CC BY
0ЭОЖ 316.354:352
ЖЕРГ1Л1КТ1 0ЗШ-0З1 БАСЦАРУДЫЦ Ц¥РЫЛЫМЫ, ЦАЛЫПТАСУ ТЭРТ1Б1 МЕН
БАСЦАРУ ОРГАНДАРЫНЫЦ ЦЫЗМЕТ1
АЛЬМУРАТОВ БАКЫТ ТЕМИРХАНОВИЧ
«Педагогикалык психология» кафедрасыньщ ага окытушысы, М.Х.Дулати атындагы Тараз
eщрлiк университетi, Тараз, ^азакстан
СYЛЕЙМЕН МАДИНА АРСЛАНХАЩЫЗЫ
«Педагогикалык психология» кафедрасыныц ага окытушысы, М.Х.Дулати атындагы Тараз
ещрлш университетi, Тараз, ^азакстан
Аннотация. Зерттеуде жергiлiктi 03in-03i басцару мен оныц цалъттасу тэртШ царастырылган. Жергiлiктi 03íh-03í басцару туралы бьздщ елде де, шетелде де эртYрлi козцарастар бар. Ойткет билттщ цай тYрi жергiлiктi 03íh-03í басцаруга жататыны жайлы цай жерде болмасын тюр цайшылылыгы орын алган. Сонымен цатар, жергiлiктi 03ÍH-03i басцарудыц экономикалыц Yлгiсiнiц жалпы теориялыц негiзiнiц абстрактшгтщ логикалыц талдау нэтиже^н цортынды цалыптастыруымызга мYмкiндiк берген. Мацалада «муниципалды басцару» тYсiнiгiнiц мазмуны - жергiлiктi 03ÍH-03Í басцару Yлгiсiнiц тужырымдамасын жасалган
Трек свздер. жергiлiктi 03ÍH-03Í басцару, муниципалды басцару, экономикалыц адам, экономика, цуцыц, меншiк.
Жергшкп eзiн-eзi баскару идеясы мен тэж1рибеа мемлекет пайда болганга дешнп ерте кезецде дYниеге келген. 0зiн-eзi баскару адамдар кауымыныц eзiн-eзi уйымдастыру непзшде eмiр сYPуiн камтамасыз еткен кешшрек eзiн-eзi баскару eте кYрделi тYрге айналып, накты жагдайга, когамныц элеуметтiк-экономикалык жэне таптык курылымыныц ерекшелiгiне тэуелдi бола бастайды. Бiрак сонда да белгiлi дэстур сабактастыгымен eзiн-eзi баскару тYрi сакталынып отырды.
Жергiлiктi eзiн-eзi баскаруда ел кeлемiндегi территориялык баскару уйымыныц ernMi ретiнде тYсiндiруге, ягни ол орталык жэне жергiлiктi баскару органдарыныц арасында eкiлеттiлiктерiн бeлу жагдайында пайда болды. Баскару eкiлеттiлiгiн кiмде-кiм делегациялау туралы сурак - орталык жергшкп жерлерге ме, элде керiсiнше ме, оны мемлекеттiк курылыстыц тYрiне байланысты ягни федеративтi немесе унитарлы мемлекеттшне карай бeлiнедi. ^алай болганда жергшкп eзiн-eзi баскару орталыктандыруда концентрациялау нэтижеамен аныкталады, ягни иерархиялык жYЙеде децгейлер арасында кызметтерiн бeлудщ салдарынан шыгады. Сонда ол эртYрлi экiмшiлiк-территориялык бiрлiктегi тургындардыц еркiне карай курылган демократиялык институт болып табылады. Бiрiншiсi аткарушы билiк органдарына, ал екiншiсi eкiметтiк билiк органдарына тэн жергiлiктi eзiн-eзi баскару билштщ мемлекеттiк билiгiнен шыгатын, мемлекет накты аныктап берген шектен шыкпайтын кызмет ету аясы кeрсетiлген баскару тYрi болып табылады.
^аз1рп елiмiздщ элеуметтiк-экономикалык даму кезещндеп мемлекетпк баскаруды жергiлiктi мекемелерге беру, орталык мекемелердщ кейбiр баскару мiндетiн оларга тапсыру жYЙесiндегi мэселеде жэне жергшкп eзiн-eзi баскару мен мемлекеттiк жергшкп баскарудыц eмiрге бейiм тYрiн калыптастыру мэселесi Yлкен мацызга ие болып отыр.
Сeз жок, карастырып отырган мэселе кeп кырлы жэне ^п багытты екенi даусыз. Онда мэселенщ кукыктык, элеуметтанымдык, саяси, философиялык, экономикалык жэне т.б. когамдык гылымдардыц зерттеу пэнi болып отырган кeптеген аспектшер тогыскан. Мэселенщ тэжiрбиелiк eзектiлiгi букаралык акпарат куралдарындагы эртYрлi публикациялар сериясында, немесе жергiлiктi eзiн-eзi баскару проблемалары жeнiндегi эртYрлi парламенттiк тыцдауларда жарыкка шыгады. Еылыми, гылыми-публицикалык жумыстар мен журналдагы
макалалар, конференция жэне децгелек Yстелдердегi баяндамалар мен хабарламаларды талдай отырып мынадай нэрселерге кещл белiнгенiн керемiз, оларда жергшкп езiн-езi баскару жэне мемлекеттiк жергшкп баскару мэселесiне тар прагматикалык жэне кукыктык негiзiне кеп назар аударылганын байкауга болады. Бiздiц жасаган кортындымыздыц нэтижесшщ пайдасына кейiнгi кездерi аймактык жэне жергiлiктi баскару органдары басшыларыныц сайлануы орталык билштщ дагдарысына алып келуге дейiн барып, жергiлiктi езiн-езi баскару жэне мемлекеттiк баскару органдары арасында билiктi белiсу мэселесi бойынша да Yлкен дисскусияга айналуы, осы сурак мэселенi дагдарыска да экеле жаздады.
Сонымен катар карастырып отырган мэселешц пайда болуы мен шиеленiсуi емiрден алынган немесе таза экономикалык-шаруашылыктыц шыгу тегiне карай жалпы теориялык жэне экономикалык кайта карауды талап етедi.
Жергiлiктi езiн-езi баскарудыц экономикалык Yлгiсiнiц жалпы теориялык непзшщ абстракплтнщ логикалык талдау нэтижесi мынадай кортынды калыптастыруымызга мYмкiндiк бередi:
1) Егер осы мэселемен айналысып жYрген саясаткер, баскарушылар мен галымдар ез зерттеулершде мемлекет пен аймак, мемлекет пен жергткп кауымдастык арасындагы езара байланыс, жэне езара карым-катынас сурактарына назар аударса, адам, YЙ шаруашылыгы, отбасы жергiлiктi кауымдастык пен мемлекетпц жергiлiктi езiн-езi баскару арасындагы езара байланысы енiмдi, эрi жемюп болар едi.
Егер бiрiншiлерiн жергшкп жерлердегi екiлдiктер мен кейбiр баскару кызметтерш мемлекеттщ екiлдерiн ж1беру туралы мэселе толгандырса, онда керiсiнше айтылып отырган мэселеде делегациялау еркiн тYрде жэне ез еркiмен, сезсiз болуы керек, нактырак айтар болсак жергшкп кауымдастыктардыц автоматты тYPде езiне тэн емес, тшмаз аткарылуы мYмкiн емес кызметтерш жэне екшеттшктерш мемлекет пайдасына шешш беруге тырысады. Демек, зерттеушшер кудыретше жаткызатын соцгыларын аныктап жэне оларды классификациялау, бул мемлекет пен жергшкп езiн-езi баскару институты арасындагы кызметтер мен екiлеттiлiктер ара-катынасы бойынша болып жаткан талас-тартыска соцгы нYкте кояды.
2) Зерттеулер ортасында езшщ кYнделiктi кажеттiлiктерiмен, ез табигатына сай, экономикалык кулкы мен эуестiлiгi, ынтасына карай эдiл орналасуы кажет; адамныц емiр CYPУ жYЙесi мен оныц отбасы, YЙ шаруасы кукыктык, формальды, формальсыз жэне моралдык нормалар шегшде калыптасып, азаматтык когамы институтыныц тарихи калыптасуы мен эволюциялык жолмен жYPуi тиiс болады.
3) Жергiлiктi езiн-езi баскарудыц экономикалык Yлгiсiнiц курылысыныц бастауы болып адамныц езiнiц экономикалык Yлгiсi туруы кажет, дэлiрек айтсак «экономикалык адам», ягни жеке басыныц YЙ шаруашылыгындагы басты мYДденi коргауда «рационалды максимизатор» болуы тэн. «Экономикалык адамга» не оныц YЙ шаруашылыгына (отбасына) жергiлiктi кауымдастык пен жергiлiктi езiн-езi баскару кажеттiлiгi тек езi ойлаган пайда мен ез мYДде муктаждыгынан темен болмаса гана жергiлiктi когамдастыкка бiрiгуге барады. Ягни, жергiлiктi когамдастык езiне тэн езiн-езi баскару органы тек еркш тYPде гана курыла алады, сонда да емiр CYPУ сатысыныц жYЙесiн калыптастыруда жеке ю-эрекепнен герi бiрiгуде Yлкен экономикалык эрi элеуметпк пайда болады.
4) Ерштшк принципi, мунда жергiлiктi езiн-езi баскару органдары тургындарга салык салуды мэжбYрлеуде карсы болмауга негiзделедi, ол мына жагдайда, ягни жергiлiктi кауымдастык усынып отырган игi iстер жалпы жэне сол игшкп жокка шыгармауында, «экономикалык адамныц» «оппортуниста мшез-кулкын» ескере отырып, оныц «билетаз» жэне «фрирайдерлiгiн» тугызбау мэселесiн ескеру кажет.
5) Жергшкп когамдастык пен осыган сай жергшкп езiн-езi баскару органдары жергiлiктi емiр CYPУ жYЙесiн калыптастыру мен жYзеге асыру максатында курылады, сондыктан оныц экономикалык негiзi ретшде жергiлiктi жэне муниципалды шаруашылык турады.
6) Баскарудыц демократиялануына байланысты жергшкп 03rn-e3i баскарудыц дамуын гылыми жагынан негiздеу кажет. Эйткеш, жергiлiктi жерлерде eMip CYPУдi жYЙелеу объективтi тYPде жергiлiктi кауымдастыктыц курылуына алып келедi, осыган сэйкес жергiлiктi e3ÏH-e3Î баскару органдары мен муниципалды шаруашылыктар еркiн, тэуелсiз ягни демократиялык тэртiпте болады.
Осындай жергшкп eзiн-eзi баскару тYрiн 6Ï3 ^азан тeцкерiсiне дейiнгi казактар тарихынан байкаймыз, онда кeшпендi шаруашылык рулык непзге сай жYргiзiлген.
7) Барлык экономикалык орта сиякты фирма немесе YЙ шаруашылыгы басында «рационалды максимализатор» - «экономикалык адамныц» кызмет ету аясы муниципалды шаруашылык базасындагы жергiлiктi eзiн-eзi баскару отаны немесе соган сэйке жергшкп бiрлестiктi курайды. Олардыц арасында принципиалды айырмашылык (YЙ шаруашылыгы) ягни - жеке нарьщтьщ тауар мен кызмет ^рсету болатын болса, ал жергшкп жерде eмiр CYPУдi камтамасыз ету когамдык мацызды игiлiктi eндiрушi жергiлiктi (муниципалдык) шаруашылык багытында жYредi [1].
Жеке фирма (YЙ шаруашылыгы), нарыктык айырбас ортасына ауыса отырып жэне когамдык игшкп eндiре отырып, эрбiр жергiлiктi когамдастык мYшесi жергшкп (муниципалыды) шарушылыкка бэсекелес бола алуына байланысты дамиды.
Осы птрлерден жергiлiктi тургындардыц eмiр CYPуiн камтамасыз ететiн жYЙенi калыптастыру мен жYзеге асыруды колга алып, олар аса Yнемдi жумыс аткарганда гана жергiлiктi eзiн-eзi баскару органдары дурыс уйымдастырылады. Муниципалды шаруашылык игшп барлык тургындарга когамдык игiлiк кeрсетушi мемлекеттiк секторымен бэсекелес бола алады. Жергiлiктi eзiн-eзi баскару мен мемлекетпк баскару арасындагы саяси мэселенiц eкiлеттiлiктерiн айырып алу мiндетi iздеудiц нагыз тYп-тамыры болып тур.
Жергiлiктi, эаресе селолык тургын жерлердегi халыктыц eмiр CYPуiн камтамасыз етудi калыптастыру жэне жYзеге асыру механизмi бурынгы жYЙенiц кYЙреуiне алып келдi, eйткенi, элеуметпк-экономикалык жYЙенiц кYрт тYбегейлi eзгеру YPДiсi баскарудыц орталыксыздандырылуына, бiр жерге топтастырылмауыныц объективтi кeрiнiсi болды.
Жаппай жекешелендiру нэтижесiнде совхоз, колхоз жэне баска да мемлекетпк жэне кооперативпк eндiрiстiц ыдырауы кецес экономикасында, элеуметтiк инфракурылымында жергiлiктi жерлердегi eмiр CYPудi камтамасыз ете алмауына экелдi.
Ауылдык кецес тeраFасы немесе аудандык аткару комитепнщ тeраFасы ретiндегi билiк eкiлi болып таны1етан жергiлiктi билiк eкiлiнен rePi, кецес eкiметi кезiнде eкiл ретшде таны!етан басшысыныц беделi eте жоFары болFан, тiптен бул жаFдай жеке, эгоиспк, экономикалык мYДдесiн ойламаFан «рационалды максимизатор болмаFан «кецеспк» адамFа да тусшшп едi. Эйткенi жергiлiктi eмiр CYPУдi камтамасыз етiп, эрi оны калыптастырып жэне жYзеге асырып отырFандар жергiлiктi eндiрiс орындары болатын. (будан баска рухани мэдени, элеуметтiк игшктердщ 70% осылар камтамасыз еткен) [2].
1-сурет. «Муниципалды баскару»
Муниципалды жергiлiктi
баскару -максат уйымдастырушы жэне реттеушi ыкпал ету.
Муниципалды реттеу
Муниципалды бшм беруде - жергiлiктi максатшыл, уйымдастырушы жэне реттеушi ыкпал ету.
Жергшкп тургындардыц осы саладагы аткарылып жаткан реформага кагаттанбауы алдагы уакытта баска да игшкп шараларды ескермеуге экелiп согады. MiHe, сондактан жeргiлiктi e3ÎH-e3Î баскаруды калыптастыру бiрнeшe стратегиялык максаттарды кездейдг Meмлeкeттiк баскарудыц тиiмдiлiгiн арттырып, теменп буындардагы жемкорлыкты азайту -азаматтык когамды калыптастырып, дамытуга кeмeктeсeдi. 03iH-e3i тиiмдi баскару бiртiндeп жeргiлiктi тургындардыц жауапкeршiлiгiн арттыра отырып, жогарыдан кемек кутпей, кездескен проблемаларды бiрлeсiп шешуге колайлы жагдай жасайды. Осындай жагдайда жeргiлiктi билiк тургындар алдында бедел жинап, екшеттшкке ие болады. Жергшкп eлдi -мекендерде Yкiмeттiк емес уйымдар ез децгешнде жумыс ютей алмауда. Тiптi кeйбiр ауылдарда мундай бiрлeстiктeр жок деп айтуга да болады. Аудан орталыктарына тiркeлгeн Yкiмeттiк емес уйымдар ездершщ кYштeрiмeн жумыс аткаруда. Бiрак аудан, ауылдык аумактарда Yкiмeттiк емес уйымдар кебейсе, олардыц жумысына кeпшiлiк халык белсене араласса, когамдык бакылау болар eдi.
«Муниципалды баскару» xy^^i^^ мазмуны жогарыда айтылган ойдан eндi- жeргiлiктi eзiн-eзi баскару Yлriсiнiц тужырымдамасын шыгарамыз:
1) жергшкп eзiн-eзi баскару органдарыныц объeктiсi - жергшкп тургындар, «билетаздш» мэсeлeсiн тудыра отырып eзiнiц «оппортуниста» тэртiбi осы сиякты тYPдi каламаса да, олар бiр территорияда шогырланып eмiр сYрeдi, жeргiлiктi кауымдастыкка ез eрiктeрiмeн бiрiгeдi.
2) жeргiлiктi тургындардыц eмiр CYPУ жYЙeсiн калыптастырады жэне эрeкeттeстiрe кызмет аткарып отырган себептен тургындар арасындагы территориялык курылымдарды кура отырып, экономикалык, кукыктык, саяси жэне баска да когамдык катынастарды реттеу жeргiлiктi eзiн-eзi баскару органдарыныц нысанасы болып табылады.
3) жергшкп eзiн-eзi баскару органдарыныц максаты жeргiлiктi халыктыц элеуметпк, саяси, турмыстык, шаруашылык, мэдени сураныстарын канагаттандырып, сапалы eмiр CYPулeрiн камтамасыз ете алатын жYЙeнi курып жэне оны жYзeгe асыру болып табылады.
4) жергшкп eзiн-eзi баскарудыц экономикалык непзш - жeргiлiктi тургындардыц eмiр CYPуiн камтамасыз eтудi калыптастырып жэне оны жYзeгe асыру кажeттiлiн игере алган, жeргiлiктi халыкка когамдык мацызы бар тауар мен кызмет кeрсeтудi eндiрiп жэне iскe асыра алатын, бэсекеге кабшетл жeргiлiктi, муниципалды гуманитарлык курылымды курауы тиiс.
5) жeргiлiктi, муниципалды шаруашылык - мемлекет, жеке меншш, жер, козгалатын жэне козгалмайтын мYлiк объeктiлeрiн, элeумeттiк-мэдeни, шаруашылык-турмыстык мацызы бар объектшерш кайтарымсыз беру аркылы курылуы тиiс. Ауылдык жерде муниципалды шаруашылык малды жаятын когамдык жeрлeрдi, су коймаларын жэне баска да табиги ресурстарды иeмдeнуi кажет.
6) жергшкп, муниципалды шаруашылык жергшкп eзiн-eзi баскару органдарына багынатын жэне жeргiлiктi кауымдастыкка есеп берш отыратын коопeративтi - пайлык eнeркэсiп тYрiндe болуы кажет.
7) жергшкп eзiн-eзi баскару органы мен муниципалды шаруашылык бiр гана бюджет жYргiзуi тиiс.
8) жергшкп eзiн-eзi баскару органдарындагы жeргiлiктi, муниципалды шаруашылыкты куру Yшiн мемлекеттщ мундагы рeлi - мYлiктiк, материалдык, зацдамалык-кукыктык жагдайын камтамасыз етуде бэсекеге кабшетп жагдайды тудырып жэне оны ары карай дамытуы тиiс.
9) мемлекет, сонымен катар жeргiлiктi eзiн-eзi баскару органдарына, жергшкп тургындарга, когамдык игшктен тыс кызмeттeрiнe керсетшген салык салу жYЙeсiн eнгiзугe кукык бeруi тшс.
10) жeргiлiктi eзiн-eзi баскару органдарыныц шын мэнiндeгi билiгi, жeргiлiктi территориялык курылымдар мен аймактардыц саяси тугыры бeрiк жэне туракты дамуыныц кепш мен жeргiлiктi жeрлeрдeгi халык билш, ягни, нагыз демократиялык институт бола
алады жэне жергшкп муниципалды шарушылыкка CYЙене алатын, жергiлiктi халыкка кажеттi барлык мэш зор мэселенi шеше алатын болуы тшс. (2,3 суреттер) [3].
2-сурет. Муниципалды баскару объект1лер1
3-сурет. Муниципалды баскару базасы.[109]
Этпелi кезецдеп мемлекет мiндетi - жергiлiктi eзiн-eзi баскару институттарыныц калыптасу YPДiсiн жеткшкп дэрежеде белсендi тYPде жеделдетуге жаFдай жасау. Ец алдымен, ол мыналардан куралады:
• жергiлiктi кауымдастыкты (жер, ^тр, жол, сумен камту, Fимарат, мэдени мекемелер, мешiт пен шiркеу жэне т.б.) муниципалды меншiкпен камтамасыз ету;
• жергшкп eзiн-eзi баскару органдарыныц eзiндiк кызметтерiнiц кукыктык
кепшдш усынуы жэне зацдылыкпен камтамасыз ету;
• жергшкп eзiн-eзi баскару органдарыныц eкiлеттiлiгi мен функционалдык мiндеттерiн айкындау;
• муниципалдык жергiлiктi шаруашылык куру Yшiн жэне олардыц метериалдык-техникалык базасын камтамасыз ету Yшiн материалдык жэне каржылык кeмек кeрсету (кайтарылымсыз да, несиелш шексiз де); жергiлiктi турFындардыц eмiр CYPуiн камтамасыз етуiн уйымдастыруFа жергiлiктi салым мен салыкты максатты тYPде жергiлiктi eзiн-eзi баскару органдарына кукык беру [5].
Осы мэселеш шешуде коFамдык-саяси, элеуметтiк-экономикалык Fылым мшдеп жергiлiктi eзiн-eзi баскарудыц Yлгiсiн колданыска сай, жалпы жинакталFан болуын жэне жер-жерде оларды игеруге усыныстар жасалынуы кажет.
Заманауи адамзат коFамыныц даму кезещнде демократиялык, кукыктык мемлекет eзiн-eзi баскару жYЙесiнiц дамыFан сатысында Fана eзiнiц негiзгi мэселелерiн шеше алады деген тYсiнiк калыптаскан. «кукыктык мемлекеттiц конституциялык негiзiн калай отырып, жергшкп eзiн-eзi баскару, баскару аппаратыныц демократиялануына атсалысады, жергiлiктi мэселелердi тиiмдi шешедi жэне мемлекеттiк саясатты жYргiзуде жергiлiктi
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
кауымдастыктардыц мYДдeсiн камтамасыз етед^ сондай-ак мемлекеттщ мYДдeсi мен адамдардыц кукыгы жэне мYДдeлeрiн колайлы YЙлeсiрeдi» [6].
Жергшкп билiктi уйымдастыру - теориялык непзш Алексис де Токвилл, Лоренц Штейн, Рудольф Гнест ецбектершен кездеспруге болады.
А.Токвилл «улттыц кауымдык институттарынсыз еркш Yкiмeт калыптасуы мYмкiн, ал ондай жагдайда еркшдштщ шынайы рухы болмайды» деп атап керсетсе, француз политологы Ги Сорман «орталыктансыздандыру мен жергшкп eзiн-eзi баскаруды дамыту - улттыц кушп жагы. Мемлекет кYштi мыкты болган жагдайда, когам кeрiсiншe элаз болады» деген ой айтады.
Осындай идеялар жeргiлiктi баскару туралы усыныстардыц калыптасуына аркау болганы рас. Уакыт ете келе кауым eркiндiгiнiц идеясы жeргiлiктi баскаруды дамытудыц когамдыц теориясына айнала бастады жэне бул теорияныц нeгiзгi бeлгiлeрi тeмeндeгiдeй болды (оныц нeгiзiн салушы рeсeйлiк галымдар Н.М. Коркунов, П.П. Гронский, Н.И. Лазеревский, М.Д. Заграцков жэне т.б.):
- жергшкп баскару органдарыныц iс-эрeкeттeрi мемлекетлк емес жэне олардыц шаруашылык сипаты басым;
- жYргiзiлeтiн мэсeлeлeрдiц накты тiзiмiнiц жоктыгы;
- когамдык мYДдeнiц мeмлeкeттiкпeн сэйкес кeлмeуi жэне т.б.
Бiрак бул аталган нeгiзгi белгшердщ сипаты казiргi кезде толыктай езгерген. 19 f. ортасында-ак, мемлекетке орталык пен жергшкп билш арасында зацды тYPдe карым-катынас орнап, жeргiлiктi билш зац шeцбeрiндe дербес бeлгiлi бiр аумакта eмiр CYрiп жаткан халыктыц мэсeлeлeрiн шешуде бeлсeндiлiк таныта бастады.
Мемлекет жергшкп eзiн-eзi баскару органдарымен жeргiлiктi eзiн-eзi баскару лауазым иелершщ шeшiмдeрдi орындай алмау немесе дурыс децгейде орындамаFан жаFдайда турFындардыц пкелей ез eрiктeрi жолымен кабылдаFан шeшiмдeрiн де осылай орындамаFанында жауапкeршiлiктi бектп орнатады. Жeргiлiктi eзiн-eзi баскаруды мемлекетлк билш органдарымен мeмлeкeттiк лауазым иелершщ аткаруына жол бeрмeйдi.
Жeргiлiктi eзiн-eзi баскарудыц нeгiзгi кызмeттeрi деп мыналарды eсeптeймiз:
• Типпк кужатка сай жергшкп бiрлeстiк кодeксiн жасау жэне кабылдау;
• Жeргiлiктi бiрлeстiк территориясыныц шекарасы мен курамы туралы келюу;
• Жeргiлiктi eзiн-eзi баскару территориясыныц шекарасы мен курамы туралы келюу;
• Жeргiлiктi eзiн-eзi баскару органын аныктау, олардыц eкiлeттiлiгiнiц кызмет мен мeрзiмiн белу;
• ^азакстан Республикасы Yкiмeтi жeргiлiктi бiрлeстiккe жеке меншшке берген, коммуналдык мYлiктi баскару;
• АйналымдаFы зацFа сэйкес жeргiлiктi eзiн-eзi баскарудыц мYлiктiк жэне каржылык нeгiзi туралы eрeжeнi кабылдау;
• Жергшкп eзiн-eзi баскару бюджeтiн калыптастыру тэртiбi мен шыFын тэртiбiн кабылдау;
• АйналымдаFы зац нормаларына сэйкес жeргiлiктi eзiн-eзi баскару органдары мен лауазым иелерш сайлау тэртiбiн кабылдау;
• Белгшенген ауыл шоFырланып турып жаткан турFындардыц eмiр CYPуiн eзiн-eзi камтамасыз eтуi Yшiн шаруашылык субъeктiсiн куру;
• Ауыл жэне поселке турFындарыныц жоFарFы баскару органдары, баска да жергшкп бiрлeстiк жэне шаруашылык субъeктiлeрi алдында мYДдeлeрiн усыну жэне корFау;
• Жергшкп бiрлeстiк тeрриториясындаFы бiлiм беру мекемелер^ денсаулык сактау жэне элеуметпк-мэдени ортаныц дамуын камтамасыз ету жэне соFан жаFдай тудыру;
• Жергшкп бiрлeстiк территориясын керкейту жэне калыпты, дурыс устап туру жумыстарын уйымдастыру. Саяжай, су коймалары, демалу орындары жэне т.б. объeктiлeр;
• ТурFындарFа коFамдык кeлiк кызмет кeрсeтуiн уйымдастыруFа жэрдемдесу;
• ТурFындарFа алFашкы кажеттi тауарлар мен коммуналдык кызмет кeрсетудi уйымдастыру;
• Жергшкп бiрлестiк территориясында ветеринарлык кызмет кeрсетудi уйымдастыру;
• Жергiлiктi бiрлестiк территориясында кэсiпкерлiктiц дамуына жаFдай жасау жэне экономикалык кецес берудi уйымдастыру;
• Типпк нускасына сай жергшкп eзiн-eзi баскарудыц аткарушы органыныц жарFысын кабылдау;
Жергiлiктi eзiн-eзi баскаруды уйымдастырFанда жер-жерде жергшкп eзiн-eзi баскару мен мемлекетпк баскаруды eзара YЙлесiмдендiру жэне эрбiр елдiц тарихи, демографиялык, географиялык ерекшелшн, оларды баскару тYрi, мемлекет курылысы, саяси режимi, кукыктык жYЙесi мен т.б. факторларды ескеру кажет [7].
Жергшкп eзiн-eзi баскару - халыктыц билiктi уйымдастырудыц мацызды элементi. Оныц непзп мэнi Fылыми эдебиеттерде ^рсетшендей екi жактылык табиFатында: саяси жэне коFамдык. Бiр жаFынан жергiлiктi eзiн-eзi баскару органдары мемлекеттiц баскаруына бiрыцFай жYЙемен бiрiктiрiлген. Жергiлiктi eзiн-eзi баскару непзп зацдар мен нормативпк актшермен эрекет ету аркылы eзiнiц бюджепн калыптастырып, салык жинау тэртiбiн реттейдь Баска кырынан, жергiлiктi eзiн-eзi баскару азаматтык коFамныц мацызды элементi бола отырып, жергшкп кауымдастыктарды eзiн-eзi уйымдастырудыц саяси формасы. Жергiлiктi eзiн-eзi баскару институтын тек кана билiк ретшде карастырмай, оны коFамдык билiк ретшде, яFни, баскарудыц объектiсi мен субъекпсшш бiр-бiрiне сэйкес келетiндiгiн байкауFа болады. Эзiн-eзi баскару бостандык, тецдiк жэне баскаруFа тiкелей катысу принципiн непзге алады. Эзiн-eзi баскару дэстYрлi тYPде мемлекеттiк баскарудыц баламасы ретiнде карастырылуда.
Жергiлiктi eзiн-eзi баскаруды кeп кырлы, кeп аспектiлi жэне жан-жакты элеуметпк курылыс ретiнде карастыра аламыз. Адамзаттыц элеуметтiк тэжiрибесi кeрсеткендей мемлекеттiц даму кезецдершде жергiлiктi орындарда eзiн-eзi уйымдастыру аркылы кунделшп мэселелердi шешуде. Будан жергшкп eзiн-eзi баскару халыктыц eзiн-eзi уйымдастыру формасы ретiнде барлык уакытта, барлык елдерде колданыстаFы баскару жYЙесi деп айта алмаймыз. Жергiлiктi eзiн-eзi баскарудыц формасы мен заманауи принциптерi - мэмiлеге келудiц кYPделi YДерiсiнiц корытындысында мемлекеттiц жэне аумактык кауымдастыктыц мYДделерiмен сэйкес келуде. ^азiргi замаеты жергiлiктi eзiн-eзi баскару аумактык кауымдастыктар мен мемлекеттiц eзара байланыс куру механизмi ретiнде карастырылып, екеуiнiц ортак нYктеде тYЙiсуiмен ерекшеленедi [8].
2017 жыл - елiмiз Yшiн саяси жYЙенi одан эрi дамытудаFы айкындаушы кезец болды. Бул жерде ^азакстан Президентi Н.Э.Назарбаевтыц бастамасымен жYргiзiлген конституциялык реформалардыц жYзеге асыру YДерiстерi Парламенттш, саяси партиялардыц, мэслихаттардыц (барлык децгейдеп) коFамдаFы рeлiн арттыра тYCкенi анык. Бiрак ол, ец алдымен, жергшкп eзiн-eзi баскару жYЙесiн енгiзiп, жацартуFа келiп тiреледi.
Журтшылыкка белгiлi болFандай, жергiлiктi eзiн-eзi баскару жYЙесi орталык билiк пен жергiлiктi билiк органдары арасындаFы eкiлеттiлiктiц нактылы шектелуiн кажет етедь Осындай жаFдайда жергiлiктi eзiн-eзi баскару мемлекеттiц бекiткен жэне таны^ан халыктыц eзiн-eзi баскару кукыFы болып табылады. Бул жерде халык билш жергiлiктi мацызды мэселелердi eз жауапкершшгше алады. Сондай-ак, жергiлiктi билiк орталык органдардыц келiсiмiмен iшкi мYмкiндiктердi eздерi пайдаланып, проблеманы шешiп отырады. Бул жерде орын алFан киындыктар, эаресе элеуметтiк саладаFы шешiмiн кYткен мацызды мэселелер жергшкп турFындардыц кeцiл-кYЙiне катты эсер ететiнiн ескеру кажет.
^азакстанда узак уакыт бойына жергiлiктi eзiн-eзi баскаруды енгiзу мэселесi шешiмiн таппай келдь Оныц кeптеген себептерi болды. Ец алдымен, аймактарда eзiн-eзi баскаруды енпзу Yшiн зацнамалык жYЙе жепспедг Муныц eзi орталык билiк пен аймактык курылымдар арасындаFы eкiлеттiлiк пен кызметп айыруFа кедергi келтiрдi. СоFан карамастан, бiздiц
eлiмiздe барлык уакытта жeргiлiктi eзiн-eзi баскарудыц жобалары жасалынып отырды. Бiрак, оны накты жаFдайда кeшeндi колFа алу жYзeгe аспады.
Муныц eзi зац жобаларыныц жeтiлмeуiнeн туындады. Жeргiлiктi eзiн-eзi баскару сeкiлдi шараны кeшiктiрдi. Бул мэселе eлi нYктeдeн козFалып, Парламентте, Yкiмeттe жэне сондай-ак ыкпалды Yкiмeттiк емес уйымдарда еткен пiкiрталастардыц такырыбына айналды. Нэтижeсiндe КР Президент жанындаFы демократияландыру жэне азаматтык коFам мэсeлeлeрi жeнiндeгi улттык комиссияныц кызмет боска кеткен жок. ¥зак уакыт жYргiзiлгeн тиянакты жумыс нэтижeсiндe конституциялык реформаныц нeгiзгi баFыттарын жасау барысында оныц бiр тармаFы рeтiндe жeргiлiктi eзiн-eзi баскару жобасы колFа алынды.
Казакстанда жeргiлiктi eзiн-eзi баскаруды уйымдастырудыц Fылыми iC-шаралары да KOЛFа алынFан. Еуропалык Одактыц «Казакстанда жeргiлiктi eзiн-eзi баскаруды дамыту» жобасы аясында «Жeргiлiктi eзiн-eзi баскару органдары аткаратын баскарудыц функционалдык модeльдeрi» такырыбында семинар eткiзiп, семинар жумысына Парламент Mэжiлiсi мен мэслихаттардыц депутаттары, жeргiлiктi баскару органдарыныц екшдер^ Францияныц Страсбург калалык кауымдастыFы Президент Кeцeсiнiц кeцeсшiсi, префект Роже Кампроиль жэне Валанжу каласыныц мэрi Бернар Бриодо катысты. Еуропалык сарапшылар жергшкп eзiн-eзi баскару мэсeлeлeрiндeгi Еуроодак тэж1рибелерш таныстырса, отандык эрiптeстeр бул мэселенщ eлiмiздeгi жаFдайына токталFан eдi.
КоFамдаFы саяси жYЙeнi реформалау шeцбeрiндe халык сайлайтын мэслихаттар жeргiлiктi eзiн-eзi баскаруFа мурындык болады. Нэтижeсiндe барлык децгейдеп мэслихаттардыц eкiлeттeрi бiршама кeцeйeдi. Барлык децгейдеп эюмдер мэслихаттардыц кeлiсiмi бойынша таFайындалады. Осы жаFдайда жYзeгe асырылFан конституциялык eзгeрiстeр ауыл экiмдeрiнiц жергшкп мэсeлeлeрдi шeшуiнe колайлы жаFдай туFызады. БуFан коса, мэслихаттардыц экiмдeргe сешмаздш бiлдiру эдiстeмeсi оцайлатылды. Жeргiлiктi мэслихаттар кепшшк дауыс беру аркылы эюмдерге ссeнiмсiздiк танытып, оны кызмeтiнeн босату жeнiндe бастама жасай алады. СоFан орай, жeргiлiктi баскару органдарыныц мэслихаттардыц алдындаFы жауапкeршiлiгiн тeрeцiрeк сeзiнeдi. Жергшкп eкiлeттi органдардыц рeлiн кYшeйту, оларFа косымша eкiлeттiктeр беру жер -жерде eзiн-eзi баскару жYЙeлeрiн калыптастырудаFы алFашкы кадам болып отыр.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. Атаманчук Г.В. Управление: сущность, ценность, эффективность: Учебное пособие для вузов. - М.: ООО «Культура», 2006. - 544 с.
2. Глазунова Н.И. Система государственного управления: учебник для вузов. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2002. - 551 с.
3. Зеркин Д.П., Игнатов В.Г. Основы теории государственного управления: Курс лекций. - М. : ИКЦ «Март», 2005. - 512 с.
4. Соловьев А.И. Принятие государственных решений: Учебное пособие. - М.: КНОРУС, 2006. - 344 с.
5. Государственная политика и управление. Учебник в 2 частях. Часть II. Уровни, технологии, зарубежный опыт государственной политики и управления / Под ред. Л.В. Сморгунова. М.: РОССПЭН, 2007. - 495 с.
6. Конституционное (государственное) право зарубежных стран. Общая часть: Учебник для вузов / Рук. авт. колл. и отв. ред. Б.А. Страшун. - М.: Норма, 2005. - 896 с.
7. Сравнительное конституционное право: Учебное пособие / Отв. ред. В.Е. Чиркин. - М.: Международные отношения, 2002. - 448 с.
8. Ильинский И.П. Система органов власти и управления ФРГ: Учебное пособие. - М.: МГИМО, 1977. - 286 с.
