бектер1 белдеулершщ беткейлш орналасуы, аумакты шаруашылыкка тшмс1з пайдалану. 1ле Алатауы жэне Жетюу Алатауы зоналарыныц табиги жагдайлары эрозиялык ку-былыстыц пайда болуына аса колайлы болып табылады. ^ардыц каркынды еру1 жэне жауын-шашын мелшершщ жогары болуы улкен беткейлерд1 жэне курдел1 рельефтерде улкен бетпк агын сулардыц пайда болуына алып келед1, ол аса улкен бузушы куш болып табылады. Борпылдак, киыршык тасты жэне таулы аймактардагы шепндшердщ орасан зор кещнен таралуы тез шайылуга жэне шепп, отырып калуга алып келедь Муныц жылдам факторга ушырауына кер1 эсер етш жата-тын жагдай адамныц шаруашылык эрекет болып табылады. Атмосфералык жауын-шашындар эдетте атыздар немесе жылгалык жырындылар тузед1, нэтижешнде терецдш ондаган метрге жете-тш ал ет метрден асатын казындылар пайда болады. Мундай жарыктар езендерд1 жазыктыкты, сай-салаларды, жолдарды жэне т.б агызып етед1. Кей жагдайларда казындылар 1р1 жыраларга айналады - бул су агыны нэтижес1нде пайда болатын бедердщ кец таралган тур1 болып табылады. Тау бектерл1 аймактарында епспктер мен бау-бакша шаруашылыгы, турл1 дамыган курылыстар, елд1 мекендер саны артуда, турл1 максаттагы жолдармен, инженерлш, гидротехникалык жэне т.б. нысандар салынуда. Эрозиялык удерютердщ артуы салдарынан тау бектерл1 аумактардагы жердщ ешмдшш азаюда.
Зерттелшш отырган аумактагы жыралар жас жэне салыстырмалы турде катты терец емес, алайда жыралардыц даму аумагы жер бедершщ айтарлыктай катты езгеруше алып келедь Зерт-телшш отырган ауданда жыралык эрозияны егжей-тегжейл1 жэне кешенде зерттеу ушш турл1 профильдеп мамандар катысуымен кажетп аумакты толык бакылау кажет.
Жетюу ещршщ жыралык эрозиясыныц белсендшп соцгы кезде есю жыралардыц басынан бастау алып, балшыкты шепндшерде де дамыган. Yдерiстiц дамуы жаца казындылардыц немесе есю казындылардыц эр1 карай улгаюынан басталып, олар 1р1 жыраларга айналуда, ол эаресе кектем мезгшнде белсецщ турде етедь Ал кейб1р жыралы шш1ндер шегу сатысында. Жыралык
эрозияньщ ^шеюшщ непзп факторлары - геологиялыщ (жыныстардьщ ^рамы, мыщтылыгы, тыгыздыгы) жэне климаттыщ жагдайлар (^ар суы ерiндiлерi, жауын-шашын, температуралыщ режим жэне ^ар еру режимдерi), метеорологиялыщ факторлар (^за^ ^ар жат^ан жэне суыщ ^ыс, ерте жэне тез келетiн кектем), жер асты суларыныц жер бетше шыгуы, суды реттегiш бегеттердщ тозуы, техногендiк факторлар (жердi айдау, жол бойындагы ^ар мен жацбыр суларыныц жиналуы) болып табылады. Ец Yлкен белсендiлiк жауын-шашынды кезенде (наурыз-сэуiр айларында) бащалады. Ал жаз мезгiлдерiнде YДерiстщ белсендiлiгi орташадан темен болады, ал жаз бен ^з айларында эрозия YДерiсiнiц белсендiлiгi темендейдi. Зерттелiнiп отырган айма^тагы жыралардыц белсендiлiгi жылына 0,2-1 м, ол климаттыщ аномалия болмаган кезде орташа белсендiлiктi са^тап т^р дегендi бiлдiредi. Алайда ерте кектемп жэне кYЗгi жауын-шашынды мерзiмдерде Yдерiстiц Yдеу ^аут жо^ емес. 2012-2017 жж. ^з мезгiлiнде М^ыр езеш ацгарындагы (Кексу ауданы) жыралыщ эрозияга жартылай стационарлыщ ба^ылаулар мен ^осымша зерттеулер жYргiзiлдi. Б^л ацгардагы жыраладыц басым белiгi негiзiнен флювиалдыщ YДерiстердiц дамуынан. Жыралардыц есiмi 0,3-4,7 м/жыл, орташа жылдыщ есiмi 2,56 м/жыл (6 жыраныц ^шындагы ба^ылаулар бойынша) [2].
Жыралыщ эрозияныц дамуы ауылшаруашылыщ нысандардыц б^зылуы каушше алып келед^ ол жолдардыц деформациясына, гидротехникалыщ жер бегеттершщ, еткелдерiнiц деформациясына алып келедь Жалпы алганда Жетiсу ецiрiндегi таулы жэне жазыщты аудандарда жыралыщ эрозияныц белсендшп орташа децгейде.
Жазьщтык шаю. Топыракгыц немесе топыравда ^^сас жыныстарыныц жазыкты^тыщ (беттiк) шаюларды зертттеулерi жеке жYЙелiк зерттеулердi ^ажет етед^ себебi б^л жагымсыз YДерiстiц кYшеюi Yлкен аума^тарда беткейлердiц морфологиялыщ жэне морфометриялыщ параметрлерiнiц езгеруiне, топыра^ жамылгысыныц деградациясына, сондай-а^ кiшi келдердiц шаю ешмдерше лайлануына алып келедi. Жазыщтыщ шаюдыц динамикасын зерттеу Yшiн О.Ф. Поляков жасаган микро тегiстеу эдю ^олданылды. Оныц мацызы беткейлер бетшщ микробедерiн ^айта тYсiру, оны тYсiру кезiнде елшеуiш сызгыш орнатылады. Алынган нэтижелер нысан паспортындагы ^осымша кестеге енгiзiледi жэне ары ^арай L = (А1+А2+А3)/есептер саны формуласы бойынша камералыщ жагдайда енделiнедi. Жогарыда тендеу бойынша L аумагыныц жер бетшщ ыгысу шамасы бойынша жэне есептеу уа^ыты бойынша, жазыщтыщ шаюдыц шамасы аныщталады [3].
1ле Алатауы бектерлерiнiц барлыщ жерлерiнде дерлiк жазыщтыщ шаю YДерiсi жYрiп жатыр. 1ле Алатауы бектерiндегi жазыщтыщ шаюды аныщтайтын басты факторларга жататындар: климат, жер бедершщ геологиялыщ к¥рылымы, топыра^, ешмдш жэне антропогендiк факторлар. Жауын-шашын мезгшшде эсiресе, несер жауын кезшде майда топыракгы жер бедерлерiнде жацбырмен бiрге топыра^тыц шайылып кетiп бара жат^анын кезбен керуге болады. М^ныц салдарынан ^¥мды батпа^ты белшектердiц жиналуы, тау езендерi суыныц ластануы орын алады.
Терюбуга^ шат^алында жYргiзген далалыщ ж^мыстар барысында жазыщтыщ шаюды ары ^арай зерттеу Yшiн реперлер орнатылды (2-сурет, суреттегi керсеткiлер реперлерге багытталган).
2-сурет - Тергсбрта^ шатк;алындагы жазьщтьщ шаюды мониторингтж зерттеулер алацдары
Жазыктык шаюдын белсендшп топырактын физикалык-механикалык касиетiмен, жер бедерi сипатымен, всiмдiк жамылгысынын тыгыздыгымен аныкталады. Алайда квп жагдайда топырак жамылгысынын шайылуы беткейлер тiктiгiне тура пропорционалды болады. Весновка взенi алабына жYргiзiлген Н.Ф. Колотилин тэжiрибесi кврсеткендей (1961), беткейлердщ тiктiгiне байланысты (1947 ж. шшде мен 1948 ж. шшде айлары аралыгында) орман топырак жамылгысынын шайылу кврсеткiшi мынадай: жогарыда аталган аумактарда беткейлiк тiк куламалар 25° болган кезде орман алкабы 3 см терендште шайылган, немесе 300 м3/га мвлшерiнде, ал 2-аумакта бет-кейлiк тiк куламалар 50° болганда сэйкесiнше 8 см, немесе 800 м3/га. Жазыктык шаюлар туракты тYрде болган кезде жер бедерлерi тепстелш кетедi [3].
Жазыктык шаюдын дамуы беткейлердiн тек кана морфологиялык жэне морфометриялык кврсеткiштерiнiн взгеруiне жэне топырактын деградациясына гана экелiп коймай, сондай-ак кiшi взендердiн пестицидтермен жэне баска да химиялык заттармен (тынайткыштарды коса алганда) ластануына алып келедi. Сонын салдарынан взен суларынын минерализациясы жогарылайды, эврофирлеу YДерiсi кYшейедi, су всiмдiктерi квбейедi, таяз взен жагалаулары мен беткейлервде всiмдiк жамылгысы артады.
Жетюу внiрiндегi жыралык YДерiстер табиги жэне техногендш ландшафтардын эртYрлi ку-рамдас бвлштершщ бузылуымен катар жYредi, олар квбшесе экологиялык жагдайдын нашар-лауына ыкпал етедi. Сондыктан таулы жэне дала аймактарын кауiпсiз табигат пайдалану макса-тында жыралык-жинактау YДерiстерiн терещрек зерделеу кажет. Бул жагдайда, олардын даму зандарын накты бiлуге далалык бакылаулар елеулi эсерi бередi.
ЖаFалаулык; бузылулар. Жетiсу внiрiнiн взендерiнiн ангарларында жиi жагалаулык бузылу байкалады. Олар беткейдщ квлбеулiк бурышына, механикалык курамына, беткейдiн экспозициясы жэне жауын-шашын мвлшерше карай эртYрлi дамиды. Далалык зерттеу жумыстарында Yлкен Алматы взенi ангарындагы (3-сурет) жагалаулык бузылулар зерттелiп, мунда взен жагасындагы тiк жарлардын бузылуын эрi карай зерттеу Yшiн реперлер орнатылды. Yлкен Алматы взенiнiн жазыктагы ангарын зерттеудiн аса маныздылыгы - жагалаудын бузылуы шыгыс багыттан Алматы-Боралдай квлiк жолына (39 метрде кашыктыкта орналаскан) жэне Боралдай аэродромына (100 метр аралыкта орналаскан) карай жылжуында.
Квптеген жагдайда взен жагауларынын твменгi бвлiктерiнiн шайылуы нэтижесiнде жага-лаулардын бузылулары болады. Сонымен катар, эрозиялык Yгiлулер, тiк жыралар жэне опыры-лулардын тYрлi пiшiндерi калыптаса бастайды.
Есiк, Шелек, Каскелен, Yлкен жэне Кiшi Алматы, ТYрген, Каракастек жэне баска да взендер-дщ ангарларында тасты, киыршык-тасты жэне сазды швгiндiлердiн беткейлерiмен шектесетiн аудандарда жагалаулык бузылулар байкалады. Эсiресе 1963 жылы Есiк селi кезiнде вте аукымды болды: 45 км-ге дейiн ангардын беткейлерi Yзiлiссiз тiк жыраларга айналды. Ерекше iрi жагалык бузылулары Есш квлiнiн су бвгетiнiн солтYCтiк беткешндеп жагалау тYбiнiн шайылуы салдарынан болды. Бул жердеп жагалау бузылу YДерiстерi элi кYнге дейiн жалгасуда [1].
Жагалаулык бузылулардын дамуы мен калыптасу зандылыктарын ары карай зерттеу Yшiн бакылау аландарын куру керек, себебi осы YДерiстердiн дамуы елдi мекендерге жакындап, квптеген материалдык шыгындарга алып келедi. Сонымен катар, взен жаглауындагы тiк жарлар манына анык кврiнетiн белгiлер орнату керек, ол жыралар терендт 15-20 м аскан кезде адам вмiр Yшiн аса каушт болып табылады.
Опырылым мен ^орымды^ удерктер. Опырылым мен корымдык YДерiстер Жетiсу внiрiнiн таулы аудандарында кенiнен таралган. Швгiндi тYзу Yшiн жиi таралганы орта жэне твмен мобильдi Yдерiстерi. Мвлшерi бойынша - бYкiл тау квлбеу келген айналысындагы швгiндiнiн, квлбеу шагын бвлiгiн алып тYCкен швгiндiнiн, гранит жэне жанартау тау жыныстары ерекшеленедi. Опырылым мен корымды зерттеу Yшiн арнайы мониторинг аландары уйымдастырылды. Корым YДерiстерiнiн дамуын бакылау Yшiн бiрнеше эдiстер колданылды. Бiз екi репер нYктелерiнiн арасындагы арканмен тартылган аралыкты бояу эдiсiн колдандык [4]. Жумыска пайдаланылган бояу суга тв-зiмдi жэне ашык тYCтерден болуы тиiс. Бояу еш 25-30 см. Эрбiр корымга Yш сызыктан монито-рингтiк бояу жагылады. Бояу барысында тау жыныстарынын опырылып сыргуын болдырмау керек, YДерiс взiнiн табиги ретiмен жYруi шарт. Бул эдю опырылу YДерiсiнiн ары карай жYPуiн зерттеуге, мобильдi, орта мобильдi жэне твмен мобильдi аумактарын белгiлеуге, олардын инфро-курылымынын нысандарына мYмкiн болатын эсерiн жобалауга мYмкiндiк бередi.
3-сурет - Боралдай а-ы мацындагы YnKeH Алматы езеш ащ'арындагы жагалаулыщ бузылулар
Мысалы, Krni TYpreH езеш бойында, Улкен Алматы езеш аумагында жэне т.б. зерттеу нысандарыныц аландарында боялган реперлер1 жасалынган. Кыс^аша сипаттама: ^орым ТYpгeн езеншщ онтYCтiк жагалауында орналас^ан. Тау беткешнщ тштш 35-39°, бшкпк белдеу1 1938 м, мелшер1 2 см-ден 1 м-ге дешн болатын ipi кeсeктi, орташа кeсeктi жэне майда кeсeктi тау жыныс-тарынан турды. Жалпы сипаттамасына кeлeтiн болса^, элсiз мобильдi, шлeйфтi, трапециялыщ, сурыпталмаган жэне пpофильдi емес болып келедь Пpофилi сэл иiлгeн. Фpагмeнттepдiн дифференциациям нeгiзiнeн гравитациялыщ, кейде дифференциациясыз. Корымныц темeнгi жагында кейде молынан ^ына мен мYктep жабылган, буталы жэне шептi есiмдiктepмeн бeкiтiлгeн.
География институтыныц гылыми ^ызмeткepлepi опырылымдарды мониторингпк зерттеу алацдарын орнатпай опырылым удерютерше зерттеулер жYpгiздi. Оныц бipi Алматы-YAK келш жолыныц C0лтYCтiк белiгiндe орналас^ан опырылым. Экспозициясы онтYCтiк, онтYCтiк-шыFыс белтнде. Гeнeзисi табиFи, антpопогeндiк факторлары басым жэне тiк беткейде автожол орналас-^ан. Опырылым 2 см-ден 100 см-ге дешнп диаметрде ^алыптас^ан. Аккумуляция ауданында ipi тастардыц жиналуы басым. Беткейлерде еимщктердщ есуi бай^алмайды. Опырылымныц шет жаFымeн мацайында буталар мен шепт есiмдiктep бащалады. Аккумуляция ауданыныц сатылары: бipiншi сатысы автокелiк жолы, темeнipeк Кумбел езeнi анFаpынын террасасы, одан темен езен арнасына ^улап жат^ан орташа децгелектенген тасты материалдар. Бул опырылымныц айнала-сында арнайы ^оpFаныс ^урылыстары оpнатылмаFан, жолдыц бузылуына жэне жолдыц жYpгiншi белiгiн тау жыныстарыныц опырылымы жауып ^алуы ^repi са^талып тур.
Зерттелген аума^тарда опырылым мен ^орымдьщ YДepiстepдiн бeлсeндiлiгi жоFаpы децгейде болып жатыр. Ец жоFаpы бeлсeндiлiк жазFы жэне кYЗгi маусымдардыц жауын-шашынды кезде-piндe болады. Опырылым мен ^орымдыщ YДepiстepiнiн каpкындануынын непзп факторлары -
гидрометеорологиялык, неотектоникалык, техногендш (автомобиль жолдарын салу кезiнде бет-кейлердi кесу, рекреациялык объектшершщ к¥Рылыстары мен мал сокпактары).
Жылжкымалык YДeрicтeр. Далалык зерттеу ж^мыстарыныц басты максаттарыныц бiрi жылжымалык YДерiстерiнiц динамикасын зерттеу болып табылды. Iлi Алатауыныныц солтYCтiк баурайы мен мацында осы YДерiс кец таралган. Жылжымалы Yдерiстер эдетте тосын жэне аса жойкын болып табылады. Ол Жетiсу ещршщ таулы аймактары мен езен ацгарларында кец тара-лып, коршаган орта мен адам эрекетiне терiс эсер етедь Жылжымалык YДерiстерiнiц дамуы мен етуi кешендi факторларга байланысты болады, сондыктан да ол эр кезде эртYрлi болады. Жылжымалы^ YДерiстерiнiц дамуы мен таралуы негiзiнен экзогендiк процестщ ортаныц iшкi фактор-ларымен кYрделi араласуымен - тау жыныстарыныц, жер асты гидро жэне тектоносфералык эсер-лерiне тiкелей байланысты. Казiрri танда жылжымалардыц калыптасуыныц басты факторлары-ныц бiрi тау баурайларында шаруашылыкты кещнен жYзеге асыру. Осылайша жылжыма YДерiсiнiц калыптасуы мен дамуын аныктайтын барлык табиги (iшкi жэне сырткы) жэне антропогендш факторлар тау беткейлерiнiц калыптасуы режимдерi мен шарттары аныктайды. 1ле Алатауыныц солтYCтiк баурайларындагы мониторинг жасау аудандарында жылжыма YДерiсi карастырылды, м^нда Каскелец, Талдыб^лак езен ацгарлары жэне Ащыб^лак б^лагы (М^кыры взенiнiц оц к¥рау-шысы) орналаскан алты зерттеу алацы тацдалынып алынды. Барлык жылжымалардыц морфоло-гиялык жэне морфометриялык касиеттерi сипатталып, эркайсысыныц паспорты к¥растырылды. Динамикасын бакылау Yшiн цементпен катырылган реперлер орнатылды, олар GPS к¥рылгысы аркылы тiркелдi.
Мысал ретiнде сипатталган каушт жылжымалардыц бiрiн карастыруга болады. Мониторинг жасалган аумактыц бiрi Каскелец взетнщ жогары агысы, жылжымага арналган репер жогаргы Алматы-Каскелец жолыныц 6,4 км кашыктыкта, взеннiц сол жагалауын орнатылды. Жылжыманыц тецiз децгейiнен 1480 м-де орналаскан, орташа беткейi 30°-35°. Непзп параметрлерi: узындыгы -62 м, еш - 33 м, калыцдыгы - 0,5-1 м, к¥лау бшктш - 50 м, квлемi - 2000 м3. Атызды бвктерлi де-цiнiц шыгыс бвлiгiнде орналаскан. Ол флювиалдык-балшыкты швгiндiлерден к¥ралган, жылжыманыц бет бiркелкi емес, топырак пен вимдш кабаттары б^зылган квптеген жарылымды кедiр б^дырлардан тирады. Жарылымдардыц терецдш 0,5 м. Тау бвктерiне бау-бакша жэне мал шаруа-шылыгыныц эсерi мол. Жылжымалы жыныстардыц тYрi: тасты, киыршык тасты жэне к¥мды. Жылжыманыц пайда болуыныц негiзгi себебi жауын-шашыннан топырактыц шектен тыс ылгал-дануы. Жер сiлкiну кезiнде немесе кар еру мен несерлi жауын-шашын кезiнде жылжыма мвлшерi артуы немесе кайталануы мYмкiн. Б^л жылжыма жергiлiктi келш жолына, су к¥бырларына жэне электр желшерше Yлкен кауiп твнiдiрiп т^р. Осы жылжымага бiрнеше реперлер орнатылып, ла-зерлi дальномер аркылы олардыц арасындагы аракашыктыктары алынып жэне координаттары тiркелiндi (4-сурет). 2014-2018 жж бакылаулар нэтижесi бойынша жылжыма денесiнiц жылжу кврсеткiшi 2,5 м немесе бiр жылдык козгалысы 0,62 м болды.
Жетiсу вцiрiнiц аса кауiптi жылжымаларына мониторинг жYргiзу Yшiн Талдыб^лак ауылы жанындагы Талдыб^лак взенiнiц ацгарындагы жылжымага реперлер орнатылды (5-сурет), себебi
4-сурет - Жылжыманыц кабыргасы жэне орнатылган реперлердщ сызбасы
бул жерде 2004 ж. 14 наурыз бар жоFы 2 саFат 14 минуттык жауынныц эсepiнeн жылжыма бeткeйiнiн CYpiлуi орын алFан. Соныц салдарынан 9 адам каза тапты, оныц 1 -уi жас сэби, 43 адам жаракат алды. Ею кабатты кеп пэтepлi Yй мен бipнeшe жеке Yйлep тирады. Ескере кететш жайт, саз балшыкты массаныц аFыны осы кYнгe дeйiн жалFасуда. Бул жерде кешкiннiн Yстiнгi жэне шетю кырларында топырактыц шегуi байкалады жэне осы деформация сыну жарыктарыныц пайда болуына ыкпал етуде. Осы сыну жарыктарыныц арту динамикасын бакылау Yшiн бipнeшe катардан туратын бакылау пpофильдi peпepлepi орнатылды. Жылжыманыц тау жыныстарыныц козFалы-сынан келбеу бетшде таFа тэpiздeс жарыктар пайда болды. Жылжыма бeтiнiн сыpFуы шеп шабуы мен топырактыц шамадан тыс ылFалдандыpуынан туындауы мYмкiн. Жаца тез жылжыма кезшде кешкiн массасы темeндeгi инфракурылым объeктiлepiн бузуы мYмкiн.
Каушт геоморфологиялык YДepiскe ыкпал eтушi факторлар - мал жаю, шабындык, суффозия, гидрогеологиялык кайнар булактар, жауын-шашын, жэне жер сшюшс [5]. Жалпы апат салдарынан мeмлeкeтiмiзгe 80 млн тецге материалдык шыгын кeлдi [6].
Жeтiсу аймаFындаFы жылжымалы шегiндi жыныстардыц нeгiзгi белт лёсс тэpiздi саздак-тардан кура^ан. Keйбip жылжымалы YДepiстepiндeгi балшык массасыныц аFымы бYгiнгi кYнгe дeйiн жалFасуда. Тау бeткeйiнiн жоFаpFы жаFында топырактыц жиeгi бойымен шегуi байкалады, бул жартастыц жарыктарыныц пайда болуына ыкпал erтi. Жылжымалы бeткeйлepдiн жоFаpылау динамикасын кадаFалау Yшiн бeйiндiк (казыктар) реперлер бipнeшe катар орнатылды. Жылжымалы беткейлердщ бeлсeндiлiгi туракты шабындыктармен тiкeлeй. Жер сшюшсшщ эсepiнeн немесе кураушы жыныстардыц шамадан тыс ылFалдануынан жойкын жылжыма болуы мYмкiн жэне теменде орналаскан туpFын Yй жэне инфракурылым нысандарына кауiптi аудандарда орналаскан болып табылады. ОсыFан байланысты табиFаrты пайдалану тYpлepiнiн баскаруларын реттеу жэне туындайтын кауш катepдiн алдын алу кажет.
Келденец еpбитiн эрозия Жeтiсу аймаFындаFы жоFаpFы езен анFаpлаpынын терраса керпеш-тepiндe орналаскан жылжымалардыц бeлсeндi дамуына тшелей катысты факторларыныц нeгiзгiсi болып табылады. Жылжыманыц таралу белiгiнe токталатын болсак, нeгiзiндe элсiз дамыFан сазды литифтелген тау жыныстарыныц таралу аймаFында, беткейлерде дамуда, ал осылардыц нeгiзгi белсенД дамушы фактор ол атмосфералык жауын-шашынныц эсepi. СонFы уакытта болжанFан жауын-шашындардыц ауыткуларын есепке ала отырып, жылжымалардыц бeлсeндiлiктepi жоFаpы болуы кYтiлудe. ЖоFаpы тау бeткeйiндeгi пpоцeстepдiн жандануы тек жауын-шашын келемше Fана емес, белсенД тeхногeндiк эсерге де байланысты болады. Жалпы алFанда, енipдe жылжыма YДepiс-тepiнiн бeлсeндiлiгi жоFаpы болады деп куплуде. Жылдыц кай уакыты болмасын жылжыма кез келген беткейден сыpFылуы мYмкiн. Бул адамзат коFамынын кызметше eлeулi катер тендipeдi жэне жepдi пайдалануFа кeдepгi кeлтipeдi.
^орытынды. Далалык жумыстардыц нэтижeлepi теменде кeлтipiлгeн:
- жыралык эрозия, жылжыма, опырылым мен корым, жазыктык шаю, жэне жаFалау бузылуы Yдepiстepiнiн казipгi дамуына зерттеулер жYpгiзiлдi;
- алдын-ала карау жумыстары жYpгiзiлдi, бедер тYзушi YДepiстepiнiн мониторинг желюш жасау Yшiн алацдар тацдалды, нeгiзгi тeлiмдep суретке тYсipiлдi;
5-сурет - Талдыбулак жылжымасыныц жалпы керши жэне орнатылган реперлер сызбасы
- мониторингпк тел1мдер аныкталды жэне YДерiстердiц езше тэн тел1мдер1нде керсетюштер аныкталды.
Дала зерттеулерi нэтижесiнде алынган материалдар - казiрri замангы экзогендiк бедер тYзушi Yдерiстерiн карталау бойынша камералдык ж^мыстарга арналган бакыланатын YДерiстердiц таралу схемалары, Yдерiстердi тiркеу кестелерi, телiмдердiц сипаттамасы, непзп телiмдердегi фотогра-фиялык материалдар, гранулометриялык к¥рамды талдау Yшiн топырактыц Yлгiлерi, параметрлер жэне кещспкпк координаттар туралы деректер.
Табигатты каушиз пайдалану зерттеулершщ геоморфологиялык аспектiсi геоморфологиялык кауш ^гымымен тыгыз байланысты, ягни, табиги, техногендш жэне табиFи-антропогендiк бедер тYзушi Yдерiстерi мен жер бедершщ нысандарынан туындайтын мYмкiндiктер адамдарFа жэне олардыц шаруашылык объектiлерiне кауш тендiредi.
Геоморфологиялык YДерiстердiц аймактык болжамдарыныц басты мiндетi олардыц ыктимал пайда болу орнын аныктау, сондай-ак олардыц уакыт аралыFындаFы белсендшк дэрежесiн белп-леу болып табылады. Барлык Жетiсу аймактары бойынша зерттелген YДерiстердiц талдауыныц керсеткiштерi жылжымалар, кешкш, сел, к¥ламалы жартастар, жыралык эрозия, жаFалау б^зылуы, опырылым, корым жэне баска да каушт геоморфологиялык YДерiстердiц алдаFы жылдары жоFары белсендiлiгi сакталатынды^ын керсетедi. Осы YДерiстердiц белсендiлiгiнiц непзп кYшейтушi себебi ол соцFы уакыпаы жер бетiндегi климаттык езгерiстер. «Геофизикалык зерттеулер» (А^Ш) журналыныц мэлiметтерi бойынша, жер бетше жауатын жауын-шашындыныц жарты жылдык мелшерi жакын уакыттарда тек 12 ^нде Fана тYсетiн болады, ал Fасырдыц соцына карай б^л керсеткiш 11 кYнге дейiн азаяды. Б^л керсеткiштер 1999-2014 жылдар аралыFындаFы 185 метео-станциялардыц жэне Tropical Rainfall Measuring Mission (Тропикалык жацбыр елшеу миссиясы) спутниктiк деректерiнiц негiзiнде сарапталып жасалFан. Зерттеушi Fалымдардыц болжамы бойынша осы езгерiстер Yлкен су таскыны мен кептеген зардаптарFа алып келедi [7].
Экзогецщк YДерiсердiц жергiлiктi керiнiстерi эсiресе каушт YДерiстер жоFары дамыFан аудандарда, колайсыз метеорологиялык жаFдайларда, жер сiлкiнiсi, геологиялык ортаFа антропо-гендiк кысымныц жоFарлауынан жойкын салдарынан барлык жерлерде пайда болуы мYмкiн. Жеть су аймаFыныц таулы жэне жазыктык аудандарыныц табшатын кауiпсiз пайдалану проблемала-рын шешуде экзогецщк YДерiстердi геоморфологиялык зерттеу жэне оларFа бакылау жYргiзу ете мацызды болып кала бермек.
ЭДЕБИЕТ
[1] Жандаев М.Ж. Геоморфология Заилийского Алатау и проблемы формирования речных долин. - Алма-Ата, 1972. - 160 с.
[2] Халыков Е.Е. Особенности картографирования развития овражной эрозии на примере оврагов долины реки Мукыр // Геоинформационное обеспечение устойчивого развития территорий: Материалы Международной конференции. - Петрозаводск, 2018. - Т. 24, ч. 2. -311 с.
[3] Толстых Е.А., Клюкин А.А. Методика измерения количественных параметров экзогенных геологических процессов. - М.: Недра, 1984. - 120 с.
[4] Хмелева Н.В., Никулин Ф.В., Шевченко Б.Ф. О движении обломков осыпей // Вопросы географии. - 1971. -
№ 85.
[5] Атлас природных и техногенных опасностей и рисков ЧС Республики Казахстан. - Алматы, 2010. - 264 с.
[6] Медеу А. Р. Селевые явления Юго-Восточного Казахстана: Основы управления. -Алматы, 2011. - Т. 1. - 284 с.
[7] https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/epdf/10.1029/2018GL080298
REFERENCES
[1] Zhandayev M.Zh. Geomorphology of the Ili Alatau and problems of formation of river valleys. Alma-Ata, 1972. 160 p. (in Rus.).
[2] Khalykov E. E. Peculiarities of mapping gully erosion on the examples of the gullies of the valley of the river Mukir // Geoinformational support for sustainable development of territories. Materials of the International Conference. Petrozavodsk, 2018. Vol. 24, part 24. 311 p. (in Rus.).
[3] Tolstykh E.A, Klyukin A.A, Method for measuring quantitative parameters of exogenous geological processes. М.: Nedra, 1984.120 p. (in Rus.).
[4] Khmeleva N.V. Nikulin F.V. Shevchenko B.F. On the motion of fragments of talus // Questions of Geography. 1971. N 85 (in Rus.).
[5] Atlas of natural and man-made hazards and risks of emergencies Republic of Kazakhstan. Almaty, 2010. 264 p. (in
Rus.).
[6] Medeu A. R. Mudflows southeastern Kazakhstan: Principles of Management. Almaty, 2011. Vol. 1. 284 р. (in Rus.).
[7] https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/epdf/10.1029/2018GL080298
Е. Е. Халыков1, М. М. Tofbic2
1PhD докторант, научный сотрудник лаборатории геоморфологии и геоинформационного картографирования (Институт географии, Сатпаев Университет, Алматы, Казахстан) 2 Младший научный сотрудник лаборатории геоморфологии и геоинформационного картографирования
(Институт географии, Алматы, Казахстан)
МОНИТОРИНГ ОВРАЖНОЙ ЭРОЗИИ И ДРУГИХ РЕЛЬЕФООБРАЗУЮЩИХ ПРОЦЕССОВ
В ЖЕТЫСУСКОМ РЕГИОНЕ
Аннотация. Рассматривается современное состояние рельефообразующих процессов Жетысуского региона. Представлены результаты полевых работ на организованных мониторинговых площадках для изучения овражной эрозии и других рельефообразующих процессов. В Жетысуском регионе геоморфологические процессы подвержены различным изменениям под воздействием естественного развития и деятель -ности человека, что приводит к неблагоприятным условиям окружающей среды, увеличению количества районов распространения опасных зон. Из-за нерационального использования природной среды, без учета закономерностей развития рельефообразующих процессов, темпы развития процессов активно меняются.
Ключевые слова: рельефообразующие процессы, овраг, овражная эрозия, плоскостной смыв, берего -вые разрушения, обвалы, осыпи, экологическое состояние, Жетысу.
Е. Е. Khalykov1, М. М. Togys2
1PhD student, researcher of the Laboratory of geomorphology and GIS mapping (Institute of geography, Satbayev University, Almaty, Kazakhstan) Junior researcher of the Laboratory of geomorphology and GIS mapping (Institute of geography, Almaty, Kazakhstan)
MONITORING OF GULLY EROSION AND OTHER RELIEF-FORMING PROCESSES
IN THE ZHETYSU REGION
Abstract. The article considers development of the modern relief-forming processes in Zhetysu region. Also, there are field work results from established monitoring sites aimed to gully erosion and other relief-forming processes researching. In the Zhetysu region geomorphological processes are subject to the influence of natural development and anthropogenic activities which leads to adverse environmental conditions, increasing amount of dangerous zones. Irrational use of the natural environment, ignorance of development pattern of relief-forming processes lead to actively changing pace of processes development.
Keywords: relief-forming processes, gully, gully erosion, flat flushing, coastal destruction, collapses, talus, ecological state, Zhetysu.
