CC BY
0УДК 577. 4: 910. 2
АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНДАГЫ ТАБИГАТТЫ ПАЙДАЛАНУ ТУРЛЕРШЩ ЦАЗ1РГ1 КЕЗДЕГ1 БЕДЕРТУЗУШ1 УДЕР1СТЕРШЩ ДАМУЫНА ЭСЕР1
Х. М. ^зеубаев1, Е. Е. Халыков1, А. Г. Валеев1, М. М. ^fmc2, У. К. Досболов3
1 География институты Г еоморфология жэне геоакпараттык картографиялау зертханасынын
гылыми кызметкерi (География институты, Алматы, Кдзакстан)
2 География институты Г еоморфология жэне геоакпараттык картографиялау зертханасынын
ximi гылыми кызметкерi (Г еография институты, Алматы, Кдзакстан)
3 География институты Г еоморфология жэне геоакпараттык картографиялау зертханасынын
жетекш инженер кызметкерi (География институты, Алматы, Кдзакстан)
Тiрек сездер: табигатты пайдалану турлерр геоморфологиялык Yдерiстер, экологиялык жагдай, арнайы коргалатын ю-шара.
Аннотация. Алматы облысындагы табигатты пайдалану тYрлерiнiн казiргi геоморфологиялык YДерiс-тердщ дамуына эсерi негiзделген. Осы табигатты пайдалану тYрлерiн тиiмсiз жYргiзуiнiн эсершен бедер-тYзушi Yдерiстердiн eзгеруi жаксы айтылган. Осындай табигатты утымсыз колданылмаганнан кейiн Алматы облысындагы «табигатты пайдалану тYрлерi» келенсiз экологиялык жагдай тудырады.
Kipicne. Бэр1м1зге (эюресе геоморфологияга) белгш нэрсе - ол географиялык кещстште етш жаткан инженерлш-шаруашылык эрекеттердщ (адамзат факторлары) дамуынын каз1рг1 заманнын геоморфологиялык Yдерiстерге Yлкен эсер етут Жер бедерше адамдардын эсер ету1 аркылы табиги калыптын езгеруш тугызады.
Олар: жерасты суларынын бузылуы, жылжыма, опырылым, жыралар жэне т.б. Техногендш жэне шаруашылык эрекеттерден (шамадан тыс салынган коттедждер, саяжай, сауыктыру спорт ке-шендершщ каркынды есу1) аумактын шамадан тыс суарылуы аркылы тау беткейлершщ бузылып, жасанды террасс, терен жыралар калыптасып, жер бедершщ кайта калыптасуын тугызады. Эрб1р адамзаттын «табигатты пайдалану турлерше» (ТПТ) сипаттама берш, олардын каз1рг1 кездеп бедертYзушi (геоморфологиялык) Yдерiстердiн дамуына эсерш жеке-жеке талдап, багасын беру кажетпп туындайды.
Максаты. Жумыстын максаты - Алматы облысы аумагындагы болып жаткан «табигатты пайдалану турлершщ» бедертYзушi Yдерiстердiн дамуына эсерш аныктау жэне багалау.
Бастапкы материал жэне зерттеу эдктемесй Зерттеу материалдары болып макала автор-ларынын география институтынын геоморфолгия жэне геоакпараттык картография зертханасынын далалык экспедиция курамында 2012-2014 жж. далалык зерттеу жумыстары непзге алынды. Зерттеу куралдары ретшде кашыктыкты елшеуш оптикалык аспап жэне 3D елшемд1 лазерл1 сканерлер1 пайдаланылды.
Эдicтeмe. Геодезиялык жыраларга жэне жылжымаларга т.б. ею жактан реперлер койып, келер жылы жылдамдыгын жэне келемш аныктау Yшiн карастырылды.
Зерттеу нэтижeлepi. Макалада зерттеу аумагында болып жаткан, «табигатты пайдалану тур-лерш аныкталып, олардын каз1рп кездеп бедертYзушi Yдерiстердiн дамуына эсер1 жан-жакты талдау жасалды. Табигатты пайдалану турлерт келштш, гидротехникалык, тау-кен id, ауыл жэне орман шаруашылыгы, тургын YЙ жэне олардын бедертYзушi Yдерiстердiн дамуына эсерi келесiдей.
Келттж. Бул турге автомобиль жолы, темiр жол, кубыр, жер асты, кара жолдар, тау сокпак-тары, кетрлер, бассейндер мен шахталарды жаткызуга болады. Алматы облысы бойынша барлык автомобиль жолдары (узындыгы 9472 шакырым) кещнен дамыган, жэне де казiргi уакыттагы багыттарына токтала кетсек: Эскемен, Астана, Достык, Лепсi, Отар, Текелi, Yлкен жэне Кiшi Алматы жэне т.б. (Krni Алматы автокелiк жолы муздыктарга дейiн жеткен). Осы автомобиль жол курылысы табиги жер бедерше елеулi езгерiстер экелдi. Тау бектерше шеккен жыныстардын эртYPлiлiгiне байланысты бiршама келемдегi жерлердi бузып, жол тесеген кезде, осы аймактын табиги жер бедерше сезюз керi эсерiн типзбей коймайды. Тау антары мен тауалды жазыгы
белтнде тасты жэне соцпац жолдар ец мацызды желi болып табылады. Жайылымы алыс шал-гайдагы елдi мекен белiмдерiн аудан орталыгымен байланыстыратын бул тек цана ауыл аралыц жолдар. Кептеген ауыл аралыц бул жолдар атмосфералыц жауын-шашын агысыныц жолына айналып жэне терец сайлар мен тш жыраларды цалыптастыруга ыцпал етуде. Мысалы, Сарыезек-Коргас автомобиль жолыныц Сарыезек кентiне 1,9 км-ге жуыц арацашыцтыгында жол бойындагы бетоннан цуйылган сациналы цуралгылар цулауда (1, а-сурет). Эрозияныц себеп-салдары мы-налар: Су еткiзетiн бетон суагар сацинаныц диаметрi дурыс есепке алынбаган, агып келетiн судыц келемiн етюзу мYмкiн емес, автомобиль жолы неоген шегшдюшщ бетiне салынгандыцтан, дэлел-денген тэж1рибелер бойынша, су агыныныц багытына ауыр тежегiш суйыцтыц жэне турбулент-тiлiк кезiнде «гидравликалыц соццыны» бастан кешiруде, цысым нэтижесiнде цалыпты табиги агысца цараганда, судыц эрозиялыц энергиясы 10 есеге дейiн артады. Сол себептц тау беткейiнен аццан су, эсершен бетон суагар сациналары цулап, уцгымалап одан эр1 царай судыц агысы арцылы жыраларга уласцан. Терецдт 11,5 м, енi 7,4 м (1-сурет).
а б
1-сурет - Сарыезек-Коргас автожолыныц 1,9 км-деп бетонды кетрдщ жыраларга уласуы: а - 2013 ж., б - 2014 ж.
Сарцан цаласынан Кызылагаш ауылына дейiнгi Жетiсу Атауыныц солтYCтiк экспозициясы жэне Когалы ойысыныц шыгыс белт терттiк кезецiнiц аллювиальды-пролювиальды жазыцта-рында сызыцтыц эрозия мен беткейлiк шайылу процестерi кецiнен дамыган. Нэтижесiнде, автомобиль жолдарыныц келбеу келген жагалаулыц белiктерiнде кепiрлердiц ецiсiнде терец жыралар цалыптасцан.
Жуантебе тауыныц солтYCтiк-шыFыс етегiнiц лёсс жынысындагы, Алматы-Эскемен куре жолыныц 237 км-де (Муцыры ауылыныц оцтYCтiк-батысына царай 2 шацырым) улкен келемдегi терец жыралы сай пайда болган. Сайдыц узындыгы - 1350 м , еш 9-14 м, терецдiгi 4-6 м.
Алматы - Fарыш станциясы жолындагы флювийгляциальдыц тYзiлiмдерi 55-65°-тыц бурыш-пен Кумбел езенiнiц таудан шыгар алдындагы оц беткейi арцылы циылып, автомобиль жолы салынган, бiрац арнайы цоргалатын iс-шаралар жYргiзiлмеген. 2012 жылы цазан айындагы экспедиция кезшде 3,4 баллдыц жер сiлкiнiсi эсершен цойтастардыц (диаметрi 15-55 см) опырылып цулап жолды бегеген (2-сурет) [1].
Каскелец езенiндегi таудан шыга берютеп селден цоргау бегетiнiц оцтYCтiгiнде 0,5 км аралыц-тагы езеннiц сол жагалау ацгарын жылжыма эсерiнен езгерю сипат алган (3-сурет). Каскелец-Известковый авто жолында жылжыма неоген жыныстарында 2004 жылы басталды [11]. Себебг авто жол салу кезiндегi делювиальды-пролювиальды тау беткейлерiн циюы мен цазуы, атмосфе-ралыц жауын-шанын, жер асты суы жэне саяжай мен бау-бацша жерлерiн сурау эсерлерi. Бул жердеп жылжыманыц цайталануы бау-бацшага сугаруга арналган темiр цубырдыц 2 рет цайталап Yзiлуi, алгаш 2006 жылы темiр труба 20 см Yзiлсе, 2007 жылы 22 см-ге дешн жеткен. Осы телiмде 2012 жылы цазан айынан далалыц гылыми-зерттеу шаралары жYргiзiлдi жэне цайталанып жылжыма денесiне мониторинг бойынша осы кезецде нацты жауын-шашын 1462 мм туссе, ал
2-сурет - ^умбел езеншщ ^лкен Алматы ез. оц саласы) таудан шыта 6epicTeri оц беткешндеп флювийгляциальды тузшмдердщ жер ciлкiнiciнeн соц жолды бегеген керша (Гляциолог Н. Косаткин жер сшкшу алдында осы аумакта 6ip аптата такау жауын жауганын айтты)
нормасы 1424 мм болган [13]. Бул аралыкта жылжыма кулама кабыргасынан жылжыма дeнeci ещске 59 см-ге кашыктаган (3, б-сурет). VIII. 2013 жылы жылжыманы 3 eлшeмдi лазepлi RIEGL VZ-4000 сканершщ кeмeгiмeн толык аумагы cканepлeнiп алынып жэне V. 2014 жылы кайталанып cканepлeндi (3, а-сурет). Мундагы кою кызыл шкала аккумуляцияныц жогары каркындылыгын кepceтeдi. Осыдан байкаганымыз, жылжыма денесшщ cолтYCтiгi жинакталуга, ал оцтуспк бeлiгi эрозия каркындылыгын байкатады. Жалпы бул жылжыма жолды жапкан, келешекте eзeндi бегеп калу кауiп-катepi бар. Осы жолдыц 13-шакырымында сол бeткeйiндeгi ерте тepттiк флювий-гляциальды тYзiлiмдepдeгi жылжыма дeнeci (20-25° ещстште), (X. 2012 - XI. 2014) 112 см-ге жылжыган. Бул кубылыс осы жолга жэне жацадан тартылган су кубырына да эсерш тигiзбeй коймайды.
Дефляциялык Yдepicтeн пайда болган кумды шагылдар Матай кентш жэне Акезек тeмip жол айрыгына жакын аймактагы автомобиль жолын жапкан. (Осы шагын разъезде XI.2014 жылы 2 отар кой барына куэ болдык).
Алматы облысында 2011 жылгы мэлiмeт бойынша тeмip жолдыц жалпы узындыгы 1009 км. Шел даланыц жайылым экожYЙeciндe бipкалыпты болмауы эсершен дефляциялык Yдepic кYшeйiп, eлдi мекен мен автомобиль жолдарын басуы каркынды журе бастады. ТYpкciб тeмip жолындагы Акезек, Береке, Егiнcу, Кумтебе, Матай, Уштебе тeмip жол бeкeтi мен жол айрыктарын бeлceндi эолды процестерден бeкiмeгeн сусымалы кумдарды байкауга болады. Уштебе бeкeтiнeн бастап cолтYCтiк-шыFыcтаFы Туркшб бойынан Акбалык жол айрыгына дeйiнгi аймакты камтыган. Мысалы: Аксу езеншщ жагалауындагы дефляциялык процесс (ауданы 15,8 км2 болатын) Матай кeнтiн толыктай айналасын камтыган (4-сурет).
Арганаты тeмip жол айрыгын коршаган жылжымалы кумды массившщ камтитын аумагы 0,24 км2 [2].
Жалпы айтканда, Алматы облысы аумагындагы таулы жэне жазыкты жер бeдepлepiндe ку-рылыстар мен сызыкты нысандарды тасымалдау Yшiн кызмет жасау, езшдш айтарлыктай киындыктар туындатады.
Гидротехникальщ. Алматы облысыныц тау eтeктepiндe кептеген су бeгeттepi салынган. Бул таулы езендердщ су peжимiн реттеу ушш улкен мацызга ие болып отыр. Оларды пайдалану максаты: электр энергиясын eндipу, бау-бакша, суармалау, суда жузетш кустарды ecipу мен балык шаруашылыгын жYpгiзу Yшiн т.б. керек болды.
3-сурет - ]^аскелец езеншщ сол беткейшдеп селден к;оргау бегетшщ оцтусттне к;арай 0,5 км-деп жылжыма (а - 3D сканермен туспртмр 1 - кулама кдбыргасы, 2 - жылжыма детей): а - V.2014 ж.; 6 - Х.2012 ж.
№ 2. 2015
а
б
4-сурет - Матай кентшщ дефляция Yдерiсiне ушыруыныц гарыштан TYcipinreH керша (1 - дефляция ауданы, 2 - Матай кеип, 3 - тетржол, 4 - автожол): а - 2000 ж., б - 2013 ж.
Су коймалары орналаскан езендер: 1ле, Каскелец, Yлкeн жэне Krni Алматы, ал тeмeнгi агыс-тарында Талгар, Турген, Шелек, Каратал, Лeпсi, Аксу, Саркан жэне т.б. Олар езен ацгарыныц мор-фологиялык курылымын eзгepтeдi. 0зен арнасындагы агын жогалып, су децгеш жогары болады. Суга бегет жасау Yшiн, тау беткеш мен ацгарындагы топырактыц кунарлы кабатын ысырып тас-тайды, сол себепт мунда косымша жер бeдepi кескшнщ ланфшафты eзгepiп, жалацаш беткейлерге айналады. Осындагы табиги жагдай толык калпына кeлмeгeндiктeн, эрозияныц ошагы пайда болады. Барлык улкен жэне к^ су бегендердщ жагалауларындагы суды кэдеге жаратып жатады. Мундагы жер асты грунт суымен араласып, нэтижeсiндe батпакты лайга уласады. Осыныц дэлeлi ре^нде, Капшагай бегешнщ оцтустш батпакты, ал солтустт абразияга ушыраган. 1988 жылы Капшагай бeгeнiнeн суды шамадан тыс кеп жiбepу салдарынан езеннщ теменп сагасында улкен су таскыны болды [3].
2010 жылгы наурыз айында антpопогeндiк сипаттык эсepiнeн болган Кызылагаш су беге-нiндeгi тeхногeндiк сел таскыны, ауылдыц Yйлepiн су шайып, нэтижeсiндe 45 адамныц eмipiн киды, сонымен бipгe, тeмip жолындагы Егшсу тeмip жол айрыгын iстeн шыгарып жэне Алматы-0скемен куре жолындагы кeпipдi киратты. Осыныц салдарынан кептеген уакыт бойы жол каты-настары жабык болды. Сeлдiц пайда болуы, ауа райыныц курт жылынуынан кар ерш, бегенде шамадан тыс жиналган су дeцгeйiнiц жогары кeтepiлуiнeн бегендеп тоскауылды жырып кеткен. Су децгеш кeтepiлгeндe тоскауылдагы суды peттeгiш курылгы iстeмeй калган.
Осылайша, жер бедерш езгертуде гидротехникалык курылыстар мацызды рел аткарады жэне eзeннiц жайылмасын су басу, абразия, т.б. эсepлepдi тугызады.
Тау-кен ici. Облыс аумагында кещнен зepттeлeтiн геологиялык барлау жумыстары жетерлш, кептеген салалар бойынша карьерлер, арык-жыралар, шурфтар, уцгымалар, тeбeшiктi Yйiндiлep кептеп кездеседг Пайдалы казбалар кен орындарын барлау мен дамуына байланысты жер бедер-лepi жекелеген нысандардан курылады. Облыста Бeгeтi тауы мен Каскелен, Кастек таулы ацгар-лары жэне Тeкeлi тау кен орны юредг Тау кeндepiн уцгымалап шыгару кeзiндe тeбeшiктi калдык кокыстар дыц Yйiндiлepi пайда болып калады. Пайдалы казбалар кен орындарында шикiзаттаpды барлык карьерлерде практикалык турде ашык эдiспeн eндipeдi. Тау кeндepiн ецдегеннен кeйiн карьер мацында тау жыныстарыныц алып кокысы пайда болады. Мысал кeлтipiп кететш болсак, Далабай кен орны мен Аркарлы асуындагы куре жолдан жаксы кepiнeтiн тау жыныстарыныц Yйiндiлepiн айтуга болады. Алматы каласы тeцipeгiндeгi Котырбулак eзeнi алабындагы Таскум каpьepiнiц (курылыс материалдарын шыгару) шeтiндe усак жер бетандеп жыныстардыц ыгысуы элгi кунге дeйiн жалгасуда. Осы уакытта, лёст топырак жыныстары жылжуыныц тeхногeндiк сипаттары - бeткeйлiк опырылу, корымтастардыц тусуц жылжымалар жэне т.б.
Жалпы айтканда, барлык жер бeдepiнiц жасанды шшш тау ацгары морфологиясына eлeулi езгерютер экeлeдi. Осылайша тау баурайында жер бедершщ турактылыгына кауiп тeндipeдi.
Ауыл жэне орман шаруашыльщтары. Жайылымдар мен шабындыктар, епспкп сугаратын каналдар, арыктар мен ормандар (облыс аумагыныц 68,7 % жайылымдарды курайды). Епспк жерлер жазык даланыц кептеген бeлiгiн, сонымен катар тау етеп, аласа таулы аймак пен тау ара-лык ойыстарды камтиды. Eгicтiкке тыц жерлердi толыктай жыртудыц нэтижеciнде жер бедердщ табиги ажарын езгертiп жэне iшiнара табиги еюмджтердщ жогалуына себеп болуда. Eгicтiк суар-малау каналдары тыгыз желiлерге айналуда. Соныц салдарынан топырак жиынтык байланысынан оцай айырылып су мен желдщ эрозиясына тез ушырауда. Eгicтiктегi топырактыц беткi кабатыныц белcендi денудацияга ушырауы кектемгi ерiген су агыныц салдарынан жылына беткi кабаттыц 0,1 мм-ден 4,6 мм-ге дешн езгеруi болуда, жазык далалы аймактарда денудациялык YДерic 10-нан 380-ге дейiн еселенген. Табиги жагдайда жылына 0,012-0,032 мм курайды.
Жайылым жерлерде терраса беткейлер бар немесе оларды «ешкi сокпактары» деп атайды. Осындай жерлер кептеп кездеседг Мундай орындар тау ацгарындагы беткейлерi жыртылган епс-тiктi еске тYciредi. Жиi жауган жауын-шашыннан жиналган су жыраларды кецейтш, кейбiр жерлерде терец жыралы сайларга уласады. Каскелен езенiнiц сол жак жагалауындагы Мойынкум кумыныц аймагында кYшейтiлген дефляцияныц ыкпалына ушырауда. Себебi - Алматы Yйлерiнiц кэрiз сулары жэне мекемелерден шыккан техникалык судан пайда болган жасанды Сорбулак келiнiц айналасы мал кыстауы жайлаган. Осы келден су ернеушен аса бастаган соц (Алматы-Караганды кYре жолына закым келтiрмеc Yшiн) Мойынкум кумыныц cолтYCтiгiндегi уяшыкты кумдарга жiберiлдi. Осыныц салдарынан 1988 жылы техногендiк сел жYрiп, жогарыда аталган кумды тiке жарып, узындыгы 15 км-дей жэшж тэрiздеc кец арна пайда болып, Каскелен езенiне куйылды [4]. К^рп кезде осы арнада эолды денудация кYшеюде (5-сурет).
5-сурет - Сорбулак келiнiц эcерiнен техногендж селден пайда болган арнаныц эолды денудацияга ушырауы
(Ат - 180° туаршген)
Бул жагдайда аумакта Каскелен езенi авто жол мен темiр жол кепiрлерiн жэне бiр табын жылкыны жэне тагы адам (ею адамныц казасы) шыгындары болды.
Облысы аймагында терец жыралар пайда болуда. Себебц жыл бойы мал багатын жайылымдар тургындардыц езiнiц туратын орнына жакын болуы жагымсыз керi эcерлердi туындатуда. Мысалы Бозой, Итжон жондары Малайсары жотасыныц оцтYCтiк беткейiнде жэне т.б. ещрлерде терец жыралар кездюпруге болады. Мундагы халык Ассы Ycтiртiндегi жерлер сиякты, елдi мекендерге жакын мал багатын учаскелерге муктаж. Ертеректе (таулы алкапка) жайлауга кептеп мал айдаган болса, ал к^р жекешелецщруге байланысты жекеменшiктiц колына еткендiктен, малды кыстау мацына кысы жазы багудан жер кунарсыздануда. Осыныц дэлелi, Итжон жонындагы (X.2012 -XI.2014 жж. аралыгында) жыра узындыгы 12,2 м есш, келемi 190 м3-ке жеттг
Казак карияларынын айтуынша кой мен ешю малдарыньщ жылкы мен ipi карага Караганда айырмашылыгы ерекше. Олар ешмдштер жYЙесiндегi тYpлi сирек кездесетiн шeптесiндеpдi туп тамырына дейiн жеп, одан калса кунарлы топырак кабатын аша туяктарымен казып, улаумен жал-гастырады. Сол себептi казак халкы усак малдардын санын шектеп отырган. Ал казipгi танда ол ескеpiлмегендiктен Жетюу жеpiнде шурайлы жайылым азайган. XX-гасырдын бас кезегiнде 1 га-га есептегенде кургак шептiн салмагы 0,6 т-ны кураган. Ка^рп кезде барлык жерлер ез кушн жойган, негiзiнен таудын жазгы жайылымды жайлауларына дейiн байкалады. Жел мен су эрозияларынын эсершен денудация жылдам каркын алган. Сол себепт казipгi танда жайылым жерлерден алына-тын енiмдеp 0,3 т/га-ды эрен курайды [9]. Айта кетсек, 1895 жылы Казакстан халык саны 8,5 млн адам болган, ipi кара мен жылкы саны 70 млн, сол уакытта кеpсiнше кой мен ешю саны ете аз едг Мысал pетiнде, Алматы-Эскемен куре жолынын (сол жагасында) 237 км-де жыралы терен сай пайда болган («транспорттык турде» морфометриялык деректер керсетшген).
Магистральды каналдар кептеген салалы усак алкаптарды суару жYЙесiмен камтамасыз етедг Аткаратын кызметi ауыл шаруашылыгы максатындагы суаратын жерлер болып есептеледi. Олар таудан бастау алатын ipi жэне к^ езендер. Бipнеше тармактар мен каналдарга белiнiп агады. Бул каналдардын узындыгы улкен емес, 8-14 км аралыгында, ал онын iшiнде ен ipiсi Д. А. Конаев атындагы Yлкен Алматы каналы, узындыгы 171 км^ курайды. Канал бipнеше кiшi езендермен жэне сайлы-жыралы агынды сулармен байланыста. Айтылып отыргандай, Карасу кайнар кездеpi мен жауын-шашын агындарынын сулары кубыр тYтiктеpi аркылы каналга куюы карастырылган жэне сужетек су кубырларын терен шункырдан, езен арналарынан, темip жол жолдан еткiзбеуге арналган кетр тYpiндегi етпе жасалынган. Каналдагы суын тазалайтын CYЗгiлеp мен темip бетонды курылыс кабыргаларымен коргалган. Каналдын бас кезшдеп су шыгымы - 80 м3/с, ал теменгi белiгiнде - 2,5 м3/с [5]. Каналдын салынган жеpлеpiнiн басым белiгiнде лесстi жэне саздакты топырактар тараган. Кейбip тау етепндеп каналдын су тYбiндегi эрозиянын сезiлуi бетон курылы-сы журпзшмеген кабыргаларында женiл жузеге асады. Канал, арыктардын узындыгы 10 метрден бipнеше шаршы шакырымга дейiн, енi -11 м-ге жуык, теpендiгi - 0,5 м болады. Мысалы: Жаманты езеншщ он жагасынан тартылган арык жырылып, Кектума ауылында Алакелге жеткен терен жырага уласып, узындыгы (2013 жылгы мониторинг бойынша) - 130 м, терендш 8-8,5 м, орташа ендi жеpi - 23 м, бастауындагы теpендiгi - 4,7 м, ал кел табанынын базисiндегi теpендiгi -9 м-ге жетш, V.2013 - XI.2014 жылдары жыра 51 см-ге узарып, су шаю келемi 10, 18 м3-ге дейiн улгайган.
Облыс аумагы бойынша орман коры 5,3 %-ды курайды. Эрт кауiпсiздiгiн кадагаламау мен зансыз орман агашын кесу эрозия удерюшщ басым болуына экелуде. Бipден-бip манызды мэселе орман агаштарын турмыс тipшiлiкке пайдалануга байланысты орман корынын азаюы (негiзiнен 1990 жылдардан бастап). Кейiнгi жылдары 1ле Алатауында адамдардын немкурайлыгынан абайсызда болган ерт бipаз шыршаларды кулге айналдырды. Осынын салдарынан тау беткейiнде опырылым, сыргыма, кар кешкiндеpiнiн пайда болуына кауш-катер тугызары хак.
Жетiсу Алатауы мен 1ле Алатауында кар кешкiндеpiнен кешн орман агаштары азайган жэне тау беткейлеpi жаланаштанды. Мысалы, 1966 жылдын кектемiнде кар кешкiнiн эсеpiнен 600 га шыршалы орман жойылды. Содан кешн сыргымалар, опырылымдар белсендi журе бастады [7]. Ауыл шаруашылыгы жуйелершщ кейбip кеpi эсеpлеpiнен, табиги орта эрозиянын ошагына айна-луда. Сонымен катар, каналдар мен арыктардан жасанды гидрографиялык желiлеp пайда болуда. Каналдар егш шаруашылыгында мол енiм алу Yшiн ете манызды. Дегенмен, кадагаламаудын салдарынан жер бедеpi тiлiмденiп, терен жыралы сайларга, шункырлы орларга, беткейлш жар кабактарга т.б. Yдеpiстеpге айналуда.
Дефляциялык YДеpiстiн эсеpiнен топырак курамынын туздануы Балкаш манында кенiнен камтыган. Сонын iшiнде, казipгi танда жанадан ОнтYCтiк Балкаш аймагындагы басты езен 1ле ма-найын ескеруге болады. Мундагы кептеген келдер орналаскан. Олардын iшiнде жазда айдыны кургайтын жэне кургамайтыны кездеседi. Кургап калатын айдын келдеpдiн табанында шанды сортанды топырактар пайда болуда. Мысалы, 1ле езеншщ теменп арнасына жакын аймактагы су агынын реттеуден (1970 жылы салынган Капшагай бегенi) кейiн мундагы тогайлы ормандардын орнына, казipгi кезде шенгел, теpiскен, сексеуiл, соран, т.б. ескен. Бул езгерютер дефляция эсерь нен туздануга ушыраудын белгiлеpi байкатуда. Балкаш келшщ батыс белiгi 1971-2010 жылдар
аралыгында минерализациясы 1240 мг/дм3-тан 1397 мг/дм3-ка дейiн ессе, ал шыгыс бeлiгiнде 4590 мг/дм3-тан 3900 мг/дм3-ка дейiн темендеген [6].
СелитебтЫ - селитебтш аймак елдi мекен жершщ 6ip белiгi, тургын Yйдi орналастыру Yшiн арналган, когамдык (когамдык-юкерлш) жэне рекреациялык аймактар, сондай-ак инженерлiк белшектер мен келiктiк инфракурылымдарды жэне баскада нысандарды жаткызуга болады. Ондай арнайы санитарлык коргау аймактары талап етiледi [8]. Селитебтiк аймактарда адамдардыц эсерiнен жер бедерiн келесщей езгерiстер экеледi. Ор шуцкырлар, карьерлер, тYрлi курылыстар жэне т.б. курылыс жумыстары нэтижесiде пайда болган Yдерiстер жатады. Тау жоталарыныц бектерi жэне езен ацгарлары курылыс шикiзаттарына бай. Булар - тYрлi тасты жыныстар, кiрпiшке арналган саздар, киыршык тастар мен кумдар. Негiзiнен каркынды ендiрiп жаткан шикiзiт киыршык тастар. Оларды жол бетiне тесеу Yшiн жэне лесс типiндегi саздактарды юршш ендiрiсiне пайдалануда. Осылардыц iшiнде калалар мен iрi елдi мекендер: Алматы, Есш, Талдыкорган, Шонжы, Нарынкол, Жаркент, т.б.
Осы аумакта мал жаюдыц ауырлыгына байланысты дефляция YДерiсi улгаюда. Мысалы, Матай кентiнде 0,7 км2 аумакты кум баскан, сондай-ак Бакбаты ауылында алгашында кешпелi кум солтYCтiгiн, одан соц ауылдыц iшiн алган (М. Е. Белгiбаев, 2003) [9].
1ле Алатауы бектерiне дейiн сейсмотехтоникалык зонага (М. Ж. Жандаев) жатады. Эшресе Кецес Одагы тараганнан кешн аймакта тургызылган тургын Yйлер тYрлi категориялармен са-лынды. Бул аумакта атмосфералык жауын-шашын мол болгандыктан (650 мм) ете каушт учаскесi болып табылады [11]. Мысалы: 2004 жылы Талдыбулак ауылыныц мацында болган жагдай. Тау етегiндегi лёстi жыныстар непзшен неоген кезецiнiц шегiндiлерiнен турады. Мундагы болган жылжыманыц агыны мацында турган екi кабатты камыс каркас уйдщ бiреуiн ысырып тастады. Апатты жагдайдан 29 адам мерт болды (оныц iшiнде 7-уi Кытай азаматтары). Себебi кауiптi гео-морфологиялык YДерiске эсер етушшер - мал жаю, шабындык, суффозия, гидрогеологиялык кайнар булактар, жауын-шашын, жэне жер сшкшуден [11]. Жалпы апат салдарынан мемле-кетiмiзге 80 млн тецге шыгын келдi [10].
Ертедеп жылжыма денесiнде жаца жылжыма пайда болды, бул адамзаттыц эсерi едi. Мысалы, Каргалы езенiнiц таудан шыгар алдындагы оц жагалауындагы саяжай телiмiнде де осындай жылжыма туындап 2 адам каза болып, 1 жещл келiк жэне 3 Yй кирады. Себеп-салдары - бау-бакшаны суаратын жер астындагы кубырдан су кетуше байланысты. Алматы каласыныц ощуспк-шыгысында Кектебе тауыныц басында адамдарды эуеде электр желiсiмен тасмалдау, телемунара, мейрамхана, калган белжтервде коттедждер орналаскан.1997-2004 жылдар аралыгында аумакта аздаган шамада жылжыма жагдайлары болды. Негiзiнен атмосфералык жауын-шашын, турмыстык су агындарыныц эсерлерi басым болуда [10, 11].
Боралдай, 0жет кенттерiндегi жэне эскери гарнизон мен ететш Yлкен Алматы езеншщ оц жагасында, жагалау биiктiгi 16-24 метрге дешн жеткен. Меандрадан, ягни судыц айна бетiндегi ернеудi куыстаудан жэне жогарыдагы лесс-кеуектiлi, iзбестiлi багана туркылас пiшiндердiц кулауынан пайда болган бYЙiрлiк эрозия. (VI.2013 - XI.2014) осы уакытта 57-см-ге жылжыган. Бул Yдерiс Алматы-Боралдай автожолына кауiп тецщруде. Лепсi езенiндегi Кектерек ауылыныц кешршщ солтYCтiгiндегi бYЙiрлiк эрозия VI.2013 ж. - XI.2014 ж. аралыгында 14-см-ге артып, ал жагалау тiк кемершщ биiктiгi 2,5-3 м-дi камтыган (6-сурет).
Шет мемлекеттерде (Альпi тау мацындагы) «табигатты пайдалану» тYрлерiн тиiмдi жYргiзген жэне онда курылыс салуы зоналарга белiнген: жасылы - барлыгына руксат, сарысы - жартылай, ал кызылы - руксат етiлмейдi (апатты аймак). Бiздерде де курылыс салу ережесше сай (СниП) осылай орындалса куба куп болар едг
TypucmiK - рекреацияльщ. Облыс аумагында тYрлi туристж-рекреациялык нысандар жетю-лiктi. Мундагы жер бедерше адамдардыц инфракурылым жYргiзулерi айтарлыктай эсер етпей коймайды. Алматы облысы туристiк-рекреациялык орталыктар эрекет етедi. Жауын-шашыннан кейiн «сыргымалы-жылжыма» ылгалга каныгып, кушт желдер жэне осы табигатка келген турис-тердiц сокпак жолдары «таскын-жылжымасы» YДерiсiнiц болуына эсерiн тигiзедi. Соныц бiрi ре-тiнде Кайракты (ТYрген езенiнiц алабы) саркырамасын айтуга болады. Нэтижесвде кауiпсiздiк жагдайлар кызметiн айтарлыктай тугызуы мYмкiн. Аккан «таскын жылжымасы» езен арнасын жауып, селдiц пайда болу элеуетш арттырып колайсыз жагдай туындатады. Сонымен катар, туристiк
6-сурет - Лепи езешндеп Кектерек ауылыньщ кешрше бушрлж эрозия Yдерiсi к;ауш тeндiруде
(Осы ауыл курылысшылар бригад^ ауызекi сезшде, осы Kenip аузындагы 6YftipniK эрозия жайлы жогары жажда талай айтдандарын, бipаж эл( кемек алмагандарын айта келе бiздеpден кемек жэрдем сурап етшш бiлдipдi. 0з кезегiнде жауап ретшде, мекемемiз облыс басшыларына усыныс хат жазатыннан басда шарамыз жокдыгын ескеpттiк.)
аймадта техникалыд кдушаздш ережесш сактамагандыдтан ерт жагдайы пайда болады. Содан соц кезекте даушт геоморфологиялыд YДepiстеp - жылжыма, опырылым, т.б. апаттарга ушыратады. Кыскы шацгы тебетш демалыс орындарыныц трассаларын кYнделiктi арнайы ауыр техни-калар тазалап ретке келырш отырады. Бул техникалардыц децгелектершщ ауырлыгынан жазда тау беткейлершде беткейлж шайылу Yдеpiсi дами бастап, атыздар далыптасады.
^орытынды. Yдеpiстеpдiц дамуындагы дауш-датердщ алдын алу Yшiн адамзаттыц кер1 эрекетше ягни шаруашылыд каушиздшн дурыс дэйектеп талап ету дажет, геоморфологиялыд Yдеpiстеpдi тежеу Yшiн, арнаулы ю-шаралар далай долдануына сипат берш, облыс эюмшшгше, осы институт атынан усыныс айтуга мэжбYpлейдi.
Осылайша, соцгы 60-65 жыл 1шшде, адамзат «табигатты пайдалану тYpлеpiн» юке асыруда айтарлыдтай жер бедерше кер1 эсер етп. Ец елеул1 шиелешс экологиялыд жагдайдыц нашарлауын тугызуда.
ЭДЕБИЕТ
[1] http://total.kz/society/2012/10/13/v sta kilometrah om Almaty
[2] Проблемы гидроэкологической устойчивости в бассейне озера Балхаш / под ред. А. Б. Самаковой. - Алматы, 2003. - 541 с.
[3] Достай Ж.Д. Управление гидроэкосистемой бассейна озера Балхаш. - Алматы, 2009. - 236 с.
[4] Достай Ж.Д., Тюменов С.Д. Управление водоснабжением и водоотведением города Алматы. - Алматы, 2009. -176 с.
[5] Чигринец А.Г. Гидрогеолого-экологическая оценка малых рек горно-предгорной зоны Илейского Алатау и разработка рекомендаций по их охране: дисс. - Алматы, 2006. - 300 с.
[6] Амиргалиев Н.А., Темирханов С.Р., Исабеков К.Б. Водные процессы Казахстана: оценка, прогноз, управление. - Т. XIV: Рыбное хозйяство Казахстана: Состояние и перспективы. - Алматы, 2012. - 667 с.
[7] Северский И.В. О формах проявления лавинной эрозии и влиянии лавин на лес в условиях северного склона Заилийского Алатау // Гидрофизические исследования в горных районах Казахстана. - Алма-Ата: Наука КазССР, 1969. -С. 58-66.
[8] http://ru/wikipedia.org/wiki
[9] Современное экологическое состояние бассейна озера Балхаш / под ред. Т. К. Кудекова. - Алматы, 2002. -584 с.
[10] Медеу А.Р. Селевые явления Юго-Восточного Казахстана. Т. 1. Основы управления.- Алматы, 2011. - 284 с.
[11] Атлас природных и техногенных опасностей и рисков ЧС Республики Казахстан. - Алматы, 2010. - 264 с.
[12] Соколова И.Н., Шепелев О.М. Идентификация записей оползней на сейсмограммах // Вестник НЯЦ РК. - Курчатов, 2005 .- Вып. 2.
[13] http://www.pogodaiklimat.ru/
REFERENCES
[1] http://total.kz/society/2012/10/13/v sta kilometrah ot Almaty
[2] Problems hydroecological stability in the Lake Balkhash. Edited by A. B. Samakova. Almaty, 2003. 541 p. (in Russ.).
[3] Dostay J.D. Management hydroecosystems basin of Lake Balkhash. Almaty, 2009. 236 p. (in Russ.).
[4] Dostay J.D., Tyumen S.D. Management of water supply and sanitation of the city of Almaty. Almaty, 2009. 176 p. (in Russ.).
[5] Chigrinets A.G. Hydrogeological environmental assessment of small rivers-predgornoy mining area of the Ile Alatau and develop recommendations for their protection. Almaty, 2006. 300 p. (in Russ.).
[6] Amirgaliyev N.A., Temirkhanov S.R., Issabekov C.B. Water Processes in Kazakhstan: assessment, prediction, control. Vol. XIV: Fish hozyyastvo Kazakhstan: Status and perspiktivy. Almaty, 2012. 667 p. (in Russ.).
[7] Seversky I.V. On the forms of manifestation of avalanche erosion and impact of avalanches on forest conditions in the northern slope of the Trans-Ili Alatau. Hydrophysical studies in mountainous areas of Kazakhstan. Alma-Ata: Science KazSSR, 1969. P. 58-66 (in Russ.).
[8] Internet resource: http://ru/wikipedia.org/wiki.
[9] Kudekov T.K. Modern ecological condition of the basin of Lake Balkhash. Edited by T. K. Kudekova. Almaty, 2002. 584 p. (in Russ.).
[10] Medeu A.R. Mudflows southeastern Kazakhstan. Vol. 1. Principles of Management. Almaty, 2011. 284 p. (in Russ.).
[11] Atlas of natural and man-made hazards and risks of emergencies Republic of Kazakhstan. Almaty, 2010. 264 p. (in Russ.).
[12] Sokolova I.T., Shepelev O.M. Identification records of landslides on the seismograms. Vestnik NNC. Kurchatov, 2005. Is. 2 (in Russ.).
[13] http://www.pogodaiklimat.ru/
ВОЗДЕЙСТВИЕ видов природопользования на развитие
СОВРЕМЕННЫХ РЕЛЬЕФООБРАЗУЮЩИХ ПРОЦЕССОВ в Алматинской области Г. М. Кузеубаев1, Е. Е. Халыков1, А. Г. Валеев1, М. М. Тогыс2, У. К. Досболов3
1 Научный сотрудник (Институт географии, Алматы, Казахстан)
2 Младший научный сотрудник (Институт географии, Алматы, Казахстан)
3 Ведущий инженер (Институт географии, Алматы, Казахстан)
Ключевые слова: виды природопользования, геоморфологические процессы, экологическое положение, специальные мероприятия.
Аннотация. Рассматривается воздействие различных видов природопользования Алматинской области на современные геоморфологические процессы. Хорошо изучено изменение современных рельефообразующих процессов из-за неэффективного использования видов природопользования. Виды природопользования Алматинской области при их неправильном применении могут привести к неожиданным экологическим ситуациям.
THE IMPACT OF TYPES OF NATURE MANAGEMENT ON THE DEVELOPMENT OF MODERN RELIEF-FORMING PROCESSES IN ALMATY REGION
G. M. Kuzeubaev1, E. E. Khalykov1, A. G. Valeev1, M. M. Togys2, U. K. Dosbolov3
1 Researcher (Institute of Geography, Almaty, Kazakhstan)
2 Junior Researcher (Institute of Geography, Almaty, Kazakhstan)
3 Chief Engineer (Institute of Geography, Almaty, Kazakhstan)
Keywords: types of nature management, geomorphological processes, ecological situation, special activities.
Abstract. The impact of different types of nature management in Almaty region on modern geomorphological processes is considered in the article. Change of modern relief-forming processes, due to inefficient use of the types of nature management, are well-considered. Types of nature management in Almaty region can lead to unexpected environmental situations, if they are used incorrectly.
