ІЛЕ АЛАТАУЫНЫҢ ОРТАЛЫҚ БӨЛІГІНДЕГІ ӨЗЕН АЛАПТАРЫНЫҢ СЕЛ ҚАУІПТІЛІГІН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ЗОНАЛАУ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

ЭОЖ 556.5 FTAMP 87.33.31

ТЛЕ АЛАТАУЫНЬЩ ОРТАЛЬЩ Б0ЛIГIНДEГI 0ЗЕН АЛАПТАРЫНЬЩ СЕЛ ЦАУШТШШН БАFАЛАУ ЖЭНЕ ЗОНАЛАУ

А.К. Мусина геoгp.Fылым.кaнд., Э.С. Абдуллаева*

i эл-Фараби ambindagbi Крзац Yлmmъщynrneprnmemi, Aлмаmы, Цазащ^ан E-mail: asseLabdullayeva@kazm.edu.kz

Зеpттеy ayдaнындaFы сел ^ушн бaскapy шapaлapы сел тaскыныныц Kaym-Miri мен ^ушн бaFaлay жэне кapтaлay, пpевентивтi ж¥мыстap жYpгiзy, бaкылay, сел ^уштЫ-гш aлдын-aлa ескеpтy, селден ^opFany имapaттapын сaлyдaн ^paAM. Yлкен жэне Kimi Алмaты eзен aлaптapынын, Kap^fflAM игеpiлyiне, сoндaй-aк климaттын, Faлaм-ды; жылынyынa бaйлaнысты a^a^aFK сел ^утилитн, тyындayы мен дaмyынa эсеp ететiн кpитеpийлеpдi arni^ay жэне oлapдын, эсеp етy дэpежесiн бaFaлay ^жет-тiлiгi тyындaп oтыp. ¥сынылып oтыpFaн мaкaлaдa сел кaлыптaстыpymы фaктopлap-ды жэне селдщ тyындay мехaнизмдеpiн ескеpе oтыpып, сел ^утилитн, Rprn^pH^ леpi aныктaлды, сoндaй-aк селдiн бaстaлy, жYpiп эту жэне шэгу зoнaлapындaFы сел тaскындapынын, тYзiлyiне жaFдaй жaсaйтын еpекmелiктеp мен сел тaскындapынын эсеp ету зoнaсындaFы pеципиенттеpге бaйлaнысты сел тaскындapынa ¥mыpaйтын ay-мaктapды aныктayFa бaFыттaлFaн кpитеpийлеp тaндaлды. Мyльтикpитеpиялык mеmiм кaбылдay эдiсi непзшде ipi мaсmтaбтaFы 1:25000 сел тaскынынa ¥mыpaйтын aywa^ap жэне ^ушты^ кapтaсы жaсaлды. Эзipленген кapтaлap сел тaскынынын, зиянды сaл-дapын тeмендетyдi, aлдын-aлyды, бoлдыpмayды жoспapлayдa мaнызды peл aткapaды.

ТYЙiн свздер: Сел тaскыны, сел rçayim'mri, сел тaскынынa ¥шыpaйтын ayмaктap, ГАЖ технoлoгия-лapы, Жеpдi rçaшьщтьщтaн зoндтay мэлiметтеpi, мyльтикpитеpиялык шешiм rçaôbrnAay эдiсi, aнaлити-галы; иеpapхиялык npo^rc

Пoстyпилa: 09.11.23 DOI: 10.54668/2789-6323-2023-111-4-34-60

КШСПЕ

Сел тaскындapы ^aзaкстaннын шыFыс, oнтYCтiк-шыFыс жэне oнтYCтiк бeлiгiндегi тayлы ayдaндapдa кepiнiс беpетiн Kayirni к¥былыстapдын 6ípí (Медеу А.Р., и дp., 2018; Медеyoв А.Р., и дp., 1996). Сел тaскындapынын ^ушт^п^н дэлелi pетiнде oнын aтaлFaн ayдaндapFa экелетiн зиянды сaлдapын келтipyге бoлaды. ^aзaкстaндaFы сел тaскындapы АнтoлoгиясындaFы келтipiлген мэлiметтеpге CYЙенсек, сел тaскындapы кезiнде шapyaшылык oбъектiлеpге нр^н келетiндiгi, тiптi aдaм eлiмi де opын aлaтын жaFдaйлapдын тipкелгендiгi жeнiндегi мэлiметтеpдi келтipyге бoлaды (Медеу А.Р. и дp., 2016). ОFaн кoсa, елiмiздегi сел кaлыптaсy жэне oнын эсеp ету aймaктapы шaмaмен 164 мын км2 к¥PaйтындыFы, oнын iшiнде Алмaты oблысынa тиесiлi сел KayiHri ayдaннын 11 мын

км2 aлып жaткaндыFы (Бaймoлдaев Т., и дp., 2007) aдaмнын ^mmix етyi мен шapyaшылык жYpгiзyiне кoлaйлы жеpлеpдiн aтaлFaн aпaтты кубылыстын эсеp ету зoнaсынын кayiптiлiк дэpежесiн api-rapa тYседi.

Kлимaттын eзгеpyi жaFдaйындa м¥здыктapдын кейiн шегiнyi нэтижесiнде биiк тayлы ayдaндapдaFы жaнa мopенaлapдын бoсaп шы^ы, мYЗдыктык-мopенaлык кeлдеpдiн кaлыптaсyы жэне oлapдын кapкынды дaмyы, кэл бaйлaмынын т¥paксыздыFы зеpттеy ayдaнындaFы гляциaлды сел ^уш^тн apттыpyдa (Вилесoв E.H., 2015; Bolch T. et al., 2012; Mussina A.K. et al., 2023; Wang S. et al., 2011; Wang W. et al., 2012). Онын Ydi^, климaттын Faлaмдык жылынуы непзшде бшк тayлы aймaктaFы нeлдiк изoтеpмaнын жoFapылayы есебiнен нeсеpлi генезистегi сел тaскындapынын бoс-сыныктымaтеpиaлдapдын мoл кopы жинaктaлFaн ayмaктapдa кepiнiс беpy

ык;тимaлдыFы нeсeрлi сeлдeрдщ ^уштыМи eсeлeй тYCпeк (Бaймолдaeв Т. и др., 2ОО7; Мeдey A.P. и др., 2О18). Осылaйшa, Iлe Aлaтayыньщ ортaлык бeлiгiндeгi eлдi-мeкeндeр, шaрyaшылык объeктiлeр MeE инфрaк¥рылым тYрлeрi потeнциaлды ;ayrn aймaFыньщ тiкeлeй рeцeпиeнттeрiнe aйнaлды.

Сол сeбeптi, тayлы жэнe тayaлды ayдaндaрдьщ кaркынды игeрiлiп, aдaмнын шaрyaшылык ^^e^ri^H эсeр exy кaркыны мeн aрeaлыньщ aртyынa бaйлaнысты, сондaй-a; сeлдeн корFaнy мaксaтынa сaлынFaн имaрaттaрдьщ тозyынa нeмeсe болaшaктa кYтiлeтiн ^л тaскындaрынa тeтeп бeрe aлмaйды дeгeн кayiптeрдщ (Мeдey A.P. и др., 2О2О; Яфязовa Р.К., 2ОО7) болyынa бaйлaнысты сeл кayiптiлiгi, сeл тaскындaрынa ¥шырaйтын ayдaндaр жэнe сeл ;aym жeнiндeгi ¥Fымдaрды сaрaлaп, солaрдьщ нeгiзiндe кaрaстырaлaтын ayдaн кaртaсыньщ жaцa н¥скaлaрын жaсay кaжeттiлiгiтyындaды(СтeпaновБ.С.идр.,2014).

Kaзaкстaндa сeл ^утн зeрттey жэнe оны бaскaрy, бaFaлay мэсeлeлeрi Мeдey A.P. жeтeкшiлiгiмeн «Гeогрaфия жэнe су кayiпсiздiгi институты» AK^a кeтeрiлiп, жaлFaсын тayып кeлeдi. «Гeогрaфия жэнe су кayiпсiздiгi институты» AK^a жYзeгe aскaн aлFaшкы зeрттey ж¥мыстaры шeцбeрiндe сeл тaскындaрыньщ эсeр exy кayпiн бaFaлayдын эдiстeмeсi эзiрлeндi (Мeдey A.P., 2ОО9; Мeдey A.P. и др., 2ОО3; Тaсболaт Б. и др., 2О15).

Сeл тaскындaрыньщ э^р exy кayпiн бaFaлayдьщ эдiстeмeлiк нeгiздeрi тaбиFи коршaFaн ортaFa эсeр eтy кayпiн бaFaлay эдiстeрiн, кayiпсiздiк тeориясы (сeкьюритология), жYЙeнщ т¥рaктылык тeориясы, рискология, мeнeджмeнт эдiстeрiн жaрaтылыстaнy Fылымдaры нeгiзiндe синeргeтикaлык тэсiлдi колдaнy aркылы дaйындaлFaн (Мeдeyов A.P., 2ОО2). Осы ya^n^a дeйiн сeл кубылысыта кaтысты Kayim^^ жэнe кayiп ¥Fымдaры нeгiзiндe Kaзaкстaнньщ сeл кayiптi ayдaндaрынa XX Faсырдьщ 7О жж. aяFынaн 8О жж. дeйiн бeлсeндi зeрттey жумысгары жYргiзiлдi (Мeдeyов A. и др., 1993; Мeдeyов A.P. и Нyрлaнов М.Т., 1996). Зeрттeyлeр нэтижeсiндe сeл тaскыныньщ кaлыптaсyынa эсeр eтyшi гидромeтeорологиялык, геологияльщ,

гeоморфологиялык фaкторлaр aныктaлып, сeл ошaктaры мeн сeл тaскыныньщ пaйдa болу

мeхaнизмдeрi жiктeлдi (Мeдey A.P., 2О11). Сонымeн кaтaр, A.P. Мeдey, Н.Ф.Колотилин зeрттeyлeрiн Fылыми тaлдay нeгiзiндe aпaтты сeл тaскындaры сипaттaмaлaрын кayiптiлiк дэрeжeсi бойыншa типтeргe жiктeдi. Сeл Kayimi ayдaндaрды типтey 3 нeгiзгi фaкторлaр бойыншa жYзeгe aсырылды, олaр

I - ^л кaлыптaсyыньщ тaбиFи фaкторлaры,

II - сeл тaскындaрыньщ гeнeтикaлык жэнe динaмикaлык сипaттaмaлaры, III - про^слн энeргeтикaлык кeрсeткiштeрi. Эзiрлeнгeн типтeyдi нeгiзгe aлa отырып, 1989 ж. aлFaшкы рeт Kaзaкстaнныц тayлы жэш тayaлды ayдaндaрыньщ сeл кayiптiлiк дэрeжeсiн фонды; бaFaлay мaксaтындa кaртaлaр жaсaлды (Колотилин Н.Ф. и др., 1989). (Колотилин Н.Ф. и др., 1989). Сeл Kayim^^ кaртaсын эзiрлey бaрысындa сeл кayiптi ayдaндaFы жYрiп eткeн сeл тaскыныньщ кeлeмi, сeл e^Mi, сeл кaйтaлaнFыштыFы, сeл тaскынынын энeргeтикaлык клaсы, жeр сшкшюшщ эсeр eтy кYшi, (бaлл eсeбiмeн) сиякты фaкторлaр eскeрiлe отырып, сeл кayiптiлiгi 5 дэрeжe бойыншa кeрсeтiлдi (Мeдey A.P., 2ОО9). 1996 ж. Ка^ЗГМИ жYргiзгeн зeрттeyлeрдe ayмaктьщ сeл кayiптiлiгi ^л ошaктaрынын жэнe сeл aлaптaрыньщ сaндык сипaттaмaлaры, фильтрaция коэффициeнттeрiнщ мэндeрi, жayын-шaшынньщ тэyлiктiк кaбaты нeмeсe морeнaлык ^лдщ aктaрылy мYмкiндiгi, сeл тaскындaрыньщ e^Mi жэнe кeлeмi, ^лдщ тыFыздыFы жэш гeнeзисi бойыншa типi нeгiзiндe бaFaлaнып, нэтижeсiндe KP ayмaFыньщ сeл Kayim^^ кaртaсы жaсaлды (Кaртa сeлeвой отасности тeрритории Peспyблики Кaзaхстaн, 1996). Кeйiнiрeк бул жумысгар жaлFaсып, KP-ньщ тeтeншe жaFдaйлaрыньщ тaбиFи жэнe тeхногeндi кayiптiлiктeрi мeн кayiптeрi Aтлaсындa жaрык кeрдi (Мeдey A.P., 2ОО9). Aтaп aйткaндa, Kaзaкстaнньщ тayлы жэнe тayaлды ayдaндaрыныньщ 1:7 5ОО ООО мaсштaбындaFы ^л кayiптiлiк кaртaсындa сeл тaскындaрынын тaрaлy дэрeжeсi орнaлaсy биiктiгi (м eсeбiмeн), e^orm (° eсeбiмeн), сeл ошaктaрыньщ тaрaлy коэффициeнтi, жayын-шaшынньщ жылдык сyммaсы (мм eсeбiмeн) критeрийлeрiнiн нeгiзiндe 5 кaтeгорияFa жiктeлдi. Жeкeлeгeн тay жотaлaры мeн тayлы ayдaндaрынa aрнaлFaн 1:1 5ОО ООО мaсштaбтaFы сeл Kayi^mm кaртaсындa жYрiп eткeн сeл

таскындарынын eтiмдерi (м3/с ece6iMeH), сел таскындарыньщ кайталангыштыгы (жыл ece6iMeH) жэне сел алаптарынын алып жаткан ауданы (% ece6iMeH) кeрсеткiштерi негiзiнде сел кауштшп багаланды. Ол ез кезегiнде жYрiп еткен сел таскыны ^лемшщ (млн. м3) кeрсеткiштерi негiзiнде 1ле жэне ^нгей Алатауы Yшiн 1:350 000 масштабында нактыланды. Сел кауiптiлiгiн багалау жумыстары мунымен шектелмейдi. Мысалы, (Медеу А.Р., 2011) жумысында квалиметриялы; эдю негiзiнде 1:100 000 масштабта 1ле Алатауынын орталык 6eлiгi Yшiн сел кауштшпнщ картасы жасалган. Ол Yшiн сел таскындарынын калыптасу орны болып табылатын сел ошактары мен селдш арналар, сел таскындарынын жYрiп eту зонасын толыктай камтитын сел ошактары мен селдш арналардын су жинау алаптары, сонымен катар сел таскындарынын жайылу немесе токтау зонасын алып жаткан ысырынды конус о6ъектiлерi айкындалып, олардын эркайсысынын eзiндiк сел кауiптiлiк кeрсеткiштерi аныкталды. Атап айтканда, сел ошактары мен селдк арналар 10...1000 м3/с жэне одан жогары сел eтiмдерi мен кайталангыштыгы 10 жылдан 100 жэне одан да ^п аралыкты камтитын уакыт бойынша, сел ошактары мен селдш арналардын су жинау алаптары сел кауштшк дэрежесi жэне сел калыптасу ыкпалында болатын аудандар бойынша, ысырынды конус селдш арнанын сел кауiптiлiк дэрежесi жэне селден коргану имараттарынын бар-жоктыгы бойынша сел кауштшпнщ 6 дэрежесше жштелген болатын. Сонымен катар, сел кауштшгш багалау максатында 1:50 000 масштабына дешн нактыланган Yлкен жэне Кiшi Алматы алаптарынын картасы дайындалды (Медеу А.Р. и др., 2019). Оны дайындау барысында сел арналарына селдщ эсер ету зоналарына жэне ысырынды конустарга баса назар аударылды жэне олар кeлемi жэне кайталангыштыгына байланысты 4 (сел арналары мен селдщ эсер ету зоналары) жэне 3 (ысырынды конустар) категорияга жiктелдi. Бул картанын ерекшелiгiне кауiптi алапта орналаскан мореналык-муздыктык кeлдердiн актарылу жагдайындагы сел таскынынын 6елгiлi 6iр учаскелерге агып жету уакытынын есептелуiн

жаткызуга болады. Барлык карталарга тэн 6елгi олардын eткен сел таскындарынын есептiк сипаттамаларга басшылыкка ала отырып жасалуында. Алайда, нивалды зонадагы мореналык кешеннщ Yнемi eзгерiс Yстiнде болуына байланысты, аумактын сел кауiптiлiгiн жYрiп eткен сел таскындарынын сипаттамалары аркылы багалау климаттын галамдык жылыну жагдайында орын алып жаткан eзгерiстердщ Yстемеленуi аясында eзектiлiгiн жогалтып отыр (Frey H. et al., 2018). Сол себепп, гляциалды жэне нeсерлi сел таскындарынын калыптасуы жагдайында сел таскынына ушырайтын аумактарды, сел каупiнiн алдын-алу жэне одан коргануды тиiмдi жоспарлау Yшiн зерттеу аумагын кешендi багалау кажеттшп туындады (Frey H. et al., 2018). Каз1рп танда, потенциалды сел кауштшгш багалау максатында ГАЖ технологияларынын, Жердi кашыктыктан зондтау мэлiметтерiнiн жылдам, эрi уакытылы шешiм кабылдау максатында пайдаланылу аясы артуда (Mussina A.K. et al., 2022; Mussina, Zhanabayeva, 2016). Сол себепп, 1ле Алатауынын орталык 6eлiгiнiн сел кауiптiлiгi мен сел таскынына ушырауы мYмкiн аумактарын аныктау Yшiн ГАЖ негiзiндегi мультикритериялык эдiс колданылды (Gonzalez-Prida et al., 2014; Saranya et al., 2021).

Табиги ортанын казiргi eзгерiстерiн сипаттайтын кeрсеткiштердi ГАЖ

ортасында eндеу аркылы аталган эдiс кeмегiмен 1ле Алатауынын орталык 6eлiгiндегi сел алаптарынын 1:25 000 масштабындагы сел кауiптiлiк жэне сел каупше ушырау карталары жасалды.

Нактылай келе, макаланын негiзгi максаты сел калыптастырушы факторларды мультикритериялык талдау непзшде сел кауiптiлiгi мен сел таскынына ушырайтын аумактарды багалау аркылы зерттеу ауданын кауiптiлiк дэрежесi бойынша зоналау. Зерттеу нэтижелерi аумактагы сел каупш баскару шешiмдерiн кабылдау кезшде жэне сел каупiне ушырауы мYмкiн болатын аумактарды болжау кезiнде кажет болуы мYмкiн. Сондай-ак, кол жетюзшген нэтижелер сел кауiптi аумакта жYзеге асырылуы кажет шаралар мен салынуы мYмкiн болатын корганыс имараттарын жобалау жэне жоспарлау кезшде онтайлы,

эpi утымды шешiмдеp кaбылдayFa мYмкiндiк беpетiндiгi сeзсiз. Ал, oл эз кезегiнде хaлыкты сел тaскындapынын aпaтты эсеpiнен aмaн aлып адлу мaксaтындa жYзеге aсыpылaтын кopFaнy жэне aлдын aлy жYмыстapынын д^ыс, эpi yaкытылы жYзеге aсyынын негiзi бoлып тaбылaды.

ЗЕРТТЕУ АУДАНЫ

1ле Алaтayы - бaтысындa ¥зынкapFaлы eзенi aлaбынaн бaстaп, шыFысындa Шiлiк eзенi aлaбынa дейiн сoзылып жaткaн aбсoлюттi бшктш 4973 м-дi K^pa^^m Тянь-Шяньнын C0лтYCтiк беткейiндегi тay жoтaсы (Chigrinets A.G. et al., 2020). 1ле Алaтayы кYPделi жеp бедеpiмен жэне экзoдинaмикaлык пpoцесстеpдiн кapкынды дaмyымен еpекшеленедi (Daiyrov M. et al., 2018). Зеpттеy ayдaны темпеpaтypa мен жayын-шaшыннын мayсымдык ayыткyымен еpекшеленетiн, климaттык жaFдaйлapы кaтaн биiк тayлы нивaльды aймaктa opнaлaскaн (Shahgedanova

M. et al., 2020).

1ле Алaтayынын C0лтYCтiк беткешнщ opтaлык бeлiгiн Yлкен жэне Kimi Алмaты eзен aлaптapы aлып жaтыp (1-cypет). Зеpттелiнiп oтыpFaн ayдaн тeтенше жaFдaйлap aтлaсындaFы (Mедеy А.Р., 2009) сел Kayim^^ кapтaсынa сэйкес сел ^уштЫИ жoFapы ayдaнFa жaтaды. АтaлFaн eзен aлaптapындa жaлпы ayдaны 90 мын м2 к¥Paйтын 26 м¥Здыктык-мopенaлык кeлдеp, aэpoфoтосypеттеp мен Fapыштык сypеттеpдi дешифpлеy негiзiнде aныктaлFaн 105 сел oшaFы opнaлaскaн (Mussina A.K. et al., 2023). Mopенaлык-м¥Здыктык кeлдеpдiн тapaлy aймaFы 3000...3900 м apaлыFын aлып жaтсa, aл сел oшaктapынын ^pirnC беpy диaпaзoны 1158-3900 м apaлыFын кaмтиды (Moлдaхметов M.M. т.б., 2012). Олapдын тapaлyы зеpттеy ayдaнындaFы гляцталды жэне нeсеpлi сел тaскындapынын кaлыптaсy зoнaлapынын негiзгi шекapaсын aйкындaйды ^едеу А.Р. и дp., 2018; Moлдaхметов M.M. т.б., 2010; Medeu A. et al., 2020).

Сур. 1. Yлкeн Aлмamы жэне K^i Aлмamы взен aлaпmapы

ЗЕРТТЕУ МЭЛ1МЕТТЕР1 МЕН ЭД1СТЕР1

Сел таскындары кеп факторлы процесс болгандыктан, олардьщ калыптасуы бiрнеше факторлардыц кабаттасып орын алуы нэти-жесiнде керiнiс бередi (Степанов Б.С. и др., 2014). Зерттеу аумагындагы сел калыптасуына ыкпал ететiн факторларды талдау аркылы сел кауштшгш айкындаушы басты критерийлер тацдалды. Эрбiр критерийдщ сел кауiптiлiгiне эсер ету Yлесi аналитикалы; иерархиялы; процесс эдiсi кемегiмен аныкталып, ГАЖ багдар-ламасы ортасында оверлейлiк талдау куралы кемегiмен ецделдь

Мэл1меттер кез1

Сел таскынына ушырайтын аумактарды жэне аумактагы потенциалды кауiптiлiктi бага-лауга кажеттi картографиялык, кашыктыктан зондтау, статистикалык, далалы; зерттеу жэне эдеби мэлiметтер колданылды (2-сурет). Зерт-теулердi жYргiзу Yшiн, ец алдымен, кещспкп кескшдеу мYмкiндiгi жогары, бiздiц жагдайы-мызда 12,5 м-ге тец жер бедершщ санды; модел1 пайдаланылды (ASF Data Search, w.p.). Зерттеу ауданындагы жер бет жамылгысы мен жерд1 пайдалану шарттарын бейнелейтiн Sentinel-2 жолcерiктесiнiц 2021 жылдыц тYсiрiлiмi бой-ынша ецделген кещспкп кескiндеу мYмкiн-дiгi 10 м болатын (Sentinel-2 10-Meter Land Use/Land Cover, w.p.) суреттер талданды. Сел кауiптi кезецдеп жауын-шашын жиынтыгы-ныц мэндерi CHELSA галамды; климаттык базасынан (Climatologies at high resolution for the earth's land surface areas (CHELSA), w.p., Karger D.N. et al., 2017) алынды. Келдердщ таралуын айкындау максатында колданылган NDWI (Normalized Difference Water Index) жэне аумактагы еамдш жамылгысыныц сан-ды; жэне сапалык керсеткiшiн аныктайтын NDVI (Normalized Difference Vegetation Index) индекстерше талдау жасау Yшiн 2021 жылы 24 шiлдеде тYсiрiлген кещспкпк кескшдеу мYмкiндiгi 10 м болатын Sentinel-2 гарыштык тYсiрiлiмi пайдаланылды (Copernicus Data Space Ecosystem, w.p.). Зерттеу ауданындагы топырак жамылгысыныц курамы мен меха-никалы; курылымы «Э.О.Оспанов атындагы Казак топырактану жэне агрохимия гылы-ми-зерттеу институты» ЖШС-i эзiрелеген

Жетiсу алабыньщ 1:500 000 масштабтагы топырак картасы аркылы аныкталды (Жетiсу алабыньщ топырак картасы, 2005)). Зерттеу ала-бындагы су объектiлерi мен инфраструктура кешешшц векторлык кабаттары HydroSHEDs (HydroSHEDS database, w.p.) жэне Open Street Map коммерциялык емес веб-картографиялык жобасынан жYктелiп алынды (OpenStreetMap, w.p.). Сел ошактарыныц зерттеу ауданындагы бшкпк бойынша Yлестiрiлуi (Молдахметов М.М. т.б., 2012) алынды. Yлкен жэне Юш1 Алматы езен алаптарындагы халыктыц ор-наласу тыгыздыгы Алматы каласыныц циф-равизациялау баскармасымен жасалган (Алматы каласы цифрландыру баскармасынын колдауымен «Digital Almaty», w.p.) «Алматы каласыныц халык тыгыздыгы» картасынан алынды. Сонымен катар, имараттардыц ор-наласу координаталары, Алматы каласыныц Тетенше жагдайлар департаментiнен алынды (Казакстан Республикасы Тетенше жагдайлар баскармасы, б. д.).

Сел цауттШгше эсер етуш1 факторларды талдау непзшде айк;ындалFан критерийлер

Зерттеу ауданындагы сел калыптасты-рушы факторларды талдау нэтижелерi сел ка-уiптiлiгiнiц негiзгi критерийлерiн жэне олар-дыц эсер ету децгейлерiн аныктауга мYмкiндiк бердi. Эрбiр критерий ArcGIS 10.8 багдарла-масында ецделiп, олардыц сел кауiптiлiк дэре-жесi бойынша зерттеу ауданы 5 зонага: аса жогары (5), жогары (4), орташа (3), темен (2), ете темен (1) белшдь

1. Сел каушп объектшерден кашыктыгы. Бул критерийдiц кауштшк дэре-жесiн аныктау Yшiн зерттеу алабындагы море-налык келдердiц жэне сел ошактарыныц саны мен орналасу координаталары аныкталды.

1.1 Келдерден кашыктыгы (Distance from moraine lakes). Муздыктык-мореналык келдер муздану процес байкалатын бшк та-улы аймактарда кездеседi (Harrison S. et.al., 2018). Сел кауштшпнщ туындауына негiз болатын басты фактор олардыц актарылуы. Муздыктык-мореналык келдердщ актарылу каупi оныц морфометриялык сипаттамалары-на, келдегi жиналган су келемше, сонымен катар кел байламы мен оны кемкерiп жаткан тау жыныстарыныц механикалык курамына тэуелдi (Medeu A.R. et al., 2022). Ал, мундай

Сур. 2. Сел тасцыныныц цалыптасуына эсер ететт критерийлердщ т1з1м1

жагдайлар зерттеу ауданындагы б1рк;атар мореналык келдерге тэн. Сол ce6enTi, мореналы; келдерден кашыктыкты есептеу YшiнSentinel-2FарыштыктYсiрiлiмiнпайдалана отырып,NDWIкемеriменмореналыккелдердщ таралу аймаFы аныкталды. NDWI индекс - су объектiлерiн белгiлеп керсететш, сонымен

мундаFы, NIR - жакын инфракызыл аймактаFы керiнiс, GREEN - жасыл аймактаFы керiнiс.

Мореналы; келдерден алыстаFан сайын, гляциалды сел таскындарынын калыптасу ыктималдылы^ынын темендеуiне байланысты кауштшк дэрежесi темендейдi. Ал, сел таскынына ушырайтын аумактарды аныктау кезiнде, калыптаскан гляциалды сел таскындарынын есептiк параметрлершщ, эсер ету дэрежесшщ артуына байланысты кауштшк дэрежес арта тYседi (Медеу А.Р. и др., 2016). Мысалы, 15.07.1973 ж. Krni Алматы езен алабында №2 жэне №3 келдердщ актарылуы нэтижесiнде калыптаскан сел таскынынын сел етiмi 10 км-ден кешн 7...10 мын м3/с к¥PаFан. Ал, Б.С. Ниязов и А.С. Деговец жекелеген тустамалар бойынша сел етсмшщ келес

бiрге есiмдiктер мен топырактын баска да ерекшелiктерiн тежейтiн жасыл жэне жакын инфракызыл спектрлш жолактар арасындаFы катынастардын калыптандырылFан индекс (Muneeb F. et al., 2021; Prakash C. et.al, 2017; Qi M. et.al, 2020):

(1)

мэндерш бередi: «Мынжылкы» тустамасында - 324 м3/с; «Туйыксу какпасы» тустамасында (2,5 км бузылымнан темен) - 2300 м3/с, «Сарысай» тустамасында - 3200 м3/с; «Медеу» сел коймасына кiре берiс жердеп тустамада -5180 м3/с.

1.2 Сел ошактарынан кашыктыFы (Distance from mudflow centers). Зерттеу ауданында гляциалды сел таскындарымен коса, несерлi сел таскындары да жиi керiнiс бередi (Медеу А.Р., и др., 2018). АталFан аумакта калыптаскан сел таскындарынын 80%-дан астамы несерлi генезистегi сел таскындарынын Yлесiне тиесiлi (Баймолдаев Т.А. и др., 2018). Бос-сыныкты материалдардын едэуiр коры бар жэне ещспк мэндерi 10...55° аралыFын курайтын учаскелер - сел ошактары

NDWI = Green - NIR/ Green + NIR

сел кауштшпн багалауда аса манызды (Медеу А.Р., 2011; Медеу А.Р. и др., 2018; Медеуов А. и др., 1993). Сел ошактарынан алыстаган сайын, нeсерлi сел таскынынын калыптасу ыктималдылыгы тeмендеуiне байланысты, кауiптiлiк дэрежес де тeмендейдi. Сел таскынына ушырайтын аумактарды аныктау кезiнде, калыптаскан нeсерлi сел таскындарынын есептiк параметрлерi мен эсер ету дэрежесшщ тeмендеуiне байланысты кауштшк дэрежесi тeмендей тYседi. Мысалы, 08...09.07.1950 ж. Yлкен Алматы eзен алабында нeсер жанбырдын жаууы нэтижесшде калыптаскан сел таскындарынын eтiмдерi келесщей болган: ен жогары сел eтiмi - 1160 м3/с, «Кумбел-сага» тустамасында - 1000 м3/с шамасында, Аюсай eзенi бойынша - 300 м3/с, Алматы каласы манында - 100...120 м3/с жуык (Медеу А.Р. и др., 2016).

2. Жауын-шашын (Precipitation). Жауын-шашын мeлшерi сел таскыны кауштшгшщ жогарылауына эсер ететiн тагы бiр фактор. Жауын-шашыннын таралуы тек аумак бойынша гана емес, сонымен катар бшкпк белдеу бойынша эркелкi (Li X. et al., 2022). Буган ылгал тасымалдаушы ауа массаларынын жолында батыстан шыгыска карай созылган тау жоталарынын табиги шекара тYзуi септшн тигiзедi (Du X. et al., 2022). Жауын-шашыннын бшкпк бойынша таралуы аумактагы нeлдiк изотерманын eзгерiсiне пкелей тэуелдi. Мысалы, Кiшi Алматы eзен алабындагы нeлдiк изотерманын 4500 м бшкпкте байкалуы кезiнде жауын-шашыннын ен жогары мeлшерiнiн eзгеруi мардымсыз жэне бул eз кезегiнде куатты сел таскындарынын калыптасуына ыкпал етедi (Медеу А.Р., 2011). Жауын-шашын мeлшерiнiн 6иiктiк бойынша eзгеруiнiн басты се6е6i тау 6еткейлерiндегi атмосфералык факторлардын эрекеттiлiгi, сондай-ак термикалык жэне динамикалык фронттардын кYшеюi аркылы тYсiндiрiледi (Яфязова Р.К., 2007). Сонымен катар, жауын-шашыннын тYсуi eзен агындысынын жогарылауына жэне термокарстты процестердiн каркынды кeрiнiс 6еруiне алып келедi. Зерттеу аумагынын метеорологиялык станциялармен нашар камтылуына байланысты, жауын-шашын мeлшерiнiн мэндерi CHELSA мэлiметтер базасынан алынып, eнделдi.

3. Топырак жамылгысы (Soil). Сел таскынынын тыгыздыгы мен сел массасы кeлемiнiн негiзгi кураушысы болып табылатын топырактардын гранулометриялык жэне минералогиялык курамы сел кауiптiлiгiне эсер ететш факторлардын 6iрi болып табылады (Степанов Б.С. и др., 2014). Топырак грунттарынын инфильтрациялык жэне фильтрациялык сипаттамалары жауын-шашын тYсуiмен 6iрге айтарлыктай дэрежеде агынды сипатын аныктайды (Соколов С.И. и др., 1962). Инфильтрациялык сипаты тeмен жэне жауын-шашын тYсу каркыны жогары болган жагдайда 6еттiк агынды eтiмдерiнiн шектi мэннен асып тYсуiне жэне эрозиялы-ыгыспалык кубылыстардын туындауына алып келедi (Saadi Y. et al., 2016). Инфильтрациялык сипаттамалары жогары жэне толассыз жауган жауын-шашын топырак грунттарынын калын кабатынын ылгалдануын камтамасыз епп, ыгыспалы сел кубылыстарынын кeрiнiс беруше жагдай жасайды, ал олардын толыктай сумен каныгуы тiз6ектi сел процестершш жандануына алып келедi. Зерттелiп отырган аумак бойынша топырак жамылгысын сел кауштшпн аныктау максатында багалау 1:500 000 масштабтагы Жетiсу алабынын топырак картасы (Жетiсу алабынын топырак картасы, 2005) аркылы жYзеге асырылды.

4. Бшкпк (Elevation). Бшкпк 6елгiлерi немесе жер бедерi сел калыптастыру процесшде манызды рeл аткарады. Эрозиялык процестер нэтижесшде тYзiлген 6едердiн терiс пiшiндерi сел таскындарынын пайда болуы жэне даму ошагы болып табылады. Сондай-ак, сел таскындары eте катты ылгалданган бос сыныкты массалардын ыгысуы нэтижесшде бедердш он пiшiндерiнiн шегiнде калыптасуы мYмкiн. Зерттелiп отырган аумак геоморфологиялык тургыда (Медеу А.Р., 2011; Медеуов А. и др., 1993; Медеуов А.Р. и др., 1996) жштемесше сэйкес 4 белдеуге бeлiнген: а) 1000...1700 м аралыгында тшмдену дэрежес эртYрлi аласа таулы; э) 1600...2900 м аралыгы каркынды тiлiмденген орташа таулы; 6) 2800...3300 м аралыгы таулы курылымдарынын муздыктык жэне карлы eнделген калдык пiшiнiндегi тiк беткейш 6иiк таулы; в) 3200...3400 м, 5000 м дешн жартасты-муздыкты бшк таулы. Kазiрri уакытта 2800...3300 м аралыгын камтитын

жас регрессивт эрозиянын даму аумаFы жэне селдш катты материалдармен непзп коректену учаскесiне айналуда. Бшк таулы белдеудiн геологиялык жэне климаттык факторларынын геоморфологиялык факторларымен бiрiккен жиынтыFы мунда жаппай кеп мелшердеп сыныкты материалдар жинакталуын айкындап коймай, сонымен катар таскын энергиясынын анаFурлым жоFары керсеткiштерiне ие болып келетiн селдердiн калыптасуын камтамасыз етедi (Петрушина М.Н., 2015). Сондыктан да, бшкпк белгiлерiн кауiптiлiк дэрежес бойынша жiктеу кезiнде, аталFан белдеу «аса жоFары» категория ретiнде танылды. Сэйкесшше, кауiптiлiгi жоFары, орташа, жэне темен категориялар 3200...3400 м, 5000 м дешн, 1600...2900 м, 1000...1700 м аралыктарын камтыды. Биiктiк белгiлерi женшдеп зерттеу аумаFына катысты мэлiметтер кещспкт кескiндеу мYмкiндiгi 12,5 м курайтын жер бедерiнiн сандык моделi непзшде ALOS PALSAR мэлiметтер базасынан алынды.

5. Енiстiк (Slope). Сел таскындары бос сыныкты материалдардын енiстiк аркылы суйык кYЙде орын ауыстыруымен байланысты. Сондыктан да, сел таскынынын кауштшгш жэне сел таскынына ушырайтын аумактарды аныктау кезiнде енiстiк мэндерiнiн манызы зор (Xiao L. et al., 2020). Сондай-ак, сел таскындары «су - бос сыныкты материал - ещстш» жYЙесiнiн тепе-тендiгi бузылуы нэтижесiнде, яFни аталFан параметрлердiн бiрiнiн шектi мэннен асып тYсу жаFдайында туындайтындыктан, сел кауштшгш аныктауда бул параметрдiн релi жоFары екендiгiн атап еткен жен. Ещспктш мэнi жоFары болFан сайын, сел таскынынын жылдамдыFы, тыFыздыFы артып, сел таскынынын биiктiгi (денгейi) жоFарылай тYседi. Степанов Б.С. жэне Яфязова Р.К. зерттеулерi (2014) бойынша сел таскындары жш калыптасатын орташа жэне бшк таулы белдеудеп (2200...3400 м) ещстш ен жоFары аумактар макала шенбершде карастырылып отырFан Yлкен жэне Krni Алматы езен алаптарына тиесш. Енiстiктiн кауiптiлiк дэрежесi аныктау Yшiн 12,5 кенiстiктiк кескiндеу мYмкiндiгiне ие ALOS PALSAR ЖБСМ-i колданылды.

6. АFын куатынын индексi (Stream

STI = (m + 1) х (A / 22.

power index). SPI - агынсудыц эрозиялык кушшш eлшемi болып табылады. Бул елшем кандай да 6ip топографиялык беттеп потенциалды су эрозиясын сипаттау Yшiн колданылады (Dutal H., 2023). Су жинау алабыныц ауданы жэне ещспк мэндер1 жогарылаган сайын, жогарыдан темен карай келетш су мeлшерi мен олардыц жылдамдыгы да арта тYседi. Сол себептi, арна мацы эрозияга ушырап, бос сыныкты материалдардыц едэуiр мeлшерi агын аркылы тасымалдана отырып, агын куаты индексi мен эрозия каупшш артуына алып келедi . Агынныц куаттылык факторын багалау аркылы су корыныц бос сыныкты материалдармен араласу аумактары аныкталып (2), зерттелш отырган аудан кауiптiлiк дэрежесi бойынша зоналарга бeлiндi.

SPI = ln(A*tanß) ( 2 )

мундагы, A - су жинау алабыныц меншiктi ауданы, ß - ецiстiк градиентi.

7. Бос сыныкты материалдардыц тасымалдану индексi (Sediment transport index). Сел таскыны процесше арнадагы грунттыц катты бeлшектерiн немесе сел массасыныц, сондай-ак оныц кураушыларыныц шeгуiмен сипатталатын сел коспасыныц арналык козгалысы деген аныктама бершген (Ennaji N. et al., 2022). Мур жэне Берч (Moore I.D. et al, 1986) сипаттаган бос сыныкты материалдардыц тасымалдану индекс - арна мацындагы эрозияга ушыраган жэне бос сыныкты материалдардыц шогырланган аумактарын сипаттайды. Бос сыныкты материалдардыц тасымалдану индексшш ец жогары мэндерi тiк беткейлер мен су жинау алабыныц эрозияга ушыраган тeменri бeлiктерiне тэн (Di B.F. et al., 2008). Ал бул индекстш тeмен мэндер1 шeгiндiлердiц баяу козгалысын сипаттайды, сол себептен де, шeгiндiлердiц жинакталуы eсiмдiк жамылгысына бай, су жинау алабыныц жогаргы бeлiгiне тэн. Бул индекс ландшафт эрозиясын жаксы сипаттайды, сондыктан бос сыныкты материалдардыц бшк таулы аумактан су шаятын жэне шeriндiлер жинакталатын ауданга шогырлануын ^рсетедь Бос сыныкты материалдардыц су жинау алабы бойынша тасымалдануына гравитация, ещспк жэне шeгiндiлердiц шогырлануы сиякты факторлар эсер етедi (3):

13)m х sin(ß / 0.0896)n (3)

мундагы, A - су жинау алабыныц меншшт ауданы, ß - жергiлiктi жердщ ещстш, m - аудан Yлесiнiц керсетюш^ эдетте, ол 0,6-га тец, n -ещспктщ кулау керсеткiшi,ол, эдетте, 1,3-кетец.

8. Эзен желюшщ жишп (Drainage Density) - алаптагы езен желiсi узындыгынын алап ауданына катынасы (D, км/км2). Бул критерий аудан шегшдеп гидрографиялык желшщ даму дэрежесш керсетедi. Эзен желюшщ жиiлiгi жауын-шашыннын мелшерiне, геологиялык курылымына, жер бедерше, топырак пен есiмдiк жамылгысынын сипатына байланысты (Ouma Y.O. et al., 2014). Эзен желiсiнiн жиiлiгi топырактын инфильтрациялы; кабiлетi темендеген сайын жогарылайды (DragiceviC N. et al., 2019). Эзен желiсiнiц жиiлiгi жогары аудандар сел таскыныныц калыптасу жэне жYрiп ету зонасына айналады (Петрушина М.Н., 2015). Сонымен катар, езен желiсi жиiлiгiнiн ен жогары мэндерi жауын-шашын мол тYсетiн биiк таулы аудандарга тэн. Сондыктан сел таскыны кауштшк денгейiн аныктауда езен желiсiнiн жишп манызды фактор болып табылады.

9. Эамдш жамылгысынын

калыптандырылган индексi (Normalized difference vegetation index) - зерттеу ауданындагы есiмдiктердiн саны мен сапасынын сандык керсеткiшi. Эсiмдiк жамылгысынын эрозияга карсы эрекетi калын кабатты шымдардын орын алуынан байкалады. Шымдар мен агаш тамырлары беткейлiк бетпк агындынын эрозиялану эрекетiн бэсендетiп, деллювиалды жэне коллювиалды шегiндiлердiн бекуiне жагдай жасайды (Dutal H, 2023). Ал ол ез кезегшде, аумактын эрозияга ушырау кабiлетiн айтарлыктай темендетiп, сел таскыны куаттылыгынын темендеуiне эсерiн тигiзедi. NDVI мэндерi «-1» мен «0» аралыгында болса, онда зерттеу ауданында инфракурылым объектiлерi мен кар, су, топырак жамылгысы мен тау жыныстарынын таралгандыгын керсетсе, «0» мен «1» аралыгы есiмдiк жамылгысына тиесiлi (Doan V.L. et al., 2023). Осыган орай, зерттелш отырган ауданнын есiмдiк жамылгысы кещспктш кескiндеу мYмкiндiгi 10 м-ге ие Sentinel-2 гарышты; тYсiрiлiмдерiнiн непзшде келесi формула аркылы аныкталды (4).

NDVI = (NIR-Red) / (NIR+Red)

(4)

мундагы NIR - жакын инфракызыл аймактагы керiнiс, RED - кызыл аймактагы керiнiс.

10. Имараттан кашыктыгы. Сел таскындарынын алдын алу, онын зиянды салдарын темендету немесе жою максатында зерттеу аумагындагы Yлкен жэне Юш1 Алматы езен алаптарында сел таскынынан коргайтын имараттар салынган. Бул имараттар аумактын сел таскынына ушырау дэрежесш темендетуге ыкпал етедi. Имараттардын орналасу координаттары мурагаттык жэне ведомстволык есептерден алынды.

Сел таскынына ушырайтын аумактарды аныктау критерийлер1

Сел таскынына ушырайтын аумактарды аныктау Yшiн басты критерийлер ретiнде сел кауштшгш аныктауда колданылган сел кауiптi объектшер (муздыктык-мореналык келдер (1) мен сел ошактары (2)), биiктiк (5) жэне ещстш (6) керсеткiштерi мен еамдш жамылгысымен (10) катар, зерттеу ауданындагы шаруашылык объектiлер, тургын Yйлер, халы; санынын тыгыздыгы,

топографиялы; ылгалдылык индекс^ олардын езеннен, жол тораптарынан жэне селден коргану имараттарынан кашыктыгы алынды.

1. Жердi пайдалану жэне жер бет жамылгысы (LULC) - агынды сулардын пайда болуы, инфильтрация жэне булану сиякты гидрологиялык процестердiн кейбiр компоненттерiне тiкелей немесе жанама эсер етедi (Ouma Y.O. et al., 2014). Сол себептi, LULC аркылы зерттеу ауданындагы су объектшер^ ауылшаруашылык, вегетациялык жэне такыр жерлер, шаруашылык орындарынын орналасу аумактары аныкталды. Сонын iшiнде, ауданнын жердi пайдалану сулбасы тургылыкты халыктын жердi пайдалану тYрi мен аудандагы табиги процестер айкындалды. LULC мэндерi кенiстiктiк кескшдеу мYмкiндiгi 10 м болатын Sentinel-2 гарышты; тYсiрiлiмi аркылы аныкталды.

2. Эзендерден кашыктыгы. Шаруашылык объектшерш апатты сел таскындарынын салдарынан коргау Yшiн ен алдымен сел таскынына ушырайтын аумактарды аныктау кажет.

Сел таскынына ушырайтын аума^тарга олардьщ езендерден кашыктыгы катты эсер етед^ сел таскындары сызыктык кубылыс болгандыктан, су объектiлерiнен алыстаган сайын, сел таскынына ушырау дэрежесi азайып, оларга жакын жерлердiн кауiптiлiк дэрежес жогарылай тYседi (Edamo M.L. et al., 2022). Зерттеу аумагындагы езендер желiсi «HydroSHEDS» базасынын «HydroRIVERS» топтамасынан алынды.

3. Жолдардан кашыктыгы. Сел таскындары езшщ жYPу жолында непзшен автомобиль жэне темiр жолдарга, кетрлерге, суару жYЙелерiне, электр желiлерiне, гимараттар мен курылыстарга зиян келтiретiндiгi белгш (Chen J. et al., 2023). Сондыктан да, жолдардан кашыктыкты есептеу сел каупш баскару кезiнде жYзеге асырылатын манызды кадамдардын бiрi. Жол желiсi - сел таскыны кезшде зардап шеккен елдi мекендер Yшiн тетенше жагдайларды жою Yшiн, ягни халыкты эвакуациялау кезiнде онын мацыздылыгы артады, сол себептенде сел таскынына ушырайтын аумактарды аныктау кезiнде жолдардын кауiптен алыс-жакындыгын алдын-ала айкындап алган жен. Зерттеу аумагына катысты жол желiсi мэлiметтерi «OpenStreetMap» ашык колданыстагы жобадан алынды.

4. Халыктын тыгыздыгы - 1 км2 аумакта туратын халык саны. Зерттеу аумагы толыктай дерлiк Алматы каласы аумагын камтыгандыктан, ^азакстан бойынша халык тыгыздыгы жогары аумакка жатады. Сел таскынынын эсер ету зонасындагы халык санынын тыгыздыгы сел таскынына ушырау денгешне тшелей эсер етедi, ягни халык саны тыгыз орналаскан аумактар, аумактын сел таскынына ушырау мYмкiндiгiн арттыра туседь Yлкен жэне Кiшi езен алаптары бойынша халык саны тыгыздыгыныц мэндерi Алматы каласынын цифравизация баскармасынан алынды.

5. Ы л f а л д ы л ы к т ы н топографиялык индексi (TWI) - кандай да бiр аумактын туракты жаFдайындаFы ылFалдылыктын индексi болып табылады. Бул аумактаFы су жинакталу тенденциясын сипаттайтын, гидрологиялык процесстерд1 сандык баFалау кезiнде колданылатын кенiнен таралFан индекс (Ballerine C.,

2017). Ы^алдылыктын топографиялык индексi гидрологиялык процестерге кещспкпк масштаб эффектiсiн зерттеу Yшiн колданылады (Dutal H, 2023). Ол су жинау алабынын элеуетп ылFалдылыFын керсетiп, темендегi формула аркылы аныкталады (5):

TWI = ln(As/tan(P)) (5)

мундаFы As - аFынды калыптасуына Yлес косатыннактыаудан,р-градиентнемесеещстш. Бул индекстщ Yлкен мэндерi ылFалдын жинакталуына, онын топырак

курамындаFы мол мелшерше сэйкес келедi.

Аналитикалык иерархиялык

процесс (AHP) эдш аркылы эрб1р критерийдщ улес салмаFын аныктау

Зерттелш отырFан аудандаFы сел таскынына ушырайтын аумактар жэне сел таскыны кауштшгш аныктау барысында, эрбiр критерийдiн эсер ету Yлес салмаFын аныктау Yшiн шешiм кабылдаудын математикалык моделi - аналитикалык иерархиялык процесс (Analytical hierarchy process (AHP)) колданылды (Long Ngo, 2019). Оны баскаша шешiм кабылдауды женiлдетуге баFытталFан компоненттер иерархиясын камтитын мультикритериялык шешiм кабылдау процесi деп те атайды (Saranya T. et al., 2021). AHP моделiнiн жумыс iстеу принципi келесiдей: бiрiншiден, сел таскынынын кауiптiлiгiне жэне сел таскынына ушырайтын аумактарFа эсер етуш1 критерийлершщ иерархиясы аныкталады. Содан сон иерархиядаFы элементтердiн эрбiр жубы Yшiн бiр элементтiн екiншiсiне катысты маныздылыFы оларды тандау шкаласынын негiзiнде жуптык салыстыру аркылы аныкталады (Ершова Н.М., 2015).

AHP моделi кептеген айнымалылар немесе критерийлердщ басымдылыFын аныктау жэне тандау кезшдеп кYPделi орталарда шешiм кабылдаудын тшмд^ эр1 K0лдануFа онай эдютемеа болып табылады (Leal J.E., 2020). Ол жолдар мен баFандардан KуралFан жуптык матрица негiзiнде жYзеге асырылады. БаFандар мен жолдардаFы критерийлердiн салмаFы маныздылык шкаласындаFы (Саати Т. Л, 1993) 1...9 аралыFындаFы мэндердiн катынасы аркылы аныкталады (1-кесте). Критерийлердiн эркайсысынын маныздылык шкаласы

Кесте - 1

Кауштшк дэрежесш аныктауда пайдаланылган мацыздылык шкаласы (Саати Т.Л. бойынша)

Мацыздыльщ шкаласы Аныцтамасы ТYсiнiктемесi

1 Мацыздылыгы бiрдей Екi элементтiц эсер ету децгей бiрдей

3 Мацыздылыгы орташа Бiр элементтiц эсер ету децгеш екiншiсiнен сэл артыщ

5 7 9 Мацыздылыгы жогары Мацыздылыгы ете жогары Мацыздылыгы экстремалды Бiр элементтiц эсер ету децгейi екiншi элементтен жогары Бiр элементтiц эсер ету децгеш екiншi элементтен ете жогары Бiр элементтiц эсер ету децгеш екiншi элементтен экстремалды жогары

2,4,6,8 аральщ мэндердi ернектеуге болады

бойынша мэндерi тацдалып, сэйкесшше баганда орналаскан жекелеген критерийлермен басымдылыгы салыстырылады. Эрбiр критерийдщ келесi децгейгейдеп критерийге катысты мацыздылыгы аныкталып, сел кауштшгше немесе сел таскындарына

ушырайтын аумактарга катысты

критерийлердщ эсер ету дэрежесi аныкталады.

Нэтижесiнде критерийлердiн

Yлес салмактарын есептеу Yшiн колданылатын жуптык катынастардын матрицалары курастырылды (2...3-кесте).

Кесте - 2

Сел кауштшк дэрежесш аныктаудагы критерийлер бойынша тургызылган жуптык катынастар

матрицалары

Критерийлер с;о ;ашы КГыГ ы Бшкп к Ещсп к Жауы н-шашы н взен жел^ нщ жиМг i SPI STI Топыр а; NDVI СКИ ;ашы; тыгы

Манызды

льщ 1 1 2 3 5 4 7 6 4 6

шкаласы

ск;о

1 1.00 1.00 2.00 3.00 5.00 4.00 7.00 6.00 4.00 6.00

гы

Бижтж 1 1.00 1.00 2.00 3.00 5.00 4.00 7.00 6.00 4.00 6.00

Енiстiк 2 0.50 0.50 1.00 1.50 2.50 2.00 3.50 3.00 2.00 3.00

Жауын-шашын 3 0.33 0.33 0.67 1.00 1.67 1.33 2.33 2.00 1.33 2.00

взен

желгсшщ 5 0.20 0.20 0.40 0.60 1.00 0.80 1.40 1.20 0.80 1.20

жиiлiгi

SPI 4 0.25 0.25 0.50 0.75 1.25 1.00 1.75 1.50 1.00 1.50

STI 7 0.14 0.14 0.29 0.43 0.71 0.57 1.00 0.86 0.57 0.86

Топыра; 6 0.17 0.17 0.33 0.50 0.83 0.67 1.17 1.00 0.67 1.00

NDVI 4 0.25 0.25 0.50 0.75 1.25 1.00 1.75 1.50 1.00 1.50

ски

6 0.17 0.17 0.33 0.50 0.83 0.67 1.17 1.00 0.67 1.00

гы

Жуптык катынастар матрицасын тургызу кезiнде эрбiр критерийдщ мацыз-дылык шкаласы бойынша мэндерi тацдалады. Тацдалган мэндердщ аракатынасы аркылы

шыккан сандардыц геометриялык орташа мэнi аныкталады. Ол Yшiн (Саати Т.Л., 1993): 1. Эр жолдыц элементтерiн косу аркылы жэне оны барлык элементтердiн

Кесте - 3

Сел таскынына ушырау дэрежесш аныктаудаFы критерийлер бойынша турFызылFан жуптык

катынастар матрицалары

Критерийлер взенд ерден кашык тыгы LULC Халык тыгыз дыгы ск;о кашык тыгы Ещсп к Жолда рдан кашык тыгы Бшгп к TWI NDVI ск;и кашык тыгы

Мацызд

ылык 4 2 2 1 4 1 1 5 3 6

шкаласы

взендерд

ен кашыкты 4 1.00 0.50 0.50 0.25 1.00 0.25 0.25 1.25 0.75 1.50

гы

LULC 2 2.00 1.00 1.00 0.50 2.00 0.50 0.50 2.50 1.50 3.00

Халык

тыгыздыг 2 2.00 1.00 1.00 0.50 2.00 0.50 0.50 2.50 1.50 3.00

ы СКр

кашыкты 1 4.00 2.00 2.00 1.00 4.00 1.00 1.00 5.00 3.00 6.00

гы

Ещстк 4 1.00 0.50 0.50 0.25 1.00 0.25 0.25 1.25 0.75 1.50

Жолдард

ан кашыкты 1 4.00 2.00 2.00 1.00 4.00 1.00 1.00 5.00 3.00 6.00

гы

Биiктiк 1 4.00 2.00 2.00 1.00 4.00 1.00 1.00 5.00 3.00 6.00

TWI 5 0.80 0.40 0.40 0.20 0.80 0.20 0.20 1.00 0.60 1.20

NDVI 3 1.33 0.67 0.67 0.33 1.33 0.33 0.33 1.67 1.00 2.00

ск;и

кашыкты 6 0.67 0.33 0.33 0.17 0.67 0.17 0.17 0.83 0.50 1.00

гы

косындысына белу аркылы калыптанды-ру (нормализовать) керек; алышан нэти-желердщ косындысы 1-ге тен болады. Алышан вектордын бiрiншi элемент бiрiншi объектшщ басымдыFын керсе-тедi, екiншiсi - екiншi объект жэне т. б.

2. Эр баFаннын элементтерiн косып, алынFан нэтижелердiн (косындылардын) кер1 мэндерш алу керек. Эрбiр элемент косындысы 1-ге тен болатындай етiп, калыптандыру керек, ол Yшiн керi шаманын эркайсысын барлык керi шамалардын косындысна белiге болады.

3. Эр баFаннын элементтерiн сол баFаннын элементтерiнiн косындысына белу керек ^ни баFанды калыптандыру керек), содан кешн алынFан эрбiр жолдын элемент-терiн косып, косындыны жол элементтерiнiн санына белу керек. Бул калыптандырылFан баFандар бойынша орташалау процесс

4. Эр жолдын n элементтерiн ке-бейтiп, n-шi дэрежелi тYбiр астынан шыFару керек. Алышан сандарды калыптандыру керек. Бул процест келесi фор-муланын кемепмен ернектеуге болады (6):

GMy = УУ±У2У3 ---УтЬ

(6)

Сел кауiптiлiгi мен сел таскындары-на ушырайтын аумактарFа катысты эрбiр критерийлер бойынша ГАЖ ортасында же-келеген кабаттар жасалып, кауiптiлiк пен сел таскынына ушырау мYмкiндiгiнiн 1-5-ке дейiнгi дэрежелерi мен олардын эрбiр кри-терийге катысты аныкталFан Yлес салмаFы негiзiнде кабаттарды кабаттастыру (overlay) аркылы сел кауштшп мен сел таскынына ушырайтын аумактар дэрежес баFаланды.

НЭТИЖЕЛЕР ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТАЛЦЫЛАУ

Сел кауiптiлiгi (hazard) дегенiмiз зиян келтiруi мYмкiн кубылыстардын, окшалар-дын, процестердiн керiнiс беру мYмкiндiгi (Медеу А.Р., 2011; Медеу А.Р. и др., 2018; Ме-деуов А. и др., 1993; Медеуов А.Р. и др., 1996). ^ауштшк кауш аркылы айкындалады. ^а-ушаздшт камтамасыз ету Yшiн кауiптi талдау жэне баFалау кажет.

Глaдкeвич, Тeрский, Фроловa (Гтад-кeвич Г.И. и др., 2012) зeрттeyлeрiнe CYЙe-нe отырып, сeл кдуттштн ^льщ^у жэнe жYрiп eтy ya^ira мeн орны aйк;ын элeyeт-тi к;ирaтyшы кYшкe иe сeл кубылысыньщ ^ршю бeрy ык;тимaлдыFы дeп тYсiндiрyгe болaды. Сeл кдуштшп ayмaк;тaFы сeл кдлып-тaстырyшы фaкторлaрдын кeшeнi aрк;ылы aнык;тaлaды, ол eз кeзeгiндe, сeл тaск;ыны-ньщ дaмyы мeн к;aрк;ындылыFынa этер eтeдi.

Сeл тaск;ынынa ушырay мYмкiндiгi (vulnerability) элeyeттi сeл тaск;ынынын жYрiп exyi нэтижeсiндe тyындaйтын шыгын дэрeжe-сi (Глaдкeвич Г.И. и др., 2012). Шыгын тYрлeрi, эдeттe, aдaм eлiмiмeн жэнe шaрyaшыльщ орын-дaрдьщ, сонын iшiндe, Fимaрaттaр, курылы-стар, инфрaкурылым, мэдeни кундылыктар, мYлiктeр, экономикaлык; к;ызмeттeрдщ бу-зылyымeн бaйлaнысты. Сeл тaск;ынынa ушы-рay мYмкiндiгi ^л кayiптiлiгiнe элeyмeттiк, физикaлык;, экономикaлык курылымдaрдaр-дын кдрсы турa aлy к;aбiлeтiнщ функциясы бо-лып тaбылaды.

Сондaй-aк;,¥шырayмYмкiндiгi(МГЭИК, 2012) зeрттeyлeрiнe сэйкeс, ayMa^raH нeмeсe бeлгiлi бiр yчaскeнщ жaFымсыз эсeрлeргe бeй-iмдiлiгi рeтiндe к;aрaстырылFaн. ¥шырay mym-кiндiгi динaмикaлык сипaттaмa, ол тYрлi Ma^ штaбтa ya^ir жэ^ тещспк бойыншa eзгeрiп отырaды, сонымeн к;aтaр экономикaлык;, гео-грaфиялык, дeмогрaфиялык, мэдeни, институ-ционaлды, бaск;aрyшыльщ жэ^ экологиялык фaкторлaрFa тэyeлдi болaды. ¥шырay mym-кiндiгi ;ayimi кубылыстaрFa кдтысты шыFын тYсiнiгiмeн тiкeлeй бaйлaнысты, дeгeнмeн, эл1 кYнгe дeйiн толыкданды зeрттeyлeр aрк;ылы бaFaлaнбaFaн. Сондaй-aк;, к;aзaк;стaндьщ зeрт-тeyлeрдe (Мeдey A.P. и др., 2004, 2019; Мeдey A.P. и др., 2003) ^л тaск;ындaрынa кдтысты кдуштшк жэнe rçayrn уFымдaры тещ^н ;ол-дaнылып, сeл тaск;ындaрынa ушырayы мYмкiн ayмaк;тaрды a^i^ray нaзaрдaн сырт к;aлFaн.

¥шырay мYмкiндiгi - тез кeлгeн Ma-тeриaлдык объeктiнщ бeлгiлi бiр гeнeзистe-ri, к;aрк;ындылык;тaFы aпaтты кубылыстын жYрiп exy нэтижeсiндe тaбиFи нeмeсe бeл-гiлeнгeн фyнкциялaрын орындay к;aбiлeтiн iшiнaрa нeмeсe толы; жоFaлтy ндстет рeтiн-дe aнык;тaлaды (Бyровa В.Н., 2012). Объeк-тiлeрдiн am^a ушырay мYмкiндiгiн зeрт-

тey так;ты объeктiлeрдeн, яFни «тeмeннeн» жYзeгe aсырылaды. ¥шырay кeрсeткiштeрi жоFaры дэрeжeлi объeкт шeгiндeгi бaстaпк;ы объeкт-элeмeнттeрдiн курылымды; кдты-нaстaрын eскeрe отырып, кeлeсi дэрeжeнiн жинaктaлFaн кeрсeткiштeрiнe бiрiктiрiлeдi. ¥шырay мYмкiндiгiн бaFaлay мaк;сaтындa объ-eктiлeрдi rarney зиянды эсeр eтyдiн тYрi MeR мeхaнизмiмeн aнык;тaлaды жэнe жумыстын дeтaльдылык; дeнгeйiн eскeрe отырып, ara^ ты тaбиFи жэнe тeхно-тaбиFи процeстeрдiн эркдйсысыта кдтысты жYзeгe aсырылaды.

Kaзiргi ya^nTa сeл тaск;ынынa ушы-рaйтын ayмaк;тaFы шaрyaшыльщ объeктiлeрдi a^i^ray ^^mra соFaды. Бул Hayirní тaбиFи кyбылыстaрдын тел^ген шыгын мeлшeрi тyрaлы стaтистикaлык мэлiмeттeрдiн жeт-кiлiксiз болyымeн, сондaй-aк олaрды бaFaлa-удын эртYрлi дeнгeйлeрiндe ^л тaск;ындaры-нын эсeр exy зонaсындaFы рeцeпиeнттeрдiн сeл тaск;ындaрынa тeтeп бeрy мYмкiндiгiн кeрсeтeтiн модeльдeрдiн жeткiлiксiз эзiр-лeнyiмeн бaйлaнысты. Aлaйдa, бул зeрттe-yдe Yлкeн жэнe Кiшi Aлмaты eзeн aлaптa-рындaFы сeл тaск;ынынa ушырayы мYмкiн объeктiлeрдiн мэлiмeттeрi жинaк;тaлып, зeрттey ayдaны Yшiн aлFaшк;ы рeт сeл тaск;ы-нынa ушырaйтын ayмaк;тaр кaртaсы жaсaлды.

Сeл тaск;ынынын кдуштшп жэнe сeл тaск;ынынa ушырaйтын ayмaк;тaрды arni^ay мaк;сaтындa тaндaлFaн критeрийлeрдiн Yлeс сaлмaFы ArcGIS 10.8 бaFдaрлaмaсындaFы AHP функциясы нeгiзiндe eсeптeлдi (3a, э-сyрeт).

Сел таскыныныц цауштШгш аныктауда баFаланFан критерийлердiн мацыздылык дэрежеа

Сeл тaск;ындaры «су - бос сыньщты мaтeриaл - eнiстiк» жYЙeсiнiн тeпe-тeндiгi бузылуы нэтижeсiндe тyындaйтындык;тaн, сeл тaск;ынынын кдуштшк критeрийлeрiн тaндay кeзiндe: сeл тaск;ынынын «су» кyрa-ушысын aнык;тayшы критeрийлeр рeтiндe муз-дык;тык;-морeнaльщ кeлдeрдeн кдшьщтыгы, жayын-шaшын мeлшeрi, eзeн жeлiсiнiн жиш-ri, aFынды EyararniH индeксi сия;ты кри-тeрийлeр aлынды. Сeл тaск;ынынын Har™ кyрayшысын курaйтын «бос-сыньщты мaтeри-aлдaр» топырaк жaмылFысы, сeл ошaк;тaрынaн кдшьщтыгы, бос сыньщты мaтeриaлдaрдын

30.00

о4

н-Г - 25.00

Й

з я 20.00

и> о 15.00

£

Sf 10.00

в

■г

к 5.00

О1

к 0.00

II.

III!

CITO Etàxrix

EJOOCaJK

Ejcíctíx

Жауын- взек шашш жапсЬик

дошил.

=Н

вд

TüHKJXLK

NDVI СЩ

EJLbOCKJK

25

S

н-Г

-- 20

Ъ и 15

1

¡г 10

■g

О 5

Ё

м

0

III

I I I I

©НЗЩ5РДЗ-: LULC ожш

лли: 'jl^O Exicriï Жащррдак Ehítíe ЕЖЫТЕТЫ ршщци

KDYI СЩ

Сур. 3. Аналитикалыц иерархиялыц процесс арцъты анъщталтн критергтлердщ улес

caлмaгы

a) сел цayiпmiлiгiн arniv^maydasbi Kpumepurnep э) сел macцынынa yшырaйmын ayмaцmaрды aныцmayдaгы Kpumepurnep

тасымалдану индексi аpкылы аИкындалды. Сел таскыныныц калыптасyына ыкпал ететш «ещспкп» аныктаyшы кpитеpиИлеp pетiнде бшкпк жэне ещспк мэндеpi алынды. 0амдш жамылFысыныц калыптандыpылFан индексi мен имаpаттан кашыктыFы сел таскыныныц каyiптiлiк дэpежесiне теpiс эсеp ететiн кpитеpиИлеp pетiнде паИдаланылды.

Кiшi Алматы мен Yлкен Алматы eзен алаптаpындаFы сел таскыныныц кауштшпн аныктаy баpысында колданылFан кpитеpийлеpдiц мацыздылык дэpежелеpi 4-кестеде кepсетiлiп, олаpдыц негiзiнде 1:25000 масштабтаFы каpта т¥pFызылды (4-сypет).

Сел TacKBiHbrna aумaктaрды aHbiKTayaa критерийлердщ улес сaлмaFы

ушырлитын бaFaлaнFaн

Сел таскынына ¥шыpаИтын аyмактаpды аныктаy олаpдыц кepiнiс беpy аyданы мен эсеp етy зонасындаFы pецепиенттеpге непзделдь Кepiнiс беpy аyданы сел адат^ы шегiнде

аныкталды. Классикалык сел алабы сел таскындаpы калыптасy (басталy), тасымалдау (тpанзит), шeгy (аккyмyляция) зоналаpын камтиды (Молдахметов М.М. т.б., 2012). Сел каушт объектiлеpден кашыктыFы, биiктiк, ещспк сиякты кpитеpиИлеp сел алабыныц калыптасy (басталy) зонасын сипаттаса, TWI, eзендеpден кашыктыFы, NDVI кpитеpиИлеpi тасымалдаy (тpанзит) зонасындаFы сел каyпiне ушыфау дэpежесiн аИкындаса, имаpаттаpдан кашыктыFы шeгy Аккумуляция) зонасыныц сипатын кepсетедi. Ал эсеp ету зонасындаFы pецепиенттеp pетiнде халы; тыFыздыFы, жолдан кашыктыFы жэне LULC сиякты кpитеpиИлеp тацдалды.

Сел таскынына ушьфаИтын аyмактаpды аныктау кpитеpиИлеpiнiц мацыздылык дэpежелеpi 5-кестеде келтipiлген.

Сел таскынына ¥шыpайтын аyмактаp кpитеpиИлеpiнiц Yлес салмаFын аныктау баpысында 1:25000 масштабтаFы сел таскынына ¥шыpайтын аyмактаp каpтасы т¥pFызылды (5-сypет).

Кесте - 4

Сел кауштшп критерийлершщ мацыздыльщ дэрежеС

Сел кауштшгшщ критерийлерi Критерийлер дiц елшем Критерийлердщ кауштшк дэрежеи Каушп учаске ауданы

бiрлiктерi мэндерi сипаттамасы категориясы 2 км2 %

0...0,8 ете жогары 5 174,1 43,8

Сел ;аушт 0,8...1,6 жогары 4 119,5 30

объектiлерден км 1,6...2,6 орташа 3 65,5 16,5

кашьщтыгы 2,6...4,1 темен 2 27,1 6,8

4,1...6,7 аса темен 1 11,6 2,9

76...109 аса темен 1 99 24,9

Жауын-шашын мeлшерi мм 109...135 135...161 161...189 темен орташа жогары 2 3 4 108,1 79,8 76,3 27,2 20,1 19,2

189...229 ете жогары 5 34,5 8,7

таулы-шалгынды альпшк, субальпiлiк шымтезек аса темен 1 104,3 26,2

Топыра; жамылгысы децгей шаймаланган таулы ;ара топыра;тар дала таулы ;ара топыра;тар темен орташа 2 3 14.4 12.5 3,6 3,1

таулы-орманды ;ара топыра; тэрiздi жогары 4 135,4 34

мрдыкгар, жартастар, ;орымдар ете жогары 5 131,2 33

1158...1700 темен 2 38,8 9,8

Бшктк м 1700...2900 2900...3300 орташа ете жогары 3 5 135,2 72,9 34 18,3

3300...4335 жогары 4 150,8 37,9

0...14 аса темен 1 8,8 2,2

14...24 темен 2 60 15,1

Ецiстiк 0 24...32 орташа 3 162,4 40,8

32...40 жогары 4 152,3 38,3

40...80 ете жогары 5 14,4 3,6

-13,8...-4,3 аса темен 1 395 99,3

Агынды ;уатыныц индексi -4,3...0,3 0,3...2 2...4,5 темен орташа жогары 2 3 4 2 0,5 0,3 0,5 0,1 0,1

4,5...13,5 ете жогары 5 0,1 0

Бос сыны;ты материалдардыц тасымалдану индексi 0...24 24...111 111...263 263...478 478...858 аса темен темен орташа жогары ете жогары 1 2 3 4 5 395 2 0,5 0,3 0,1 99,3 0,5 0,1 0,1 0

0...0,18 аса темен 1 91 22,9

Эзен желiсiнiц жиiлiгi км/км2 0,18...0,37 0,37...0,54 темен орташа 2 3 105,2 93,5 26,5 23,5

0,54...0,74 жогары 4 68,4 17,2

0,74...1,1 ете жогары 5 39,7 10

-0,8...-0,3 ете жогары 5 0,8 0,2

-0,3...0,2 жогары 4 125,1 31,5

ШУ1 децгей 0,2...0,4 орташа 3 43,9 11

0,4...0,7 темен 2 63,9 16,1

0,7...1 аса темен 1 164,1 41,3

0...3,1 ете жогары 5 35,3 8,9

Имараттан кашыщтыгы км 3,1...6,2 6,2...9,3 9,3...12,4 жогары орташа темен 4 3 2 56,5 59,9 128 14,2 15.1 32.2

12,4...16 аса темен 1 118,1 29,7

Сур. 4. Сел цaуmmiлiгi Kpumepurnepi

Кесте - 5

Сел таскынына ушырайтын аумактар критерийлершщ мацыздыльщ дэрежеС

Сел таскынына ушырайтын критерийлерi Критерийлер дiн елшем бiрлiктерi Критерийлердiн кауштшк дэрежесi Сел таскынына ушыраган учаске ауданы

мэндерi сипаттамасы категориясы 2 км2 %

0...0,8 ете жогары 5 174,1 43,8

Сел каушт 0,8...1,6 жогары 4 119,5 30

объектшерден км 1,6...2,6 орташа 3 65,5 16,5

кашыктыгы 2,6...4,1 темен 2 27,1 6,8

4,1...6,7 аса темен 1 11,6 2,9

0...3,8 ете жогары 5 114.7 28.8

3,8...7,5 жогары 4 99.4 25

Халык тыгыздыгы адам/км2 7,5 ...11,3 орташа 3 81 20.4

11,3...15 темен 2 73.5 18.5

15...18,8 аса темен 1 29.2 7.3

вегетация аса темен 1 79,7 20

ауылшаруашылык жерлер темен 2 205,6 51,7

LULC такыр жер орташа 3 75,9 19,1

су объектiлерi жогары 4 33,2 8,3

шаруашылык орындар ете жогары 5 3,5 0,9

1158...1700 темен 2 38,8 9,8

Биiктiк м 1700...2900 2900...3300 орташа ете жогары 3 5 135,2 72,9 34 18,3

3300...4335 жогары 4 150,8 37,9

0...14 аса темен 1 8,8 2,2

14...24 темен 2 60 15,1

Ен,iстiк о 24...32 орташа 3 162,4 40,8

32...40 жогары 4 152,3 38,3

40...80 ете жогары 5 14,4 3,6

0...3,1 ете жогары 5 35,3 8,9

Имараттан 3,1 ...6,2 жогары 4 56,5 14,2

кашыктык км 6,2...9,3 орташа 3 59,9 15,1

9,3...12,4 темен 2 128 32,2

12,4...16 аса темен 1 118,1 29,7

0...0,9 ете жогары 5 150,8 37,9

0,9...1,8 жогары 4 109,2 27,5

9зеннен кашыктык км 1,8...2,7 орташа 3 73,7 18,5

2,7...3,5 темен 2 48,3 12,1

3,5...4,4 аса темен 1 15,7 3,9

0...0,6 ете жогары 5 174,1 43,8

0,6...1,3 жогары 4 118 29,7

Жолдан кашыктык км 1,3.2,1 орташа 3 70,7 17,8

2,1 ...3,4 темен 2 28,9 7,3

3,4...5,7 аса темен 1 6,1 1,5

-0,8...-0,3 ете жогары 5 164,1 41,3

-0,3...0,2 жогары 4 63,9 16,1

NDVI денгей 0,2...0,4 орташа 3 43,9 11

0,4...0,7 темен 2 125,1 31,5

0,7...1 аса темен 1 0,8 0,2

1,08...4,38 аса темен 1 106 26,6

4,38...5,89 темен 2 172,1 43,3

TWI 5,89...7,85 орташа 3 87,3 22

7,85...11,4 жогары 4 25 6,3

11,4...23,8 ете жогары 5 7,4 1,9

Сур. 5. Сел maсцынынa yшыpaйmын aумaцmapды 6asaMay Kpumepurnepi

Жогарыда келтршген критерийлер AHP эдiсi непзшде талданып, кауштшк дэрежес бойынша жштелш (reclass), ГАЖ ортасындагы «Weighted Overlay» функциясы аркылы кабат-тастырылды. 3p6ip критерийдi мацыздылык дэрежесi бойынша кабаттастыру аркылы зерт-теу ауданындагы сел таскыныныц кауштшк картасы жэне сел таскынына ушырайтын ау-мактар картасы (1:25 000) жасалды (6-сурет). Эзiрленген карта бойынша зерттеу аумагы кауштшк дэрежесi бойынша 5 категорияга

(1-аса темен, 2-темен, 3-орташа, 4-жогары, 5-ете жогары) жiктелдi. Жалпы ауданы 397,8 км2 курайтын Yлкен жэне Krni Алматы езен алаптарындагы кауiптiлiгi ете жогары аумак -116,2 км2, жогары - 103,2 км2, орташа - 90,9 км2, темен - 63,4 км2, ете темен - 24,2 км2 тец. Ал, зерттеу ауданыныц сел таскынына ушырау мYмкiндiгi бойынша ете жогары аумак - 52,9 км2, жогары - 100,5 км2, орташа - 116,5 км2, темен - 93,7 км2, ете темен - 34,6 км2 курады.

Сур. 6. YnKen жэне К1ш1 Алматы взен алабындагы сел тасцыныныц цауттшк жэне сел

тасцынына ушырайтын аумацтар картасы

ЦОРЫТЫНДЫ

Yлкен жэне Krni Алматы езен алаптары елiмiздегi сел кубылыстары белсендi калыпта-сатын аумактарыныц бiрi (Медеу А.Р., 2009). Сондай-ак зерттеу ауданыныц етегiнде елiмiз-дегi каркынды игерiлген, 2 миллион халкы бар (Бюро национальной статистики агентства по стратегическому планированию и реформам Республики Казахстан, в.п.), шаруашылык, экономикалык жэне мэдени орындардыц ор-тасы болып табылатын Алматы каласы орна-ласкан. Сол себептен де, зерттелш отырган аудан селдiк тургыдан жете зерттелген ауданга жатады (Молдахметов М.М. т.б., 2011). Оган дэлел ретшде соцгы жылдары жYзеге асы-

рылган, мемлекет тарапынан каржыланды-рылган гылыми жобалар мен iзденiстердi кел-труге болады.

Солардыц бiрi ретiнде география жэне су каушаздш институты мамандарыныц 2011 ж. эзiрлеген Yлкен жэне Krni Алматы алаптары Yшiн сел кауiптiлiгiнiц 1:100 000 масшта-бтагы картасыныц нэтижелерi (Медеу А.Р. и др., 2018; Медеу А.Р. и др., 2019; Медеу А.Р. и др., 2020) басшылыкка алынды.

Макаланы эзiрлеу барысында кол жет-кiзiлген нэтижелердi жогарыда аталган 1ле Алатауыныц сел кауiптiлiгi (1:100 000) картасыныц фрагмента нэтижелерiмен салыстыру

темендепш керсетп (7-сурет).

._ аса темен

I 1:25 ооо

10%

1:100 ооо

16%

1:25 ооо

—

ч

3 оргаша

I

жогары

20%

23°

1:100 000 П 1:25 000

27%

26%

| 1:100000 125 ооо

ете жогары

43%

^Hl^25 000

I 1:100 000

10 15 20 25 30 j 5 К^ауштшьсгщ пайыздык ыелшер!

40

45

50

Сур. 7.1ле Алатауыныц сел цауттшт (1:100 000) картасыныц фрагменттг нэтиже-лергн цол жетюзшген Улкен жэне К1ш1 Алматы взен алабыныц сел цауттшт (1:25 000)

картасымен салыстыру нэтижелерг

Салыстыру нэтижес (Медеу А.Р. и др., 2018; Медеу А.Р. и др., 2019; Медеу А.Р. и др., 2020) келтсршген карталарда кауштшп «аса темен» категория ретшде ысырынды конус аумагын немесе суайрык сызыгы бойынша таудан шыга берю жерден кешнп учаскелерд1 керсеттi. Сондай-ак кауiптiлiгi «аса жогары» категорияга жататын аумактардыц жалпы Yлесi 43% кураса, AHP эдiсi бойынша аныкталган кауiптiлiгi «ете жогары» аумак 29 % курады. Ал, кауштшк дэрежесi «темен», «орташа», «жогары» категориялар бойынша аумактар Yлес салмагыныц айырмашылыгы мардымсыз.

¥сынылып отырган макала аясында сел каупiн (mudflow risk) багалаудыц негiзгi кура-ушылары болып саналатын сел кауiптiлiгi мен селтаскынынаушырайтынаумактардыаныктау мYмкiндiктерi мен жолдары карастырылган.

Климаттыц галамдык жылынуы жагдай-ында биiк таулы аймактагы гидрометеороло-гиялык, гляциологиялык, геоморфологиялык, геоботаникалык езгерютердщ эсерiнен зерттеу ауданындагы сел таскыны каупiн кайта бага-лауды карастырган жен. Ол Yшiн усынылып отырган макаладагы кашыктыктан зондтау жэне ГАЖ технологияларын колдану жолдары, сондай-ак мэлiметтердi талдау эдiстерi сел каупiн багалауда сенiмдi нэтиже берерi анык.

Сел каупiн багалау сел кауiптiлiгi мен сел

таскынына ушырайтын аудандарды есепке алу непзшде жузеге асырылуы керек. Ал сел кауш дегенiмiз белгiлi 6ip уакыт аралыгында накты 6ip ауданда сел кауштшпнщ орын алуымен баИланысты кутшетш шыгындар аркылы тYсiндiрiледi (Гладкевич Г.И. и др., 2012).

Сел кауш - аумактагы элеуметпк, эко-логиялы; жэне экономикалык сфераларга сел таскыныньщ терiс эсер ету кауiптiлiгi. ^андай да бiр аумактагы сел каутнщ шамасы куат-тылыгы эр тYрлi сел таскындарынын калып-тасу ыктималдыгына (калыптасу каупi) жэне олардын адамга, табигатка, шаруашылык объ-ектiлерiне келт[ретш ыктимал шыгынына (эсер ету кауш) баИланысты (Акимов В.А. и др., 2004; Медеу А.Р., и др., 2018; Медеу А.Р. и др., 2004; Медеу А.Р., 2003; Тасболат Б. и др., 2015).

Мультикритериялык шешiм кабылдау эдiсi аркылы бiрiктiрiлген сел таскынынын кауштшк картасы жэне сел таскынына ушы-райтын аумактар картасы апатты сел таскыны кезшде эрекет ету жэне авариялык-куткару кызметтерш уйымдастырумен айналысатын уйымдар Yшiн пайдалы ресурс бола алады.

ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1

1. Акимов В.А., Лесных В.В., Радаев Н.Н. Риски в природе, техносфере, обществе и экономике // Деловой экспресс, 2004 г.

2. Алматы каласы цифрландыру баскармасынын колдауымен «Digital Almaty». https://digital-almaty.kz/ru/ content/karta-naseleniya-goroda-almaty

3. Баймолдаев Т, Виноходов В. Казселезащита: оперативные меры до и после стихии // Алматы: Бастау, 2007 г.

4. Баймолдаев Т.А., Касенов М.К., Мусина А.К., Раймбекова Ж.Т. Пространственно-временной анализ распределения селевых явлений и пути предупреждения и снижения их разрушительных воздействий в горных и предгорных районах Казахстана // Селевые потоки: катастрофы, риск, прогноз, защита. Труды 5-й Международной конференции, 2018 г.

5. Бурова В.Н., Заиканов В.Г., Заиканова И.Н., Минакова Т.Б., Пырченко В.А., Булдакова Е.В., Савись-ко И.С. Подходы к оценке уязвимости объектов экономики и территорий при возникновении ЧС природного характера // В Мавлянова Н.Г. (Ред.), Проблемы снижения природных опасностей и рисков. Материалы Международной научно-практической конференции «ГЕ-ОРИСК-2012» (сс. 279-284). Российский университет дружбы народов, 2012 г.

6. Бюро национальной статистики агентства по стратегическому планированию и реформам Республики Казахстан. https://stat.gov.kz/ru/region/

7. Вилесов Е.Н. Изменение состояния оледенения Северного макросклона Иле Алатау за 60 лет (1955...2015 гг.) // Гидрометеорология и экология, №3, 2015 г., с. 56-68.

8. Гладкевич Г.И., Терский П.Н., Фролова Н.Л. Оценка опасности наводнений на территории Российской Федерации // Водное хозяйство России, №2, 2012 г., с. 29-44.

9. Ершова Н.М. Принятие решений на основе метода анализа иерархий // Вюник Придшпровсько! державно! академи будiвництва та архггектури, №9(210), 2015 г., с. 39-46.

10. Карта селевой опасности территории Республики Казахстан // Алматы, 2015 г.

11. Колотилин Н.Ф., Медеуов А., Тютькова Н.А., Рындина В.Р., Попов Н.В. Карта фоновой оценки селео-пасности территории Казахской ССР // 1989 г.

12.Казакстан Республикасы Тетенше жагдайлар министрлт https://www.gov.kz/memleket/entities/ emer?lang=kk

13. Медеу, А. Р., Благовещенский, В. П., Ранова, С. У, Касаткин, Н. Е., Касенов, М. К., Раймбекова, Ж. Т. Система противоселевых мероприятий в Заилийском Алатау // В Черноморец С.С., Висхаджиева К.С. (Ред.), Селевые потоки: катастрофы, риск, прогноз, защита. Труды 6-й Международной конференции, с. 39-48, 2020 г.

14. Медеу А.Р. Атлас природных и техногенных опасностей и рисков чрезвычайных ситуаций // Алматы: Институт географии, 2009 г.

15. Медеу А.Р. Селевые явления Юго-Восточного Казахстана: Основы управления // Том 1, Алматы: Институт географии, 2011 г.

16. Медеу А.Р., Благовещенский В.П., Ранова С.У, Гуляева Т.С., Жданов В.В., Танбаева А.А., Касаткина

Т.А., Диких И.А. Селебезопасность Республики Казахстан: научное обоснование системы обеспечения селе-безопасности в горных и предгорных районах Иле Алатау // Отчет о научно-исследовательской работе, 2018 г.

17. Медеу А.Р., Благовещенский В.П., Ранова С.У, Гуляева Т.С., Жданов В.В., Танбаева А.А., Касаткина Т.А., Диких И.А. Селебезопасность Республики Казахстан: научное обоснование системы обеспечения селе-безопасности в горных и предгорных районах Иле Алатау // Отчет о научно-исследовательской работе, 2019 г.

18. Медеу А.Р., Благовещенский В.П., Ранова С.У, Гуляева Т.С., Жданов В.В., Танбаева А.А., Касаткина Т.А., Диких И.А. Селебезопасность Республики Казахстан: научное обоснование системы обеспечения селе-безопасности в горных и предгорных районах Иле Алатау // Отчет о научно-исследовательской работе, 2020 г.

19. Медеу А.Р., Баймолдаев Т.А., & Киренская Т.Л. Селевые явления Юго-Восточного Казахстана: Антология селевых явлений и их исследования // Том 4, Алма-ты: Институт географии, 2016 г.

20. Медеу А.Р., Благовещенский В.П., Баймолдаев Т.А., Киренская Т.Л., Степанов Б.С. Селевые явления Юго-Восточного Казахстана: Основы мониторинга в Иле Алатау // Том 2, Алматы: Институт географии, 2018 г.

21. Медеу А.Р., Благовещенский В.П., Ранова С.У Оценка и картографирование селевой опасности в бассейнах рек Киши и Улкен Алматы // Евразийский Союз Ученых (ЕСУ), №3(60), 2019 г. с. 9-13.

22. Медеу А.Р., Благовещенский В.П., Степанов Б.С., Ранова С.У, Камалбекова А.Н., Султанбекова Б.М. Мониторинг селевой опасности в Иле Алатау. Вопросы географии и геоэкологии, №2, 2018 г., с. 52-60.

23. Медеу А.Р., Киренская Т.Л. Селевые риски и методы их оценки // Материалы Международного симпозиума «Геологический риск: оценка и уменьшение»,

2003 г., с. 14-17.

24. Медеу А.Р., Киренская Т.Л., Тасболат Б., Есжа-нова А.С., Аскарова М.А. Оценка риска селевого воздействия // Вестник КазНУ Серия географическая., №2,

2004 г., с.104-108.

25. Медеуов А., Колотилин Н.Ф., Керемкулов В.А. Сели Казахстана // Алматы, 1993 г.

26. Медеуов А.Р. Научные основы управления селевыми процессами сейсмоактивных горных геосистем Казахстана // [Автореф. ... доктора геогр. наук.], 2002 г.

27. Медеуов А.Р., Нурланов М.Т. Селевые явления сейсмоактивных территорий Казахстана (Проблемы управления) // Каржы-каражат, Алматы, 1996 г.

28. Молдахметов М. М., Мусина АД.. Сел каушн ауыздьщтау процесш ^йымдастыру // Каз¥У хабаршы-сы. География сериясы, №1(30), 2010 ж., б. 83-88.

29. Молдахметов М.М., Мусина А.К. Казакстан Республикасы сел каушп аудандарыныц зерттелгендшпн багалау женшде // Каз¥У хабаршысы. География сериясы, №2(33), 2011 ж., б. 34-37.

30. Молдахметов М.М., Мусина А.К., & Айдарбе-ков Д.Ж. 1ле Алатауындагы сел ошактарыныц бшклк белдеу бойынша Yлестiрiлуi // Гидрометеорология жэне экология, №2, 2012 ж., б. 192-202.

31. в.О.Оспанов атындагы Казак топыракта-ну жэне агрохимия гылыми-зерттеу институты. (2005). Жепсу алабыныц топырак картасы.

32. ПетрушинаМ.Н.Влияние лавиннойи селевойак-тивности на современное состояние ландшафтов Западного Кавказа // Вестник Московского государственного гуманитарного университета им. М.А. Шолохова. Серия «Социально-экологические технологии», №1(2), 2015 г.

33. Саати Т. Метод анализа иерархий // Перевод с английского Р.Г Вачнадзе, Москва «Радио и связь», 1993 г.

34. Соколов С.И., Ассинг И.А., Курманга-лиев А.Б., Серпиков С.К. Почвы Алма-Атинской области // Институт почвоведения, 1962 г.

35. Специальный доклад межправительственной группы экспертов по изменению климата. Управление рисками экстремальных явлений и бедствий для содействия адаптации к изменению климата // 2012 г.

36. Степанов Б.С., Яфязова Р.К. Селевые явления Юго-Восточного Казахстана: Селевые процессы и селетехнические сооружения // Том 3, Алматы: Институт географии, 2014 г.

37. Тасболат Б., Уразбаев А.К., Муса К.Ш., Ко-жабекова З. Картографическое районирование селевого риска (на примере горных и предгорных районов Юго-Восточного Казахстана) // Вестник КазНУ Серия Географическая, №1(40), 2015 г., с. 273-280.

38. Яфязова Р.К. Природа селей Заилийско-го Алатау: Проблемы адаптации // Алматы, 2007 г.

39. ASF Data Search. https://search.asf.alaska.edu/

40. Ballerine, C. Topographic Wetness Index Urban Flooding Awareness Act Action Support Will and DuPage Counties // Illinois Topographic Wetness Index Urban Flooding Awareness Act Action Support, 2017.

41. Bolch T., Peters J., Yegorov A., Pradhan B., Buchroithner M., Blagoveshchensky V. Identification of potentially dangerous glacial lakes in the northern Tien Shan. Natural Hazards, №59, 2012, pp. 16911714. https://doi.org/10.1007/978-3-642-25495-6_12

42. Chen J., Gao H., Han L., Yu R., Mei G. Susceptibility Analysis of Glacier Debris Flow Based on Remote Sensing Imagery and Deep Learning: A Case Study along the G318 Linzhi Section. Sensors, №23(14),2023. https://doi.org/10.3390/s23146608

43. Chigrinets, A. G., Duskayev, K. K., Mazur, L. P., Chigrinets, L. Y., Akhmetova, S. T., Mussina, A. K. Evaluation and Dynamics of the Glacial Runoff of the Rivers of the Ile Alatau Northern Slope in the Context of Global Warming. International Journal of Engineering Research and Technology, №13(3), 2020, pp. 419-426.

44. Climatologies at high resolution for the earth's land surface areas (CHELSA). https://chelsa-climate.org/downloads/

45. Copernicus Data Space Ecosystem. https://scihub.copernicus.eu/dhus/#/home

46. Daiyrov M., Narama C., Yamanokuchi T., Tadono T., Kaab A., Ukita J. Regional geomorphological conditions related to recent changes of glacial lakes in the issyk-kul basin, Northern Tien Shan. Geosciences (Switzerland), №8(3), 2018. https://doi.org/10.3390/geosciences8030099

47. Di, B.F., Chen, N.S., Cui, P., Li, Z.L., He, Y.P.,

Gao, Y.C. GIS-based risk analysis of debris flow: an application in Sichuan, southwest China // International Journal of Sediment Research, 23(2), 2008, pp. 138-148.

48. Doan V.L., Nguyen B.Q., Pham H.T., Nguyen C.C., Nguyen C. T. Effect of time-variant NDVI on landside susceptibility: A case study in Quang Ngai province, Vietnam // Open Geosciences, №15(1), 2023. https://doi.org/10.1515/geo-2022-0550

49. Dragicevic, N., Karleusa, B., & Ozanic, N. Different approaches to estimation of drainage density and their effect on the Erosion Potential Method // Water (Switzerland), №11(3), 2019. https://doi.org/10.3390/w11030593

50. Du H., Xia J., Yan Y., Lu Y., Li J. Spatiotemporal Variations of Extreme Precipitation in Wuling Mountain Area (China) and Their Connection to Potential Driving Factors // Sustainability (Switzerland), №14(14). 2022. https://doi.org/10.3390/su14148312

51. Dutal, H. An Index Based Assessment of Debris Flow Susceptibility by Using SPI (Stream Power Index) and TWI (Topographic Wetness Index) // 2nd International conferenceoninnovativeacademicstudies,2023,pp.633-640.

52. Dutal, H. Land Use Change and Its Effects on NDVI The Case of Espiye District // Türkiye. International academic studies conference, №203, 2023.

53. Edamo, M. L., Bushira, K., Ukumo, T. Y. Flood susceptibility mapping in the Bilate catchment, Ethiopia // H2Open Journal, №5(4), 2022, pp. 691-712. https://doi.org/10.2166/h2oj.2022.128

54. Ennaji Nadia, Ouakhir Hasan, Halouan Said, Abahrour Mohamed. Sediment Transport Index (STI) modeling using the GIS at Small Agricultural Catchment // International Journal of Innovative Research in Sciences and Engineering Studies (IJIRSES), №2(11), 2022, pp. 16-20.

55. Frey, H., Huggel, C., Chisolm, R.E., Baer, P., McArdell, B., Cochachin, A., Portocarrero, C. Multi-Source GlacialLake OutburstFloodHazardAssessment and Mapping for Huaraz, Cordillera Blanca, Peru // Frontiers in Earth Science, №6, 2018. https://doi.org/10.3389/feart.2018.002

56. González-Prida, V., Viveros, P., Barbera, L., Márquez, A. C. Dynamic analytic hierarchy process: AHP method adapted to a changing environment // Journal of Manufacturing Technology Management, №25(4), 2014, pp. 457-475. https://doi.org/10.1108/JMTM-03-2013-0030

57. Harrison S., Kargel J.S., Huggel C., Reynolds J., Shugar D.H., Betts R.A., Emmer A., Glasser N., Haritashya U.K., Klimes J., Reinhardt L., Schaub Y., Wiltshire A., Regmi D., Vilímek V. Climate change and the global pattern of moraine-dammed glacial lake outburst floods // Cryosphere, №12(4), 2018, pp. 1195-1209. https://doi.org/10.5194/tc-12-1195-2018

58. HydroSHEDS database. https:// www. hydro sheds. org/pro ducts/hydrorivers

59. Moore I.D., Burch G.J. Modelling Erosion and Deposition: Topographic Effects // Transactions of the ASAE, №29(6), 1986, pp. 1624-1630. https://doi.org/10.13031/2013.30363

60. Karger D.N., Conrad O., Böhner J., Kawohl T., Kreft H., Soria-Auza R.W., Zimmermann N.E., Linder H.P., Kessler M. Climatologies at high resolution for the earth's land surface areas // Scientific Data

№4(1), 2017. https://doi.org/10.1038/sdata.2017.122

61. Leal J.E. AHP-express: A simplified version of the analytical hierarchy process method // MethodsX, №7, 2020. https://doi.org/10.1016/j.mex.2019.11.021

62. Li X., He X., Li X., Du Y., Yang G., Li D., Xu W. Spatiotemporal Evaluation and Estimation of Precipitation of Multi-Source Precipitation Products in Arid Areas of Northwest China—A Case Study of Tianshan Mountains. Water (Switzerland), №14(16), 2022. https://doi.org/10.3390/w14162566

63. Long Ngo. Approximation Method of Analytic Hierarchy Process (AHP) as developed by Dr T.L. Saaty and others // Agriculture and Allied Sciences, 2019. https://doi.org/10.31220/osf.io/87xr4

64. Medeu A., Blagoveshchensky V., Gulyayeva T., Ranova S. Assessment and Mapping of Mudflow Hazard and Mudflow Risk in the Territory of Almaty // "Abstracts of The Second Eurasian RISK-2020 Conference and Symposium", 2020. https://doi.org/10.21467/abstracts.93

65. Medeu A.R., Popov N.V., Blagovechshenskiy V.P., Askarova M.A., Medeu A.A., Ranova S.U., Kamalbekova A., Bolch T. Moraine-dammed glacial lakes and threat of glacial debris flows in South-East Kazakhstan // Earth-Science Reviews, №229, Elsevier B.V, 2022. https://doi.org/10.1016Zj.earscirev.2022.103999

66. Muneeb F., Baig S.U., Khan J.A., Khokhar M.F. Inventory and glof susceptibility of glacial lakes in hunza river basin, western karakorum // Remote Sensing, №13(9), 2021. https://doi.org/10.3390/rs13091794

67. Mussina A. K., Abdullayeva A.S., Barandun M. The importance of conducting research methods to assess the state of glacial-moraine lakes // NEWS of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan. Series of Geology and Technical sciences., №6(456), 2022, pp. 147-155. https://doi.org/doi.org/10.32014/2518-170X.245

68. Mussina A.K., Raimbekova Zh.T., Shahgedanova M., Barandun M., Narbayeva K.T., Abdullayeva A.S., Nysanbayeva A.S. Mountain Resilience: A Tool for Mudflow Risk Management in the Ile Alatau Mountains, Kazakhstan // Mountain Research and Development, №43(1), 2023. pp. 1-10. https://doi.org/ https://doi.org/10.1659/MRD-J0URNAL-D-22-00004

69. Mussina, A.K., Zhanabayeva Zh.A. GIS-technology in the management of mudflow risk // Journal of Geography and Environmental Management, №42(1), 2016, pp. 140-146. https://doi.org/10.26577/JGEM.2016.L293

70. OpenStreetMap. https:// download.geofabrik.de/asia.html

71. Ouma, Y.O., Tateishi R. Urban flood vulnerability and risk mapping using integrated multi-parametric AHP and GIS: Methodological overview and case study assessment // Water (Switzerland), №6(6), 2014, pp. 1515-1545. https://doi.org/10.3390/w6061515

72. Prakash C., Nagarajan R. Glacial lake inventory and evolution in northwestern indian himalaya // IEEE Journal of Selected Topics in Applied Earth Observations and Remote Sensing, №10(12), 2017, pp. 52845294. https://doi.org/10.1109/JSTARS.2017.2767098

73. Qi M., Liu S., Yao X., Grunwald R., Gao Y., Duan H., Liu J. Lake inventory and potentially dangerous

glacial lakes in the Nyang Qu Basin of China between 1970 and 2016 // Journal of Mountain Science, №17(4), 2020, pp. 851-870. https://doi.org/10.1007/s11629-019-5675-5

74. Saadi Y., Suroso A., Putra I.B. Identification of Suspended Sediment Concentration in Stream Network // Applied Mechanics and Materials, №845, 2016, pp. 3-9. https://doi.org/10.4028/www.scientific.net/amm

75. Saranya T., Saravanan S., Jennifer J.J., Singh L. Assessment of groundwater vulnerability in highly industrialized Noyyal basin using AHP-DRASTIC and Geographic Information System // Disaster Resilience and Sustainability, 2021, pp. 151-170. Elsevier. https://doi.org/10.1016/B978-0-323-85195-4.00009-3

76. Sentinel-2 10-Meter Land Use/Land Cover. https://livingatlas.arcgis.com/landcover/

77. Shahgedanova M., Afzal M., Hagg W., Kapitsa V., Kasatkin N., Mayr E., Rybak O., Saidaliyeva Z., Severskiy I., Usmanova Z., Wade A., Yaitskaya N., Zhumabayev D. Emptying water towers? Impacts of future climate and glacier change on river discharge in the northern Tien Shan, Central Asia // Water (Switzerland), №12(3), 2020. https://doi.org/10.3390/w12030627

78. Wang S., Zhang M., Li Z., Wang F., Li H., Li Y., Huang X. Glacier area variation and climate change in the Chinese Tianshan Mountains since 1960 // Journal of Geographical Sciences, №21(2), 2011, pp. 263-273. https://doi.org/10.1007/s11442-011-0843-8

79. Wang W., Yao T., Yang W., Joswiak D., Zhu M. Methods for assessing regional glacial lake variation and hazard in the southeastern Tibetan Plateau: A case study from the Boshula mountain range, China. Environmental Earth Sciences, №67(5), 2012, pp. 1441-1450. https://doi.org/10.1007/s12665-012-1589-z

80. Xiao L., Zhang Y., Ge T., Wang C., Wei M. Analysis, Assessment and Early Warning of Mudflow Disasters along the Shigatse Section of the ChinaNepal Highway // Open Geosciences, №12(1), 2020, pp. 44-58. https://doi.org/10.1515/geo-2020-0004

REFERENCES

1. Akimov V.A., Lesnykh VV., Radaev N.N. Riski v prirode, tekhnosfere, obshchestve i ekonomike // Delovoi ekspress, 2004 g.

2. Almaty ^alasy tsifrlandyru bas^armasynyH ^oldauymen «Digital Almaty». https://digital-almaty. kz/ru/content/karta-naseleniya-goroda-almaty

3. Baimoldaev T, Vinokhodov V. Kazselezashchita: operativnye mery do i posle stikhii // Almaty: Bastau, 2007 g.

4. Baimoldaev T.A., Kasenov M.K., Musina A.K., Raimbekova Zh.T. Prostranstvenno-vremennoi analiz raspredeleniya selevykh yavlenii i puti preduprezhdeniya i snizheniya ikh razrushitel'nykh vozdeistvii v gornykh i predgornykh raionakh Kazakhstana // Selevye potoki: katastrofy, risk, prognoz, zashchita. Trudy 5-i Mezhdunarodnoi konferentsii, 2018 g.

5. Burova V.N., Zaikanov VG., Zaikanova I.N., Minakova T.B., Pyrchenko VA., Buldakova E.V, Savis'ko I.S. Podkhody k otsenke uyazvimosti ob»ektov ekonomiki i territorii pri vozniknovenii ChS prirodnogo kharaktera // V Mavlyanova N.G. (Red.), Problemy snizheniya prirodnykh

opasnostei i riskov. Materialy Mezhdunarodnoi nauchno-prakticheskoi konferentsii «GEORISK-2012» (ss. 279284). Rossiiskii universitet druzhby narodov, 2012 g.

6. Byuro natsional'noi statistiki agentstva po strategicheskomu planirovaniyu i reformam Respubliki Kazakhstan. https://stat.gov.kz/ru/region/

7. Vilesov E.N. Izmenenie sostoyaniya oledeneniya Severnogo makrosklona Ile Alatau za 60 let (1955...2015 gg.) // Gidrometeorologiya i ekologiya, №»3, 2015 g., s. 56-68.

8. Gladkevich G.I., Terskii P.N., Frolova N.L. Otsenka opasnosti navodnenii na territorii Rossiiskoi Federatsii // Vodnoe khozyaistvo Rossii, №2, 2012 g., s. 29-44.

9. Ershova N.M. Prinyatie reshenii na osnove metoda analiza ierarkhii // Visnik Pridniprovs'koi' derzhavnoi' akademii budivnitstva ta arkhitekturi, №9(210), 2015 g., s. 39-46.

10. Karta selevoi opasnosti territorii Respubliki Kazakhstan // Almaty, 2015 g.

11. Kolotilin N.F., Medeuov A., Tyut'kova N.A., Ryndina V.R., Popov N.V Karta fonovoi otsenki seleopasnosti territorii Kazakhskoi SSR // 1989 g.

12.KazaKstan Respublikasy Tetenshe zhardailar ministrligi https://www.gov.kz/memleket/entities/emer?lang=kk

13. Medeu, A. R., Blagoveshchenskii, V. P., Ranova, S. U., Kasatkin, N. E., Kasenov, M. K., Raimbekova, Zh. T. Sistema protivoselevykh meropriyatii v Zailiiskom Alatau // V Chernomorets S.S., Viskhadzhieva K.S. (Red.), Selevye potoki: katastrofy, risk, prognoz, zashchita. Trudy 6-i Mezhdunarodnoi konferentsii, s. 39-48, 2020 g.

14. Medeu A.R. Atlas prirodnykh i tekhnogennykh opasnostei i riskov chrezvychainykh situatsii // Almaty: Institut geografii, 2009 g.

15. Medeu A.R. Selevye yavleniya Yugo-Vostochnogo Kazakhstana: Osnovy upravleniya // Tom 1, Almaty: Institut geografii, 2011 g.

16. Medeu A.R., Blagoveshchenskii V.P., Ranova S.U., Gulyaeva T.S., Zhdanov V.V., Tanbaeva A.A., Kasatkina T.A., Dikikh I.A. Selebezopasnost' Respubliki Kazakhstan: nauchnoe obosnovanie sistemy obespecheniya selebezopasnosti v gornykh i predgornykh raionakh Ile Alatau // Otchet o nauchno-issledovatel'skoi rabote, 2018 g.

17. Medeu A.R., Blagoveshchenskii VP., Ranova S.U., Gulyaeva T.S., Zhdanov V.V., Tanbaeva A.A., Kasatkina T.A., Dikikh I.A. Selebezopasnost' Respubliki Kazakhstan: nauchnoe obosnovanie sistemy obespecheniya selebezopasnosti v gornykh i predgornykh raionakh Ile Alatau // Otchet o nauchno-issledovatel'skoi rabote, 2019 g.

18. Medeu A.R., Blagoveshchenskii VP., Ranova S.U., Gulyaeva T.S., Zhdanov V.V., Tanbaeva A.A., Kasatkina T.A., Dikikh I.A. Selebezopasnost' Respubliki Kazakhstan: nauchnoe obosnovanie sistemy obespecheniya selebezopasnosti v gornykh i predgornykh raionakh Ile Alatau // Otchet o nauchno-issledovatel'skoi rabote, 2020 g.

19. Medeu A.R., Baimoldaev T.A., & Kirenskaya T.L. Selevye yavleniya Yugo-Vostochnogo Kazakhstana: Antologiya selevykh yavlenii i ikh issledovaniya // Tom 4, Almaty: Institut geografii, 2016 g.

20. Medeu A.R., Blagoveshchenskii V.P., Baimoldaev T.A., Kirenskaya T.L., Stepanov B.S. Selevye yavleniya Yugo-Vostochnogo Kazakhstana: Osnovy monitoringa v Ile Alatau // Tom 2, Almaty: Institut geografii, 2018 g.

21. Medeu A.R., Blagoveshchenskii VP., Ranova

S.U. Otsenka i kartografirovanie selevoi opasnosti v basseinakh rek Kishi i Ulken Almaty // Evraziiskii Soyuz Uchenykh (ESU), №3(60), 2019 g. s. 9-13.

22. Medeu A.R., Blagoveshchenskii V.P., Stepanov B.S., Ranova S.U., Kamalbekova A.N., Sultanbekova B.M. Monitoring selevoi opasnosti v Ile Alatau. Voprosy geografii i geoekologii, №2, 2018 g., s. 52-60.

23. Medeu A.R., Kirenskaya T.L. Selevye riski i metody ikh otsenki // Materialy Mezhdunarodnogo simpoziuma «Geologicheskii risk: otsenka i umen'shenie», 2003 g., s. 14-17.

24.MedeuA.R.,KirenskayaT.L.,TasbolatB.,EszhanovaA.S., Askarova M.A. Otsenka riska selevogo vozdeistviya //Vestnik KazNU. Seriya geograficheskaya., №2, 2004 g., s.104-108.

25. Medeuov A., Kolotilin N.F., Keremkulov V.A. Seli Kazakhstana // Almaty, 1993 g.

26. Medeuov A.R. Nauchnye osnovy upravleniya selevymi protsessami seismoaktivnykh gornykh geosistem Kazakhstana // [Avtoref. ... doktora geogr. nauk.], 2002 g.

27. Medeuov A.R., Nurlanov M.T. Selevye yavleniya seismoaktivnykh territorii Kazakhstana (Problemy upravleniya) // Karzhy-karazhat, Almaty, 1996 g.

28. Moldakhmetov M. M., Musina A.K.. Sel Kaupin auyzdyKtau protsesin yiymdastyru // KazYU khabarshysy. Geografiya seriyasy, №1(30), 2010 zh., b. 83-88.

29. Moldakhmetov M.M., Musina A.K. Kaza^stan Respublikasy sel Kauipti audandaryny« zerttelgendiligin baralau zheninde // KazYU khabarshysy. Geografiya seriyasy, №2(33), 2011 zh., b. 34-37.

30. Moldakhmetov M.M., Musina A.K., & Aidarbekov D.Zh. Ile Alatauyndary sel osha^tarynyH biiktik beldeu boiynsha Ylestirilui // Gidrometeorologiya zhane ekologiya, №2, 2012 zh., b. 192-202.

31. 6.O.Ospanov atyndary KazaK topyraKtanu zhane agrokhimiya rylymi-zertteu instituty. (2005). Zhetisu alabynyH topyraK kartasy.

32. Petrushina M.N. Vliyanie lavinnoi i selevoi aktivnosti na sovremennoe sostoyanie landshaftov Zapadnogo Kavkaza // Vestnik Moskovskogo gosudarstvennogo gumanitarnogo universiteta im. M.A. Sholokhova. Seriya «Sotsial'no-ekologicheskie tekhnologii», №1(2), 2015 g.

33. Saati T. Metod analiza ierarkhii // Perevod s angliiskogo R.G Vachnadze, Moskva «Radio i svyaz'», 1993 g.

34. Sokolov S.I., Assing I.A., Kurmangaliev A.B., Serpikov S.K. Pochvy Alma-Atinskoi oblasti // Institut pochvovedeniya, 1962 g.

35. Spetsial'nyi doklad mezhpravitel'stvennoi gruppy ekspertov po izmeneniyu klimata. Upravlenie riskami ekstremal'nykh yavlenii i bedstvii dlya sodeistviya adaptatsii k izmeneniyu klimata // 2012 g.

36. Stepanov B.S., Yafyazova R.K. Selevye yavleniya Yugo-Vostochnogo Kazakhstana: Selevye protsessy i seletekhnicheskie sooruzheniya // Tom 3, Almaty: Institut geografii, 2014 g.

37. Tasbolat B., Urazbaev A.K., Mysa K.Sh., Kozhabekova Z. Kartograficheskoe raionirovanie selevogo riska (na primere gornykh i predgornykh raionov Yugo-Vostochnogo Kazakhstana) // Vestnik KazNU. Seriya Geograficheskaya, №1(40), 2015 g., s. 273-280.

38. Yafyazova R.K. Priroda selei Zailiiskogo Alatau: Problemy adaptatsii // Almaty, 2007 g.

39. ASF Data Search. https://search.asf.alaska.edu/

40. Ballerine, C. Topographic Wetness Index Urban Flooding Awareness Act Action Support Will and DuPage Counties // Illinois Topographic Wetness Index Urban Flooding Awareness Act Action Support, 2017.

41. Bolch T., Peters J., Yegorov A., Pradhan B., Buchroithner M., Blagoveshchensky V. Identification of potentially dangerous glacial lakes in the northern Tien Shan. Natural Hazards, №59, 2012, pp. 16911714. https://doi.org/10.1007/978-3-642-25495-6_12

42. Chen J., Gao H., Han L., Yu R., Mei G. Susceptibility Analysis of Glacier Debris Flow Based on Remote Sensing Imagery and Deep Learning: A Case Study along the G318 Linzhi Section. Sensors, №23(14),2023. https://doi.org/10.3390/s23146608

43. Chigrinets, A. G., Duskayev, K. K., Mazur, L. P., Chigrinets, L. Y., Akhmetova, S. T., Mussina, A. K. Evaluation and Dynamics of the Glacial Runoff of the Rivers of the Ile Alatau Northern Slope in the Context of Global Warming. International Journal of Engineering Research and Technology, №13(3), 2020, pp. 419-426.

44. Climatologies at high resolution forthe earth's land surface areas (CHELSA). https://chelsa-climate.org/downloads/

45. Copernicus Data Space Ecosystem. https://scihub.copernicus.eu/dhus/#/home

46. Daiyrov M., Narama C., Yamanokuchi T., Tadono T., Kääb A., Ukita J. Regional geomorphological conditions related to recent changes of glacial lakes in the issyk-kul basin, Northern Tien Shan. Geosciences (Switzerland), №8(3), 2018. https://doi.org/10.3390/geosciences8030099

47. Di, B.F., Chen, N.S., Cui, P., Li, Z.L., He, Y.P., Gao, Y.C. GIS-based risk analysis of debris flow: an application in Sichuan, southwest China // International Journal of Sediment Research, 23(2), 2008, pp. 138-148.

48. Doan V.L., Nguyen B.Q., Pham H.T., Nguyen C.C., Nguyen C. T. Effect of time-variant NDVI on landside susceptibility: A case study in Quang Ngai province, Vietnam // Open Geosciences, №15(1), 2023. https://doi.org/10.1515/geo-2022-0550

49. Dragicevic, N., Karleusa, B., & Ozanic, N. Different approaches to estimation of drainage density and their effect on the Erosion Potential Method // Water (Switzerland), №11(3), 2019. https://doi.org/10.3390/w11030593

50. Du H., Xia J., Yan Y., Lu Y., Li J. Spatiotemporal Variations of Extreme Precipitation in Wuling Mountain Area (China) and Their Connection to Potential Driving Factors // Sustainability (Switzerland), №14(14). 2022. https://doi.org/10.3390/su14148312

51. Dutal, H. An Index Based Assessment of Debris Flow Susceptibility by Using SPI (Stream Power Index) and TWI (Topographic Wetness Index) // 2nd International conference on innovative academic studies, 2023, pp. 633-640.

52. Dutal, H. Land Use Change and Its Effects on NDVI The Case of Espiye District // Türkiye. International academic studies conference, №203, 2023.

53. Edamo, M. L., Bushira, K., Ukumo, T. Y. Flood susceptibility mapping in the Bilate catchment, Ethiopia // H2Open Journal, №5(4), 2022, pp. 691-712. https://doi.org/10.2166/h2oj.2022.128

54. Ennaji Nadia, Ouakhir Hasan, Halouan Said, Abahrour Mohamed. Sediment Transport Index (STI) modeling using

the GIS at Small Agricultural Catchment // International Journal of Innovative Research in Sciences and Engineering Studies (IJIRSES), №2(11), 2022, pp. 16-20.

55. Frey, H., Huggel, C., Chisolm, R.E., Baer, P., McArdell, B., Cochachin, A., Portocarrero, C. Multi-Source Glacial Lake Outburst Flood Hazard Assessment and Mapping for Huaraz, Cordillera Blanca, Peru // Frontiers in Earth Science, №6, 2018. https://doi.org/10.3389/feart.2018.002

56. González-Prida, V, Viveros, P., Barbera, L., Márquez,

A. C. Dynamic analytic hierarchy process: AHP method adapted to a changing environment // Journal of Manufacturing Technology Management, №25(4), 2014, pp. 457-475. https://doi.org/10.1108/JMTM-03-2013-0030

57. Harrison S., Kargel J.S., Huggel C., Reynolds J., Shugar D.H., Betts R.A., Emmer A., Glasser N., Haritashya U.K., Klimes J., Reinhardt L., Schaub Y., Wiltshire A., Regmi D., Vilímek V. Climate change and the global pattern of moraine-dammed glacial lake outburst floods // Cryosphere, №12(4), 2018, pp. 1195-1209. https://doi.org/10.5194/tc-12-1195-2018

58. HydroSHEDS database. https://www. hydrosheds.org/products/hydrorivers

59. Moore I.D., Burch G.J. Modelling Erosion and Deposition: Topographic Effects // Transactions of the ASAE, №29(6), 1986, pp. 1624-1630. https://doi.org/10.13031/2013.30363

60. Karger D.N., Conrad O., Böhner J., Kawohl T., Kreft H., Soria-Auza R.W., Zimmermann N.E., Linder H.P., Kessler M. Climatologies at high resolution for the earth's land surface areas // Scientific Data, №4(1), 2017. https://doi.org/10.1038/sdata.2017.122

61. Leal J.E. AHP-express: A simplified version of the analytical hierarchy process method // MethodsX, №7, 2020. https://doi.org/10.1016Zj.mex.2019.11.021

62. Li X., He X., Li X., Du Y., Yang G., Li D., Xu W. Spatiotemporal Evaluation and Estimation of Precipitation of Multi-Source Precipitation Products in Arid Areas of Northwest China—A Case Study of Tianshan Mountains. Water (Switzerland), №14(16), 2022. https://doi.org/10.3390/w14162566

63. Long Ngo. Approximation Method of Analytic Hierarchy Process (AHP) as developed by Dr T.L. Saaty and others // Agriculture and Allied Sciences, 2019. https://doi.org/10.31220/osf.io/87xr4

64. Medeu A., Blagoveshchensky V, Gulyayeva T., Ranova S. Assessment and Mapping of Mudflow Hazard and Mudflow Risk in the Territory of Almaty // "Abstracts of The Second Eurasian RISK-2020 Conference and Symposium", 2020. https://doi.org/10.21467/abstracts.93

65. Medeu A.R., Popov N.V., Blagovechshenskiy V.P., Askarova M.A., Medeu A.A., Ranova S.U., Kamalbekova A., Bolch T. Moraine-dammed glacial lakes and threat of glacial debris flows in South-East Kazakhstan // Earth-Science Reviews, №229, Elsevier

B.V, 2022. https://doi.org/10.1016/j.earscirev.2022.103999

66. Muneeb F., Baig S.U., Khan J.A., Khokhar M.F. Inventory and glof susceptibility of glacial lakes in hunza river basin, western karakorum // Remote Sensing, №13(9), 2021. https://doi.org/10.3390/rs13091794

67. Mussina A. K., Abdullayeva A.S., Barandun M. The importance of conducting research methods to assess the state of glacial-moraine lakes // NEWS of the National

Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan. Series of Geology and Technical sciences., №6(456), 2022, pp. 147-155. https://doi.org/doi.org/10.32014/2518-170X.245

68. Mussina A.K., Raimbekova Zh.T., Shahgedanova M., Barandun M., Narbayeva K.T., Abdullayeva A.S., Nysanbayeva A.S. Mountain Resilience: A Tool for Mudflow Risk Management in the Ile Alatau Mountains, Kazakhstan // Mountain Research and Development, №43(1), 2023. pp. 1-10. https://doi.org/ https://doi.org/10.1659/MRD-J0URNAL-D-22-00004

69. Mussina, A.K., Zhanabayeva Zh.A. GIS-technology in the management of mudflow risk // Journal of Geography and Environmental Management, №42(1), 2016, pp. 140-146. https://doi.org/10.26577/JGEM.2016.L293 70.OpenStreetMap.https://download.geofabrik.de/asia.html

71. Ouma, Y.O., Tateishi R. Urban flood vulnerability and risk mapping using integrated multi-parametric AHP and GIS: Methodological overview and case study assessment // Water (Switzerland), №6(6), 2014, pp. 1515-1545. https://doi.org/10.3390/w6061515

72. Prakash C., Nagarajan R. Glacial lake inventory and evolution in northwestern indian himalaya // IEEE Journal of Selected Topics in Applied Earth Observations and Remote Sensing, №10(12), 2017, pp. 52845294. https://doi.org/10.1109/JSTARS.2017.2767098

73. Qi M., Liu S., Yao X., Grünwald R., Gao Y., Duan H., Liu J. Lake inventory and potentially dangerous glacial lakes in the Nyang Qu Basin of China between 1970 and 2016 // Journal of Mountain Science, №17(4), 2020, pp. 851-870. https://doi.org/10.1007/s11629-019-5675-5

74. Saadi Y., Suroso A., Putra I.B. Identification of Suspended Sediment Concentration in Stream Network // Applied Mechanics and Materials, №845, 2016, pp.

3-9. https://doi.org/10.4028/www.scientific.net/amm

75. Saranya T., Saravanan S., Jennifer J.J., Singh L. Assessment of groundwater vulnerability in highly industrialized Noyyal basin using AHP-DRASTIC and Geographic Information System // Disaster Resilience and Sustainability, 2021, pp. 151-170. Elsevier. https://doi.org/10.1016/B978-0-323-85195-4.00009-3

76. Sentinel-2 10-Meter Land Use/Land Cover. https://livingatlas.arcgis.com/landcover/

77. Shahgedanova M., Afzal M., Hagg W., Kapitsa V, Kasatkin N., Mayr E., Rybak O., Saidaliyeva Z., Severskiy I., Usmanova Z., Wade A., Yaitskaya N.. Zhumabayev D. Emptying water towers? Impacts of future climate and glacier change on river discharge in the northern Tien Shan, Central Asia // Water (Switzerland), №12(3), 2020. https://doi.org/10.3390/w12030627

78. Wang S., Zhang M., Li Z., Wang F., Li H., Li Y., Huang X. Glacier area variation and climate change in the Chinese Tianshan Mountains since 1960 // Journal of Geographical Sciences, №21(2), 2011, pp. 263-273. https://doi.org/10.1007/s11442-011-0843-8

79. Wang W., Yao T., Yang W., Joswiak D., Zhu M. Methods for assessing regional glacial lake variation and hazard in the southeastern Tibetan Plateau: A case study from the Boshula mountain range, China. Environmental Earth Sciences, №67(5), 2012, pp. 1441-1450. https://doi.org/10.1007/s12665-012-1589-z

80. Xiao L., Zhang Y., Ge T., Wang C., Wei M. Analysis, Assessment and Early Warning of Mudflow Disasters along the Shigatse Section of the ChinaNepal Highway // Open Geosciences, №12(1), 2020, pp. 44-58. https://doi.org/10.1515/geo-2020-0004

ОЦЕНКА И ЗОНИРОВАНИЕ СЕЛЕВОЙ ОПАСНОСТИ В БАССЕЙНАХ РЕК ЦЕНТРАЛЬНОЙ ЧАСТИ ИЛЕ АЛАТАУ

А.К Мусина. к.г.н., Э.С. Абдуллаева*

1 Казахский национальный университет имени аль-Фараби, Алматы, Казахстан E-mail: abdullayeva.assel@kaznu.kz

Мероприятия по управлению селевыми рисками на исследуемой территории состоят из оценки и картирования селевой опасности и риска, проведения превентивных работ, мониторинга, раннего предупреждения, строительства селезащитных сооружений. Глобальное потепление климата и интенсивное освоение бассейнов рек Улькен и Киши Алматы создали необходимость определения критериев, влияющих на возникновение

и ТЛ

и развитие селевой опасности на территории, и оценки степени их воздействия. В данной статье определены критерии селевой опасности с учетом селеформирующих факторов и механизмов возникновения селевого потока, также критерии направленные на определение уязвимости территории к селевому потоку за счет особенностей, создающих условия для формирования селевого потока в зонах зарождения, транзита, отложения селевого потока, с учетом реципиентов в зоне воздействия селевого потока. В результате была создана крупномасштабная (1:25000) карта селевой опасности и уязвимости территории к селевому потоку на основе многокритериального метода принятия решений. Разработанные карты играют важную роль в планировании мероприятий по

уменьшению, предупреждению и предотвращению негативных последствий селевого потока.

Ключевые слова: селевой поток, селевая опасность, уязвимость, ГИС-технологии, данные дистанционного зондирования Земли, мультикритериальный метод принятия решений, аналитический иерархический процесс

ASSESSMENT AND ZONING OF MUDFLOW HAZARD IN RIVER BASINS OF

THE ILE ALATAU CENTRAL PART

A.K. Mussina candidate of the geographical sciences, A.S. Abdullayeva*

1 Al-Farabi Kazakh National University, Almaty, Kazakhstan E-mail: abdullayeva.assel@kaznu.kz

Mudflow risk management measures in the study area consist of assessment and mapping of mudflow hazard and risk, preventive measures, monitoring, early warning, construction of mudflow protection structures. Due to global warming and intensive development of the Ulken and Kishi Almaty river basins, it became necessary to determine the criteria affecting the occurrence and development of mudflow hazards in the territory and assess the degree of their impact. This article defines the criteria of mudflow hazard, taking into account the mudflow-forming factors and mechanisms of the mudflow occurrence, as well as criteria aimed at determining the vulnerability of the territory to a mudflow due to the features that create conditions for the formation of a mudflow in the zones of origin, transit, deposition of a mudflow, as well as recipients in the zone of impact of a mudflow. As a result, a large-scale (1:25000) map of the mudflow hazard and vulnerability of the territory was created on the basis of a multi-criteria decision-making method. The developed maps play an important role in planning actions to reduce, early warning and prevent the negative consequences of mudflow.

Key words: mudflow, mudflow hazard, mudflow vulnerability, GIS technologies, remote sensing data, multi-criteria decision-making method, analytical hierarchical process

Сведения об авторах/Авторлар туралы м^меттерЛп^гта^оп about authors:

Мусина Айнур Каировна - география гылымдарыньщ кандидаты, эл-Фара-би атындагы Кдз¥У ага оцытушысы, Алматы, эл-Фараби 71, ainur.musina@kaznu.edu.kz Абдуллаева Эсел Сэбиткызы - эл-Фараби атындагы Каз¥У окытушысы, Алматы, эл-Фараби 71, assel. abdullayeva@kaznu.edu.kz

Мусина Айнур Каировна - кандидат географических наук, старший преподаватель КазНУ им. аль-Фараби, Алматы, аль-Фараби 71, ainur.musina@kaznu.edu.kz Абдуллаева Эсел Сэбиткызы - преподаватель КазНУ им. аль-Фараби, Алматы, аль-Фараби 71, assel. abdullayeva@kaznu.edu.kz

Musina Ainur Kairovna - candidate of Geographical Sciences, senior lecturer of al-Farabi KazNU, Almaty, al-Farabi 71, ainur.musina@kaznu.edu.kz

Abdullaeva Assel Sabitovna - lecturer of al-Farabi KazNU, Almaty, al-Farabi 71, assel.abdullayeva@kaznu.edu.kz