CC BY
11УДК 528.931.2
АНТРОПОГЕНД1К ЬЩПАЛ ЭСЕР1НЕН АЛМАТЫ ЦАЛАСЫНЬЩ ГИДРОГРАФИЯЛЫЦ
ЖЕЛ1СШЩ ЭЗГЕРУ1
К.К. Дускаев1 техника гылымдарыныц кандидаты, А.Г. Чигринец1 география гылымдарыныц кандидаты, М.Н. Т^рсы^али1, С.Т. Ахметова1, А.К. Мусина1 география гылымдарыныц кандидаты
1 эл-Фараби атындагы Казац улттыцуниверситет\, Алматы ц., Казацстан E-mail: kduskaev@gmail.com, ch.al.georg@mail.ru, tursyngali.marzhan@gmail.com
Мацалада Алматы цаласы мысалында цалалыц аймацтыц гидрографиялыц желкшщ трансформациясына сандыц карталар арцылы бага бершед1. Кдланыц 1960, 1980, 1917, 1941 жэне 1981 жылдар Yfflrn тургызылган кесте-сызбалары негiзiнде сандыц карталар жасалды. Заманауи гидрографиялыц желшщ агымдагы жагдайын нацтылау мацсатында негiз ретщде цаланыц 2015 жыл Yшiн сандаудан етшзшген картасы алынды. Осы арцылы аталган кезецдер Yшiн су агындарынын, жиынтыц узындыгы мен су жинау алаптарыныц аудандары, гидрографиялыц желшщ тыгыздыгы есептелдi жэне олардыц серпiнi багаланды. Уацыт ете келе цала аумагында пайда болган жасанды су нысандарына сипаттама берiлдi. Гидрографиялыц желi элементтершщ цурамына жасанды су нысандарыныц цосылуы мен табиги су нысандарына антропогендш фактордыц ыцпалы ескерiлдi. Зерттеу нэтижелерi аумацты сумен цамту жэне су нысандарына зиянды шаруашылыц ш-эрекеттершщ ыцпалын азайту шараларын уйымдастыру кезiнде кещнен пайдалануга болады.
Туй1н сездер: гидрографиялыц жел1, цалалыц аймац, антропогенд1к фактор, заманауи шекара, сан-дыц карта, кесте-сызба, езгеру, ArcGIS
К1Р1СПЕ
Гидрографиялыц жел1 - белгш б1р ау-мацтагы езендер мен басца да турацты жэне уацытша эрекеттеп агын сулардыц, сонымен ца-тар, келдер, батпацтар жэне су цоймаларыныц жиынтыгы [8].
Табиги жэне антропогендш факгорларга байланысты цаланыц гидрографиялыц желюшщ уацыт жэне кещспк бойынша цалыптасуы мен езгерюке ушырауы цалалыц аймацтыц дамуын-дагы езекп мэселелердщ б1р1 болып табылады. ^ала тургызу Yшiн тацдалып алынган жергшкп жер оны игеру мен цалалыц аймацца айналдыру барысында айтарлыцтай езгерюке ушырайды. Цалалыц аймацты игеру табиги ландшафттыц барлыц цураушыларыныц, соныц шшде гидрографиялыц желшщ: оныц цурылымыныц, су
Поступила 15.11.21 DOI: 10.54668/2789-6323-2021-103-4-38-47
цоймаларыныц морфометриялыц сипаттамала-рыныц, олардыц децгейшк режимiнiц, агынды жагдайыныц, гидрохимиялыц цурамыныц жэне т.б. езгеруiне ыцпал етедi. Жайлылыцты арт-тыруга жэне цаушаз емiр CYPуге багытталган гидрографиялыц желшщ езгеруiмен, кебiнесе, жагымсыз салдарлар шесе жYредi. Бул жагдай Алматы сияцты кене цалаларда ерекше айцын байцалады.
Цалалыц аймацтардыц су нысандарына табиги жэне антропогендi факторлардыц эсерш багалау - ец кYPделi, аз зерттелген жэне ете езек-т мэселелердiц бiрi, оны шешудiц Yлкен гылы-ми, элеуметгiк жэне цолданбалы мацызы бар.
Урбанизация Yдерiсi, эдетте, су ресурста-рын утымды жэне кешендi пайдалану мен олар-ды аумацтыц Yлестiру мэселесiн шиеленiстiредi. 0з кезегiнде, су ресурстары урбанизация ерек-
шел^ерше Yлкен эсер етед^ сонымен бiрге оныц керi эсерiне жиi ушырайды. Урбанизация кeбiнесе аумактыц айтарлыктай езгеруше эке-летiнiн атап еткен жен: ландшафт, гидрографи-ялык желi, климаттык жагдайлар, eзендердiц нeсерлi жэне минималды агындысыныц ка-лыптасу жагдайлары, судьщ сапасыныц eзгеруi жэне т.б. ^ала аумагы (Алматы каласы сиякты) бiрнеше табиги зоналарды камтыганда YДерi-стер анагурлым кYPделi жYредi.
^алалы; аймакты игеру мен жогары техно-гендi жYктеме жер бедерi тшшдершщ айтар-лыктай тYрленуiмен жанама жYредi, ал оныц нэтижесi гидрографиялык желшщ функционал-дылыгы мен даму шарттарыныц eзгерiсi ретiнде кeрiнiс бередi.
ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ
Алматы каласы Тянь-Шань тау жYЙесiнiц сшемдершщ бiрi болып табылатын 1ле Алата-уы жотасыныц солтYCтiк беткешнщ бeктерiнде, Кiшi Алматы, Yлкен Алматы, ^аргалы, Аксай eзендерiнiц ежелгi жэне жас шeriндiлерiнiц ысырынды конустарында орналаскан. Бул -гылыми, мэдени, каржылык жэне eндiрiстiк ор-талык [5].
^аланыц негiзi 1854 жылы эскери бекшю ретiнде каланган. Бастапкыда Верный, кешннен Алма-Ата, ал казiргi уакытта Алматы деп ата-лады. 1936...1997 жж. аралыгында кала Респу-бликаныц астанасы болып саналса, бул мэртебе Нур-Султан каласына ауысканнан кейiн «^а-закстанныц ощустш астанасы» бейресми ата-уын иелендi. Тургындар саныныц артуы кала ау-магындагы су тутыну мeлшерi мен агындыныц аумактык Yлестiрiлуiнiц eзгеруiне тiкелей эсер етедi. Сэйкесшше, кецейген кала шекарасына енетiн eзен алаптарыныц антропогендiк эсерге ушырау аудандары артып келедi. ^азiрri уакытта Кiшi Алматы, Yлкен Алматы, ^аргалы, Аксай жэне Талгар (алатау ыкшам ауданы - Цыганка eзенi) eзендерiнiц бассейнiндегi eзен жYЙелерi антропогендiк ыкпалга ушырауда [5].
Алматы каласы ощуспктен солтYCтiкке карай бiртiндеп тeмендейтiн ысырынды кону-сында орналаскан. ^аланыц орташа биiктiгi 800 м БЖ. Алматыдан ощуспкке жэне ощуспк-шыгыска карай катты киылмалы тeбелi тау бeк-терi басталады, ол жогарылай келе 1ле Алатауы жотасына ауысады. ^аланыц ощуспк бeлiriн-
дегi жаца курылыс аудандары тау бeктерiнде орналаскан .
Зерттеу аумагыныц климатына тэн белгiлер континенталдылык, оныц сипаттамаларыныц жергiлiктi жердщ биiктiгi бойынша eзгеруi жэне шептiк Yдерiстердiц едэуiр шиеленiсуi болып табылады. Жаз мезгш - жылы, ал аласа таулы жэне тау алды жазык аймактарга ыстык жаз тэн; кысы - жумсак, жылымык пен салкындау ауы-сып жYредi; ауа температурасыныц ауыткуыныц Yлкен тэулiктiк жэне жылдык амплитудасы, ауа-ныц едэуiр кургауы байкалады; тауга кeтерiлген сайын атмосфераныц мeлдiрлiгi жэне кYн ради-ациясы артады [5].
Алматы каласы аумагынан агып eтетiн eзендер агындысын 1ле Алатауыныц солтYCтiк беткейiнде калыптастырады, ол ^азакстан Ре-спубликасыныц айтарлыктай ылгалданган ай-мактарыныц бiрi болып саналады. Эзен желiсi жаксы дамыган, [2] мэлiметi бойынша, eзен желюшщ орташа тыгыздыгы 0,8...1,0 км/км2, ал жазыктык жерде 0,3 км/км2 курайды. ^ала ау-магындагы eзендердiц барлыгы Балкаш адлшщ бассейнiне енедi.
Кiшi Алматы eзенi бастауын 3200 м бшк-тскте, курамына Туйыксу енетiн муздыктар то-бынан алады. Эзеннщ таудан шыгар тусына дейiнгi су жинау алабыныц ауданы 118 км2 , ал ^апшагай су коймасына куяр тусындагы жалпы ауданы, [6] деректерi бойынша - 710 км2, [3] мэлiметтерi бойынша 1242,3 км2 курайды.
Жалпы узына бойы eзен 20-га жуык сала-ларды кабылдайды, олардыц ^пштЫ таулы бeлiкке тэн. Салаларыныц шшде анагурлым мацызга ие: Сарысай, ^йгенсай, Кiмасар, Бе-делбай, ^азаккызы, Бутак жэне т.б. [1, 2, 6].
Yлкен Алматы eзенi - 1ле eзенiнiц бiрiншi реттiк, ^аскелен eзенiнiц екiншi ретпк саласы. Ол - Алматы каласыныц ец суы мол жэне Yл-кен мацызга ие eзенi. Бастауын тецiз децгейiнен 4000 м бшктштеп муздыктардан алып, ^аскелен eзенiне куяды. Эзеннiц жалпы узындыгы 96 км курайды. Yлкен Алматы eзенi Кiшi Алматы eзенiмен салыстырганда 30 км-ге кыска болга-нымен, оныц сулылыгы соцгысынан 2 есе мол. Су жинау алабыныц таудан шыгар тустагы орташа eлшемделген бшктш 3000 м курайды, баста-уындагы ец биiк белгiлерi 4200...4300 м жетедi [7]. Эзеннiц жогаргы жагында айтарлыктай муз басу аудандары шогырланган.
Эзен бойымен жогары карай 14-шакырымда
таулардан шыгар тустагы езен арнасында Yлкен Алматы (Жасыл Кел) келi жатыр. Кел 2516 м бшкпкте орналаскан, жагалау сызыгыныц узындыгы шамамен 4 км курайды.
Yлкен Алматы езенiне 30-дан астам салала-ры куяды. Ец мацыздыларыныц катарына Проходная, КYмбел, Терюбутак, ^ызылкунгей жэне Серкебулак жатады.
^аргалы езенi - 1ле езеншщ Yшiншi реттiк, ^аскелен езеншщ екiншi ретпк, Аксай езеншщ Yшiншi реттiк саласы (Аксай езеншщ сагасы-ныц ощуспк-шыгысында 4 км тусында жога-лып кетедi) болып табылады. Эзен езшщ баста-уын 1ле Алатауы жотасыныц бYЙiрлiк сiлемiнен, шамамен 3600 м абс. бшкпкте алады. Аталган сшем ^аргалы езеншщ бассейнiн Yлкен Алматы езеш бассейнiнен белiп турады. Эзеннщ жалпы узындыгы 57 км, ал су жинау алабыныц ауда-ны 98,0 км2 курайды. ^ала аумагында ^аргалы езеншщ узындыгы 15,6 км жетедг
Аталган езен узындыгы 10 км-ден кыска 15 саланы жэне Аксай езеншщ агындысыныц бiр белшн ^аргалы езенiне тастайтын Сапожнико-во каналын кабылдайды. Каналдыц узындыгы -10,9 км.
Аксай езеш - 1ле езеншщ бiрiншi реттiк, ^аскелен езеншщ екiншi реттiк саласы. Эзен езшщ бастауын 1ле Алатауы жотасыныц бYЙ-iрлiк сiлемiнен, шамамен 3300 м абс. бшкпкте алады. Аксай езеншщ жалпы узындыгы 70 км, ал су жинау алабыныц ауданы 566,0 км2 курайды. ^аскелен езенше, сагасына 40 км жетпей, куяды. Эзен узындыгы 10 км-ден кем 33 саланы кабылдайды. ^ала аумагын езен оныц батыс белiгiнде кесiп етедi, ал кала шекарасынан «Алтын Орда» базары тусында шыгады.
^ала аумагынан ететш барлык негiзгi езен-дер Yлкен Алматы каналыныц трассасын кесiп етедг ^осымша таза сумен коректендiру, ара-ластыру мен ездiгiнен тазалану процестерш ку-шейту аркылы канал аталган езендерге жагым-ды экологиялык эсерш тигiзедi.
Осылайша, Алматы каласы аумагындагы гидрографиялык желi жаксы дамыган.
ГЫЛЫМИ ЗЕРТТЕУ ЭД1СНАМАСЫ
Карта-сызба - кандай да бiр кYрделi гео-графиялык мэлiметтердi анык, функционалды жэне анагурлым тYсiнiктi эдiспен керсететiн, курылым элементтершщ жецiлдетiлген жэне
жалпыланган суретiнен туратын карта. Кар-та-сызба географиялык инфографиканыц гра-фикалык куралы болып табылады.
Уакыт ете келе езеннщ су жинау алаптары-ныц бетю белiгi табиги себептерге байланысты жэне адамныц шаруашылык iс-эрекетiнiц ыкпа-лынан езгерiстерге ушырайды. Осыган байла-нысты, топографиялык жэне баска да карталар кемепмен аныкталган су нысандары мен су жинау алаптарыныц морфометриялык сипаттама-лары да езгередi. Морфометриялык сипаттама-лар салыстырмалы туракты жэне динамикалык болып жiктеледi. Туракты сипаттамаларга келе-сiлер жатады: су жинау алабыныц ауданы, оныц орташа биiктiгi, беткейлершщ орташа ецiстiгi, агынсыз облыстарыныц ауданы. Булардан белек морфометриялык сипаттамаларды динамика-лык типке жаткызган дурыс [5].
Су нысандарыныц жэне су жинау алаптары-ныц морфометриялык сипаттамаларын жацар-туды су нысандарында немесе олардыц су жинау алаптарыныц езшде езгерiстер орын алып, ол гидрологиялык есептеулердiц дэлдiлiгiне эсер ете бастаганда жYргiзген жен. Тексеру мен жацартуды су нысаныныц бiр мезгiлде барлык морфометриялык сипаттамаларына жYргiзу ка-жет. Морфометриялык сипаттамалар тек кар-талар аркылы емес, сондай-ак аэрогарыштык суреттер немесе далалык гидрографиялык зерт-теулердiц нэтижелерi бойынша да нактылана алады.
Гидрографиялык акпарат картасынан алынатын дэлдiлiк, ец алдымен, картаныц жа-салган масштабына байланысты болады. Пай-даланылатын картаныц масштабы iрi болган сайын, согурлым карта бойынша аныкталатын морфометриялык сипаттамалардыц дэлдiлiгi де жогарылайды.
Жергiлiктi жердiц нысандары мен бедер-лерiнiц топографиялык карта бетiнде орна-ласуыныц орташа кателiктерi колданыстагы нормативтер бойынша 0,5 мм-ден аспайды, ал таулы, биiк таулы жэне шелдi аймактарда -0,75 мм, сэйкесшше бул келесiдей катынаспен берiледi: 1:10 000 масштабында - 5 жэне 7,5 м; 1:25 000 масштабында - 12 жэне 19 м; 1:50 000 масштабында - 25 жэне 38 м; 1:100 000 масштабында - 50 жэне 75 м. Пайдаланылган карталар жергшкп жердщ барлык элементтершщ, соныц шшде: су нысандарыныц, олардыц су жинау алаптарыныц агымдагы жагдайын керсетуi ке-
рек. Жергшкп жерде тYсiрiлiм жасалган жыл туралы мэлiмет топографиялык картаныц эрбiр парагында кeрсетiледi.
Эзендер мен су агындарыныц узындыктары су жинау алабыныц жэне баска да алкаптардыц аудандары, eзендердiц бастауы мен сагасыныц орналаскан жерлерi аныкталган топографиялык материалдар (карталар, суреттер) бойынша eл-шендi. Эзеннiц узындыгы ретшде картадагы бейнесiнiц бастауы мен сагасы арасындагы со-зылыцкылыгы алынды. Сэйкес ГАЖ багдарла-масын колдану кажетп аспап кeмегiмен берiлген сызыктык объектшщ сипаттамасын автоматты тYPде аныктауга мYмкiндiк бередi. Есептеу ба-рысында eлшеудi 2...3 рет кайталауды кажет ет-пейдi, себебi eлшеу автоматты тYPде жYргiзiледi - бiрмэндi, эрi катеаз.
Алматы каласыныц эртYрлi кезецдердегi гидрографиялык желiсiн сипаттайтын сандык карталарын жасауда су нысандарыныц морфо-метриялык сипаттамаларын нактылаудыц жай-лылыгы Yшiн Пулково-1942 (СК-42) бiрыцFай геодезиялык координаталар жYЙесi мен Га-усс-Крюгер кeлденец-цилиндрлiк проекциясы колданылды. ^ала аумаFындаFы су нысандары-ныц морфомериялык сипаттамаларын аныктау Yшiн картометриялык жумыстар векторлык сандык карта непзшде жYргiзiлдi.
Топографиялык карталар жалпымемлекетпк карталар болып табылады. Олар РМ^К ¥лттык картографо-геодезиялык фондтыц жасактаFан ережелерiмен, нускаулыктарымен жэне шартты белгiлерiмен катац сэйкес тYPде жасалынады. Заманауи iрi масштабты топографиялык карталар проекцияныц, барлык курылым элемент-терi суреттерiнiц жоFары дэлдiлiгiнiц, аумактыц тутас жамылFысыныц есебiнен айтарлыктай бурмаланудыц болмауымен сипатталады, сон-дыктан оларды гидрологиялык максаттарда кар-тометриялык жумыстарды жYргiзу Yшiн негiз ретiнде пайдалануFа болады.
^ала аумаFыныц эртYрлi кезецдердеп гидрографиялык желiсiне баFа беру максатында 1860, 1880, 1917, 1941, 1981 жэне 2015 жылдар Yшiн сандык топографиялык карталары турFы-зылды. 1860 жылы Верное бекiнiсi кала ретшде таныла коймады, алайда, ондаFы турFындардыц саны 5000-Fа жетiп, су тутыну мeлшерi айтар-лыктай арткан болатын.
1880 дейiн Верное бекiнiсi кала бо-
лып тYрленiп, оцтYCтiк-батыс баFытта бiршама
кецейдi. АлFашкы калалык Fимараттар казiргi Райымбек дацFылыныц бойында бой ^терш, турFындардыц саны 18000-нан асты [5]. 1887 жылы болFан куатты жер сшюша мен 1921 жылы жYрiп eткен сел таскыны ок^алары-ныц аралыFындаFы каланыц гидрографиялык желiсiнiц жаFдайын баFалау Yшiн 1917 жыл Yшiн жасалFан кесте-сызба негiз ретiнде алынды. 1941 дейiн кала аумаFында ТYрксiб темiржол курылысы жYргiзiлдi, аудандастыру жYзеге асырылды, сондай-ак, Yлкен Алматы станицасы кала шекарасына ендь ^ала аумаFы, негiзiнен, солтYCтiк (Алматы - 1 бекет^ жэне батыс бeлiктерге карай кецейiп, Кiшi Алматы eзенiнен су алу мeлшерi артты. XX Fасырдын ортасынан бастап, Алматы каласыныц гидрографиялык желiсi жаца жасанды су нысанда-рымен толы^а бастады. Бул eзгерiстердi кeрсету максатында каланыц 1881 жыл Yшiн турFы-зылFан кесте-сызбасы пайдаланылды. АталFан тeрт кезецдi сипаттау Yшiн [9] дерек^зшщ картографиялык материалы алынды. Заманауи гидрографиялык желiнi нактылау Yшiн каланыц жаца шекарасы кeрсетiлген, 2015 жылы турFы-зылFан 1:25 000 масштабтаFы кесте-сызбасы тацдалды.
Ол Yшiн 2015 жылы жасалFан, каланыц жаца шекараларымен 1:25 000 масштабтаFы Алматы каласыныц картасы (кесте-сызба), 1860...1981 жж. аралы^ында кала аумаFыныц улFаюын кeрсететiн карта жэне ArcGIS 10.4.1. баFдарламалык камтамасыздандыруына ор-натылFан, ГАЖ Yшiн акпараттык фон ретiнде пайдаланылатын, негiзгi топографиялык карта колданылды. Бул сандык карталар 1-суретте ^рсетыген.
^азiргi заманFы Алматыныц алFашкы негiзi болып 1854 жылы Кiшi Алматы eзенiнiц оц жаFалауында, екi керуен жолыныц киылысында турFызылFан Заилийское (Верное) камалы табылады. Керуен жолдарыныц бiрi Ташкентке апаратын болFан жэне уакыт eте келе Ташкент саяжолы (казiргi Райымбек дацFылы) деп атала бастаFан, ал келесiсi кытайлык ^улжа каласына дейiн созылFандыктан ^улжа дацFыл жолы деп аталып кеткен. Жакын мацда 1ле eзенiне, одан eткеннен кейiн ^апал мен Семей калаларына апартын Yшiншi жол болFан жэне кезiнде оны ^апал да^ыл жолы деп атаFан. ^азiр бул жол СYЙiнбай дацFылыныц бiр бeлiгi болып табылады.
С)
е)
Сур. 1. ^ала аумаFыныц эртYрлi кезецдердегi сандык топографиялык карталары.
Бекшктщ негiзi цалаетанынан небэрi екi жыл еткеннен кейiн, 1856 жылы, цамалдын ба-тыс дуалы бойымен аеташцы тyрFын алцабы -Yлкен Алматы станицасы цалыптасты. Ол Кiшi Алматы езенiнiц сол жац жаFалауымен (Орталыц мэдениет жэне демалыс саябаFынан Баянауыл кешесiне дейiн), Мацатаев кешесiмен, Пушкин кешесшщ теменгi белшмен жэне СYЙiнбай да^ылымен шектелдi.
Верное бекшюшщ негiзi цалашаннан кейiн салынFан екiншi аудан - Татарка. Ол цамалдын шыFысында 1860 жылы пайда болды. Ауданнын нацты шекараларын аныцтау циын, алайда ол зообацтан темен аумацта Жарбулац езенi (бурын Казачка деп атаетан) мен Добролюбов кеше-лершен басталып, ары царай Кектебе тауына жэне темен царай ТалFар да^ыл жолына дейiн созылып жатыр деп есептеу цабылданFан.
Малая станица ауданы 1870-жылдардын сонында пайда болFан жэне цала шегiне 1962 жылFа дешн кiрмеген. Онын шекаралары деп цазiргi уацытта Кiшi Алматы езенiнiн Жарбулац езенше дейiнгi он жаFалауын, Добролюбов ке-шесiн жэне Рысцулов да^ылын санауFа болады
[4].
1.а суретше сэйкес, Верный цамалы турFы-зыетаннан кейiн, 1860 жылы онын аумаFы солтYстiгiнде Рысцулов данFылымен, ощусть гшде Мэметова кешесiмен, батысында цазiргi Назарбаев кешесiмен, ал шыFысында Жарбулац езеншщ сол жаFалауымен шектелген жэне ауданы, шамамен, 3 км2 цураFан (ГАЖ бойынша). 1860 жылы цала аумаFын Кiшi Алматы езенi кесш еткен, онын узындыFы 2,31 км болFан.
1880 жылы цала аумаFынын ауданы (сандыц карта дерегi бойынша) 12,6 км2 дешн уетайып, гидрографиялыц желiсiнiн цурамына аумацтын негiзгi су артерияларынын бiрi - Кiшi Алматы (узынды^ы 2,70 км цурады), сондай-ац, Жарбулац (Солоновка саласымен) жэне Ботбайсай (Широкая Щель) езендерi енген болатын. ^а-ланын батыс шекарасы Сейфуллин данFылына дейiн, ал ощустшнде К^абанбай батыр кеше-сiне дешн кенейген. 1.Ь суретi бойынша Алматы цаласы шыFыс шегiнде Ботбайсай езешмен шектелiп, езеннiн цала аумаFымен ететiн узын-дыFы 2,06 км цурады. ГАЖ арцылы аныцталFан мэлiметтер бойынша, 1880 жылы Алматы цаласы аумаFынын гидрографиялыц желiсiнiн жал-пы узындыFы 9,60 км-ге тен болFан.
1.с суреттегi карта бойынша, Алматы цала-
сынын алып жатцан аумаFынын улFаюына бай-ланысты (ауданы 21,2 км2 цурады) жоFарыда келиршген су нысандарынан белек, гидрографиялыц желiсi Есентай (Весновка) езенiмен то-лыцты. Кiшi Алматы езенiнiн узынды^ы 6,13 км цурады. ^ала аумаFынын батыс шекарасы Есентай езешмен сэйкес келген. Ал онтYстiк баFыт-таFы ен шеткi нYктесi Тимирязев кешесше дейiн жеткен болатын.
Есентай езенi Кiшi Алматы езенiнiн сол жац тармаFы болып табылады, онын аFынды-сы Бутац езенi саFасынан темен орналасцан шатцалдан ысырынды конусца шыFар тустаFы бегетпен басцарылады. К^ала шегiнен шыццаннан кейiн Есентай езенi Этеген Батыр ауылы тусын-да Кiшi Алматы езешмен цайта бiрiгедi. Бегет муздыцтардын еруi кезiнде жэне цатты несер кезшде жаFалаудан шыFып, су тасцынына алып келген Кiшi Алматы езеншщ ер^ен суларын буруды жYзеге асырды. Сонымен цатар, Есентай езенше аFындынын бiр белiгiн тастау цала цурылысынын басында жэне онын бiртiндеп есуi барысында Кiшi Алматы езеншде салынFан кептеген кепiрлер мен диiрмендердi су басудан жэне бузылудан цорFауFа кемектестi.
1959 жылы шаFын бегеттщ орнына жана инженерлiк имараттар салынып, сол арцылы «KазселденцорFау» ММ цызметкерлершщ цазiр-гi уацытта езендердегi су аFысынын баFыты мен денгейiн реттеуге мYмкiндiгi бар. Сондай-ац, кенестi кезенде «Весновская система каналов» жYЙесi - 1ле Алатауынын етегiнде орналасцан 3,5 мын гектарFа жуыц алма бацтарын суару Yшiн пайдаланылFан суару инженерлж имарат-тарынын арнайы желiсi жумыс iстедi.
1941 жыл Yшiн турFызылFан топогра-фиялыц карта 1.d картасы бойынша, гидрографиялыц желiнiн цурамын Мойка (0,58 км) жэне Султанка (2,84 км) езендерi толыцтырFан. ^ала аумаFынан аFып ететiн Кiшi Алматы езеншщ узынды^ы езгерiске ушырамаFан, ал Есентай езеш 4,40 км-ге дешн узарFан. ^ала шекарасы-нын ен солтYстiк нYктесi Бекмаханов кешесiне сэйкес келсе, батыс шекарасы Розыбакиев ке-шесше дейiн кенейген. 1941 жылы Алматы ца-ласынын алып жатцан ауданы ГАЖ есептеулер1 бойынша 45,3 км2 цурады.
1.е суретi бойынша, Алматы цаласынын гидрографиялыц желiсiне келесiдей сипатта-ма беруге болады: цала аумаFынын улFаюына байланысты (ГАЖ бойынша ауданы 180 км2
цурады) жоFарыда келтiрiлген су нысандарынан белек, гидрографиялыц желiсi келесi езендермен толыцты: Кереццулац (Поганка), Терюбулац, Бутац, К^арасу, Тереццара, Yлкен Алматы жэне Боралдай езендерi. МундаFы непзп су кездерi болып табылатын К^ жэне Yлкен Алматы езендерiнiц узындыцтары, сэйкесiнше, 27,5 км жэне 10,1 км цурады.
^ала аумаFыныц гидрографиялыц желiсiнiц цураушыларына жасанды су цоймалары мен ка-налдар цосыла бастады. АталFан езендермен ца-тар, Алматы цаласыныц картасында 1971 жылы Сайран келi жасанды су цоймасы пайда болды. Су цойманыц орнында еткен Fасырдыц 60-жыл-дары цурылыс материалдары алынатын карьер орналасцан болатын. Yлкен Алматы езенiнiц арнасына дамба орнату арцылы осы карьер суFа толтырылып, жасанды су цоймасы салын-ды. Кейiннен аталFан су нысанына абаттандыру жумыстары жYргiзiлдi. Сонымен цатар, Алма-тинское (Аэропортовское) су цоймасы, Мэдени-ет жэне Демалыс паркiнiц тоFандары, ^азЭАС балыц тэлiмбаFы сияцты су нысандары цала ау-маFыныц гидрографиялыц желiсiнiц цурамына енген болатын.
ГАЖ арцылы гидрографиялыц жел^е цала-ныц жаца шекараларын есепке ала отырып баFа берщдь Ол Yшiн Алматы цаласыныц 2015 жыл Yшiн топографиялыц сандыц картасы турFы-зылып (сурет 1.1}, баFдарламаныц кемегiмен езендердiц узындыцтары жэне цала аумаFыныц ауданы елшендь Сандыц карта деректерi бойын-
ша Алматы цаласыныц ауданы 704 км2 цурайды. Жаца шекараларFа сэйкес гидрографиялыц желi цурамына Ацсай жэне KарFалы езендерi салала-рымен бiрге енш, цала аумаFындаFы негiзгi езен-дер саны тертке жеттк Кiшi Алматы (52,5 км), Yлкен Алматы (39,1 км), KарFалы (21,5 км) жэне Ацсай (3,46 км) езендерь
1.Г суретте керiнiп турFандай, цала ау-маFыныц гидрографиялыц желiсiн Yлкен Алматы келi мен Туйыцсу кел^ Есентай каналы, БеНТ тоFандары толыцтырды. Сонымен цатар, XIX Fасырдыц соцында БартоFай шатцалында су цоймасын салып, оныц суын канал арцылы Алматы облысы бойынша жYргiзу жоспарлана бастаFан болатын. Казгипроводхоз институты-ныц осы мацсатта 1963 жылы жасаFан жобасы 10 жылдан кейiн бекiтiлiп, Yлкен Алматы ка-налыныц цурылысы 1982 жылы басталды. Тек Алматы цаласы емес, жалпы ^азацстан Yшiн Yлкен мацызFа ие бул гидротехникалыц имарат 1980-жылдардыц соцына царай толыцтай пайда-лануFа бершген болатын.
АЛЬЮТАН НЕГ1ЗГ1 НЭТИЖЕЛЕР
Гидрографиялыц желшщ езгеруiн жэне езен алаптарына баFытталFан антропогендiк жYкте-менiц езгеру динамикасын баFалау Yшiн Алматы ц. аумаFыныц кезец-кезецiмен улFаю картасы жасалды. Ол Yшiн Алматы цаласыныц заманауи картасына цала аумаFыныц тYрлi жылдардаFы шекараларыныц кескiнi тYсiрiлген (сурет 2).
Сур. 2. Алматы ц. цалыптасцан кезещнен 2015 жылгы шекарасына дейiнгi аумагыныц трансформациясы.
3-суреттеп диаграммадан су жинау алапта-рыныц аудандары мен eзендердiц узындыкта-рыныц жиынтык мэндерiнiц улFаюы уксас сертнмен жYргендiгiн байкауFа болады, яFни, 1860 жылы ауданы - 3 км2, узынды^ы - 2,45 км; сэйкесшше,1880 жылы - 12,6 км2 жэне 9,67 км; 1917 жылы - 21,2 км2 жэне 16,2 км; 1941 жылы -45,3 км2 жэне 26,7 км; 1981 жылы - 180 км2 жэне
146 км; 2015 жылы - 704 км2 жэне 507 км.
1880 жылFа дешн (20 жыл шшде) каланыц су жинау алабыныц ауданы 76 %, ал eзендердiц жиынтык узынды^ы 75 %^а улFаЙFан; 1917 жылы (37 жыл), сэйкесшше: 41 % жэне 40 %; 1941 жылы (24 жыл): 53 % жэне 39 %; 1981 жылы (40 жыл): 75 % жэне 82 %; 2015 жылы (34 жыл): 74 % жэне 71 %.
жылдар 2015
1981
1941
1917
1880
1860
704
26.7 ■ 45.3
16.2 21.2
□ 1
□ 2
] 9.67 12.6
2.45
3
100
200
300
400
500
600
700
800 км
Сур. 3. Алматы к. аумаFындаFы езендердщ созыльщкылькы мен су жинау алаптарыньщ аудандарыньщ динамикасы. 1 - езендердщ жиынтык узындыктары, 2 - су жинау алаптарыныц аудандары..
км/ шаршы км 0.85
0.8 0.75 0.7 0.65 0.6 0.55
0.82
0.72
1860
1880
1917
1941
1981 2015
жылдар
Сур. 4. Алматы к. эртYрлi кезец Yшiн гидрографиялык желкшщ ты^ыздыры. 1 - езен желкшщ жишп..
Алыетан сандык мэлiметтер аркылы ау-мактыц эртYрлi кезец Yшiн гидрографиялык желiсiнiц тыFыздыFы (eзен жиiлiгi, км/км2) есептелдь Нэтижесi 4-суреттегi график тYрiнде усынылды.
ЖоFарыда келтiрiлген сызбаларда каланыц гидрографиялык желiсiнiц динамикасыныц кYрт eсуi, негiзiнен, 1981 кезецге сэйкес
келедi. Буны аталFан кезецде каланыц ауданы 75 %^а, ал eзендердiц жиынтык узындыкта-рыныц 82 %-Fа артуымен, сондай-ак, аумактыц гидрографиясы бiркатар eзендер (Керецкулак, Терiсбулак, Бутак, ^арасу, Терецкара, Yлкен Алматы жэне Боралдай) мен жасанды су объ-ектiлерiмен (Сайран су коймасы, Алматинское
(Аэропортовское) су коймасы, Мэдениет жэне Демалыс паркiнiц тоFандары, ^азЭАС балык тэлiмбаFы) толыFуымен тYсiнiдiрiледi.
ЦОРЫТЫНДЫ
Антропогендш фактордыц пайда болуы Алматы каласыныц гидрографиялык желiсiнiц eзгеруiне экелiп сокты. Эзендердiц аFындысын калыптандыру максатында, олардыц арналарын бетондау жэне габион кондырFыларын орнату жумыстары жYргiзiлдi.
Антропогендш фактордыц эсер етуiнiц бастапкы сатысы су нысандарына жайылма-лык жерлердi жырту, су жинау алаптарыныц
0
0.81
аумагындагы ормандарды отау арцылы жанама эсер eTyiMeH сипатталды. Келес сатысы цаушт гидрологиялыц цубылыстардан цоргану мац-сатында цорганыс имараттарын тургызу жэне жаца су нысандарын (орлар) цалыптастыру; «жайсыз» су нысандарын «цубырга» толтыру (цала аумагыныц шегiндегi батпацты жерлер, усац жылгалар); ауыл шаруашылыгы алцапта-рын суару мацсатында каналдар мен арыцтар салу жэне басцаларына байланысты су нысан-дарына тiкелей ыцпал етуiмен ерекшелендi. Заманауи сатыда цалалыц аймацтыц су нысан-дарына антропогендш эсер ету кешендi болып табылады. Ол су жинау алабымен; аумацтыц абаттандырылуы салдарынан су нысандарыныц тYрленуiмен; езендер мен жылгаларды толтыру-мен жэне арналаумен; агындыны реттеумен; су нысандарыныц табиги гидрохимиялыц курамы-на ыцпал етумен байланысты.
ЖYргiзiлген жумыстар нэтижесi цала-ныц жаца шекараларымен тургызылган казiргi уацыттагы гидрографиялыц желiсiнiц карта-сы-збасы тYрiнде керсетiледi. Алматы цаласыныц гидрографиялыц желiсiнiц антропогендiк фак-торлардыц эсерiнен езгеруi тургындардыц тур-мыс-тiршiлiгiн жацсарту мацсатында орын ала-ды.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Вилесов Е.П., Уваров В.Е. Эволюция современного оледенения Заилийского Алатау в XX веке. - Алматы: Казак университет, 2001. - 252 с.
2. Жандаев М.Ж. Геоморфология Заилийского Алатау и проблемы формирования речных долин. - Алма-Ата: Наука, 1972. - 162 с.
3. Калачев Н.С., Лаврентьева Л.Д. Водно-энергетический кадастр рек Казахской ССР. -АлмаАта: Наука, 1965. - 707 с.
4. Павленко Д. Неформальные районы Алматы: C чего начинался город // URL: https:// krisha.kz/content/articles/2018/neformal-nye-rayony-almaty-s-chego-nachinalsya-gorod (дата обращения 19.11.2021)
5. Реки мегаполиса Алматы: монография / А.Г. Чигринец, К.К. Дускаев, Л.П. Мазур и др.; под ред. А.Г. Чигринец, К.К. Дускаева, Л.П. Мазур. - Алматы: ^азац университет^ 2021. - 310 с.
6. Ресурсы поверхностных вод СССР Гидрологическая изученность. Бассейн оз. Бал-
хаш. - Л.: Гидрометеоиздат, 1967. - Т. 13. - Вып. 2. - 304 с.
7. Ресурсы поверхностных вод СССР. Бассейн оз. Балхаш. - Л.: Гидрометеоиздат, 1970. -Т. 13, вып. 2. - 643 с.
8. Турсынгали М.Н. Алматы цаласыныц гидрографиялыц желiсiнiц трансформациясы // Материалы международной научной конференции студентов и молодых ученых «ФАРАБИ ЭЛЕМ1». - Алматы, 2020. - С. 81.
9. Шибутов М.М. Зачем расширяют границы Алматы? // URL: https://vlast.kz/avtory/ zachem_rasshirjajut_granicy_almaty-6431.html (дата обращения 19.11.2021)
REFERENCES
1. Vilesov E.P., Uvarov V.E. Evolyutsiya sovremennogo oledeneniya Zailiiskogo Alatau v XX veke. - Almaty: Kazak universitet, 2001. - 252 s.
2. Zhandaev M.Zh. Geomorfologiya Zailiiskogo Alatau i problemy formirovaniya rechnykh dolin. - Alma-Ata: Nauka, 1972. - 162 s.
3. Kalachev N.S., Lavrent'eva L.D. Vodno-energeticheskii kadastr rek Kazakhskoi SSR. -AlmaAta: Nauka, 1965. - 707 s.
4. PavlenkoD. Neformal'nye raiony Almaty: C chego nachinalsya gorod // URL: https://krisha.kz/ content/articles/2018/neformal-nye-rayony-almaty-s-chego-nachinalsya-gorod (data obrashcheniya 19.11.2021)
5. Reki megapolisa Almaty: monografiya / A.G. Chigrinets, K.K. Duskaev, L.P. Mazur i dr.; pod red. A.G. Chigrinets, K.K. Duskaeva, L.P. Mazur. - Almaty: Kazak universiteti, 2021. - 310 s.
6. Resursy poverkhnostnykh vod SSSR. Gidrologicheskaya izuchennost'. Bassein oz. Balkhash. L.: Gidrometeoizdat, 1967. - T. 13. -Vyp. 2. - 304 s.
7. Resursy poverkhnostnykh vod SSSR. Bassein oz. Balkhash. - L.: Gidrometeoizdat, 1970. - T. 13, vyp. 2. - 643 s.
8. Tursyngali M.N. Almaty kalasynyn gidrografiyalyk zhelisinin transformatsiyasy // Materialy mezhdunarodnoi nauchnoi konferentsii studentov i molodykh uchenykh «FARABI ALEMI». - Almaty, 2020. - S. 81.
9. Shibutov MMZachem rasshiryayut granitsy Almaty? // URL: https://vlast.kz/avtory/ zachem_rasshirjajut_granicy_almaty-6431.html (data obrashcheniya 19.11.2021)
ТРАНСФОРМАЦИЯ ГИДРОГРАФИЧЕСКОЙ СЕТИ ГОРОДА АЛМАТЫ ПОД
АНТРОПОГЕННЫМ ВЛИЯНИЕМ
К.К. Дускаев1 к.т.н, А.Г. Чигринец1 к.г.н., М.Н. Турсы^али1, С.Т. Ахметова1,
А.К. Мусина1 к.г.н.
1Казахский Национальный университет им. аль-Фараби, Алматы, Казахстан
E-mail: kduskaev@gmail.com, ch.al.georg@mail.ru, tursyngali.marzhan@gmail.com
В статье оценивается трансформация гидрографической сети урбанизированной территорий с помощью цифровых карт, на примере города Алматы. На основе план-схем за 1960, 1980, 1917, 1941 и 1981 годы, были составлены карты города. С целью уточнить текущее состояние современной гидрографической сети, оцифрованная карта за 2015 год была выбрана как основа. С помощью этого были рассчитаны суммарная длина водотоков и площади водосборного бассейна, плотность гидрографической сети, также оценена их динамика за указанные периоды. Описываются искусственные водные объекты, которые со временем появились на территории города. Учтено включение в состав элементов гидрографической сети искусственных водных объектов и влияние антропогенного фактора на природные водные объекты. Результаты исследования могут быть широко использованы при организации мероприятий по водоснабжению территории и минимизации влияния вредной хозяйственной деятельности на водные объекты
Ключевые слова: гидрографическая сеть, урбанизированная территория, антропогенный фактор, современные границы, цифровая карта, план-схема, трансформация, ArcGIS
TRANSFORMATION OF THE HYDROGRAPHIC NETWORK OF ALMATY DUE TO
ANTHROPOGENIC INFLUENCE
K.K. Duskaev1 Candidate of Technical Sciences, A.G. Chigrinets1 Candidate of Geographical Sciences,
M.N. Tursyngali1, S.T. Akhmetova1, A.K. Mussina1 Candidate of Geographical Sciences
1al-Farabi Kazakh National university, Almaty, Kazakhstan
E-mail: kduskaev@gmail.com, ch.al.georg@mail.ru, tursyngali.marzhan@gmail.com
The article evaluates the transformation of the hydrographic network of urbanized territories using digital maps, on the example of the city of Almaty. Based on the plan-schemes for 1960, 1980, 1917, 1941 and 1981, maps of the city were compiled. To clarify the current state of the modern hydrographic network, the digitized map for 2015 was chosen as the basis. With the help of this, the total length of watercourses and the catchment area, the density of the hydrographic network were calculated, and their dynamics for the specified periods were also estimated. Artificial water bodies that eventually appeared on the territory of the city are described. The inclusion of artificial water bodies in the elements of the hydrographic network and the influence of the anthropogenic factor on natural water bodies are considered. The results of the study can be widely used in organizing measures for the water supply of the territory and minimizing the impact of harmful economic activity on water bodies.
Keywords: hydrographic network, urbanized territory, anthropogenic factor, modern borders, digital map, schematic plan, transformation, ArcGIS
