CC BY
1ЭОЖ 316.354
ЖЕРГ1Л1КТ1 0ЗШ-0З1 БАСКАРУДЫЦ ПРИНЦИП1 МЕН ЦЫЗМЕТ1
АЛЬМУРАТОВ БАКЫТ ТЕМИРХАНОВИЧ
«Педагогикалык психология» кафедрасыныц ага окытушысы, М.Х.Дулати атындагы Тараз
eцiрлiк университетi, Тараз, ^азакстан
САЙЛЫБАЕВА КУРАЛАЙ АБДИМАЛИКОВНА
«Элеуметпк психология» кафедрасыныц ага окытушысы, М.Х.Дулати атындагы Тараз
ещрлш университетi, Тараз, ^азакстан
Аннотация. Мацалада жергтктг вз1н-вз1 басцару органдары жергтктг децгейде мемлекетт1к органдарга олардыц алдына цойган м1ндеттер1 мен цызметтерт атцаруда жэне мемлекеттт 6ил1к органдары цабылдаган шеш1мд1 ЖYзеге асыруда зац аясында жэрдем кврсетт жеке мемлекеттт вкшеттшктерт ЖYзеге асырып, мемлекеттт билт органдарымен взара царым-цатынаста болады. Жергшкт1 вз1н-вз1 басцару цызметтде зацныц сацталуын мемлекеттт органдар цамтамасыз етед1 жэне зерттеуде жергшктг вз1н-вз1 басцарудыц принциптерг мен цызмет1 жан-жацты царастырылган.
Трек свздер. жергтктг вз1н-вз1 басцару, муниципалдыц бил1к, принциптер, Еуропалыц Хартия, референдум, муниципалды ц^рылым.
Жергшкп eзiн-eзi баскару принцип - iстердi баскаруды ез ерюмен жузеге асыра алатын, ез органдарын калыптастырган, тургындардыц элеуметпк-экономикалык eмiр суруш уйымдастыру мен ездершщ кызметпк негiзi жаткан, тYбiрлi бастауы мен идеясында жергiлiктi eзiн-eзi баскарудыц табиги белгiленген ерекшелiгiн айгактайды.
Жергшкп eзiн-eзi баскару принципiнде жергiлiктi битктщ даму тенденциясы мен объективтi зацдылык талаптары eз бейнесiн табады. Оган мыналыр тэн:
• Принциптер муниципалдык билштщ курылысы мен кызмет етуш айкындайды.
• Принциптер жергiлiктi eзiн-eзi баскару мэнiн, eзiне гана тэн ерекше белгiлерi мен бейнесiн тYсiндiруге кeмектеседi.
• Принциптер жергiлiктi eзiн-eзi баскару жYЙесi сапасыныц багалык критерий ретшде де жYре алады. Жергшкп eзiн-eзi бакару принциптершщ бастауы мен идеясына жауап бере алуына байланысты болады.
• Жергшкп eзiн-eзi баскару принципi, жергiлiктi eзiн-eзi баскару институты дамуыныц сабактастыгыныц сакталуына жагдай жасап, жергiлiктi eзiн-eзi баскарудыц белгiлерiмен немесе пiшiмiнiц мэнiн бейнелей алады.
• Жергшкп eзiн-eзi баскару принцит eзiнiц кукыктык негiзiн жергшкп eзiн-eзi баскару туралы Еуропалык Хартиядан алады. Еуропа Кецесше мYше елдердщ муниципалдык зацдылыгыныц кукыктык фундаментi ретшде кызмет етедь [1].
Жергiлiктi eзiн-eзi баскару принциптерiн жYзеге асыру муниципалды жумысты уйымдастыру тYрi мен эдiсi жYЙесiн кeрсетiлген принциптерге сай, сондай-ак зацда бекiтiлген кукыктар мен муниципалды курылым жаргысына байланысты камтамасыз етiлуi тиiс.
Жергiлiктi eзiн-eзi баскарудыц жалпы принциптерiне мыналар жатады:
а) Жергшкп мэндеп сурактарды шешудегi еркiндiктер;
э) Жергшкп eзiн-eзi баскарудыц уйымдык ерекшелш, жалпы мiндеттерi мен кызметтерi жYзеге асыруда мемлекеттiк билiк органдары арасындагы eзара байланысы мен мемлекеттiк баскару жYЙесiндегi органдармен eзара эрекеттесуi жатады;
б) Жергшкп eзiн-eзi баскаруда eз eкiлеттiлiгiне сай метериалдык не каржылык ресурстары;
в) Жергiлiктi eзiн-eзi баскарудыц тургындар алдындагы органдар мен лауазымды тулгалардыц жауапкершiлiгi;
г) Адам мен азаматтардьщ кукыктары мен еркшдшн сактау;
д) Жергшкп eзiн-eзi баскаруды уйымдастырушыныц жэне эрекетшщ зацдылыгы;
е) Жергшкп eзiн-eзi баскару эрекетшщ жариялылыгы;
ж) Жергiлiктi eзiн-eзi баскару кызметшщ бiр жакты бастамасы мен коллекциялылыгы;
з) Жергiлiктi eзiн-eзi баскаруда мемлекетпк кепiл;
Эр принциптi жеке-жеке карастырамыз [2].
А) Жерг1л1кт1 мацызы бар сурацтарды шешуде ерши ¡с-эрекет.
Жергшкп eзiн-eзi баскаруда дербес iс-эрекеттi ныгайта отырып муниципалды к¥кык нормаларыныц мазмунын айкындайтын мынадай негiзгi белгiлерiн аныктаймыз:
• Жергiлiктi мацызы бар сурактарды дербес тYPде шешуде жергiлiктi референдум, муниципалды сайлау т.б. да пкелей шешiм кабылдау тYрлерiн де жэне сол сиякты сайланбалы жэне жергшкп eзiн-eзi баскару аркылы жYзеге асырылады.
• Аталган принциптердi жYзеге асыру жергiлiктi eзiн-eзi баскаруда каржы-экономикалык каматамасыз етудi дербестендiру аркылы жYредi. Жергiлiктi eзiн -eзi баскару органдары муниципалды меншiктi дербес баскарып, жергшкп бюджета калыптастырады, бекiтедi жэне аткарады, жергiлiктi салым мен салыкты беютедь
• Жергiлiктi сурактарды шешуде жергшкп eзiн-eзi баскару органдарыныц эрекеттерiне мемлекетпк билштщ араласуына тыйым салады, жергшкп eзiн-eзi баскарудыц дербестiгiне муниципалды зац кепiлдiк бередi. Муниципалды бiлiм беру пэндердi жYргiзудiц eзi белгiлеген жалпыга мiндеттi ережелерiн бекiтiп муниципалды бшм берудщ жоспары мен даму багдарламасын кабылдайды.
Бул шешiмдердi азаматтар eз ерiктерiмен кабылдаган жагдайда, жергiлiктi eзiн-eзi баскару органдары мен лауазымды тулгалар шешiмi, сол муниципалды территория аумагында орналаскан уйымдык кукыктыц тYрiне тэуелаз eндiрiстер, мекеме мен уйымдар Yшiн аткарылуы мiндеттi болып табылады.
Осы шешiмдердi орындамау жэне талапка сай аткармау оларга зацга сэйкес жауапкершшк жYктейдi.
• Муниципалды курылымдардыц дербестш eз eкiлеттiлiгi шегiндегi муниципалды кукык нормаларымен кепiлдендiрiлген. Жергiлiктi eзiн-eзi баскару eкiлеттiлiк шегi ^азакстан Республикасы Конституциясы, зацымен бекiтiледi. Жегiлiктi eзiн-eзi баскару органдары зац беюткен шекарадагы баска билш органдарыныц кузiреттiлiгiне кiрмейтiн оган катысы жок, бiрак эртYрлi мэселердi eз ынта-ыкыласына карай eз ерiктерiмен толык жYзеге асыруга ерiктi.
Э) Жергшкт1 вз1и-вз1 басцарудыц уйымдастырушылыц ерекшелт, оидагы мемлектт1 басцару ЖYйесiидегi оргаидар жэие мемлекеттт бил1к оргаидарымеи взара эрекеттесе отырып, ортац мшдет пеи цызметтерт ЖYзеге асыруы:
Жергшкп eзiн-eзi баскару органдары мемлекетпк билш органдары жYЙесiне енбейдь Мемлекет осылайша жергшкп eзiн-eзi баскаруды eзiнше бiр децгей репнде халыктыц eз билiгiне eз еркiмен жYзеге асыру тYрiнде кабылдады. Халык eз билiгiн тiкелей немесе жергшкп eзiн-eзi баскару органдары мен мемлекетпк билш органдары аркылы жYзеге асыра алады.
Бул аталган принцип бойынша муниципалды бiлiм беру жергiлiктi талаптарга жауап бере отырып жэне тиiмдi баскаруды камтамасыз етедi. Сeйте отырып eзiнiц iшкi экiмшiлiк курылымдарын аныктап, жалпы зацдылыктыц ережелерiн бузбауы керек. Жергшкп eзiн-eзi баскару органдарыныц курылымын тургын халык eзi тацдап, аныктауы керек.
Осы аталган принциптiц непзшде жергiлiктi eзiн-eзi баскару органдары мен лауазым иелерi мемлекеттiк органдармен жэне лауазым иелерiмен eзара катынасы курылады. Ол зацда былай орныктырылган:
а) Жергшкп eзiн-eзi баскару органдарыныц курылуы жергiлiктi eзiн-eзi баскарудагы лауазым иелерше тагайындалган билiк органдарымен мемлекеттiк лауазым иелерше руксат бередi;
э) Мемлекетпк билш органдары мен мемлекетпк лауазым иелершщ жергшкп езш-03Ï баскаруда жузеге асыруга руксат етiлмейдi;
б) Жергшкп e3ÏH-e3Î баскарудагы лауазым иелерi мемлекеттiк кызметкер категориясына жатпайды;
в) Жергшкп e3ÏH-e3Î баскару органдарыныц жэне ондагы лауазым иелерiнiц шешiмi, осы шешiмдi кабылдаган органдар мен лауазым иелерi гана eздерi жойып немесе сын шешiмi бойынша ондагы жарамсыз деп танылады.
Сонымен катар муниципалды зац аркылы жергшкп eзiн-eзi баскару органдарын мемлекеттiк органдардыц зацсыз араласуынан коргауды камтамасыз етiп кана коймай, олардыц ортасындагы тыгыз карым-катынасты да орнатады.
Жергiлiктi eзiн-eзi баскару органдары жергшкп децгейде мемлекетпк органдарга олардыц алдына койган мiндеттерi мен кызметтерш аткаруда жэне мемлекеттiк билiк органдары кабылдаган шешiмдi жузеге асыруда зац аясында жэрдем кeрсетiп жеке мемлекетпк eкiлеттiлiктерiн жузеге асырып, мемлекетпк бишк органдарымен eзара карым-катынаста болады. Жергiлiктi eзiн-eзi баскару кызметiнде зацныц сакталуын мемлекеттiк органдар камтамасыз етедь
Б) Материалдыц жэне царжы ресурстарыныц жерг1л1кт1 вз1н-вз1 басцару вшлеттшгте сай болуы.
Жергшкп eзiн-eзi баскару органдарыныц каржылык куралдарын Конституция немесе зацда ^рсетшен eкiлеттiлiгiне сай мeлшерде болу керек. Осы аталган жергшкп eзiн ^i баскарудыц негiзгi принципi ^азакстан Республикасы Конституциясымен жергiлiктi eзiн-eзi баскару куралы зацда eзiнiц кукыктык непзш орнатты. Муны жузеге асырмайынша жергшкп eзiн-eзi баскарудыц еркiндiгiн, тиiмдiлiгiн жэне юке асырушылык нактылыгын камтамасыз ету мумкш емес.
^азакстан Республикасы Зацдарында жергiлiктi баскарудыц экономикалык жэне каржылык eзiн-eзi билеуiне кепiлдiк бере отырып, баска меншш тYрлерi сиякты муниципалды меншшп мойындатады жэне коргауга алады. Муниципалды меншiкке жергiлiктi eзiн-eзi баскару органдарыныц мYлiктерi мен катар жергшкп бюджет куралдарымен баска да каржылык ресурстар, муниципалды тургын YЙ коры, инженерлш жэне элеуметтiк инфракурылымдар объектшер^ eндiрiс, жер тiлiмдерi жэне т.б. козгалатын жэне жылжымайтын мYлiктер жаткызылады.
^азакстан Республикасы Зацдары жергiлiктi баскару органдарына eз ерiктерiмен жергiлiктi бюджета калыптастырып, бекiтiп жэне аткаруга кукык бередi. Сонымен катар бул аркылы жергшкп алым мен салыкты да белгшейдь
Эрбiр муниципалды курылымныц бeлiнбес атрибуты болып муниципалды меншiк пен жергшкп бюджет болып белгшенедь Зац муниципалдык курылымдарга экономикалык жэне каржылык еркшдштщ камтамасыз етiлуiн талап етедi жэне муниципалды курылымдар арасындагы нысанага шектеуге сэйкес жYредi.
^азакстан Республикасы эюмшшк-аумактьщ бeлiктерiне катысты зацда бектлген минималды бюджет пен камтудыц нормативпк негiзiнде минималды жергiлiктi бюджетпен камтамасыз етшуше мYмкiндiк бередi. Жергiлiктi eзiн-eзi баскару органдары тургындардыц eмiрлiк кажеттшктерш eтеуге канагаттандыру Yшiн муниципалды курылым аясына жататын минималды мемлекеттiк элеуметак стандарттардан кем емес децгейде камтамасыз ету керек. Муны орындау Yшiн мемлекет ^азакстан Республикасы экiмшiлiк-аумактык салыгы мен республикалык салыгы аркылы жергшкп бюджет табысы жолдарын бекiту непзшде кепш болады.
Осы принциптi жYзеге асырудыц кепiлi болып жергiлiктi eзiн-eзi баскару органдарын зац белгшеген жеке мемлекетпк eкiлдiк каржыландырудыц конституциялык жагдайын камтамасыз етуi кажет.
В) Халыц алдындагы жерг1л1кт1 вз1н-вз1 бацару органдары мен лауазым иелершщ жауапкерштш.
Тургындар жергшкп мацызы бар сурактарды жергiлiктi 03rn-e3i баскару органдары аркылы немесе пкелей шешедi. Сонда да муниципалды курылымдарда мiндеттi турде сайлаулы орган болуы керек. Жергiлiктi eзiн-eзi баскару органдары муниципалды; курылым жаргыга сэйкес жергшкп мацызы бар сурактарды шешуде ез кузiретiне жYгiнедi.
Аталган жауапкершiлiк принцип мыналарды камтамасыз етедi.
а) муниципалды курылым жYргiзуге жататын жергiлiктi мiндеттердi тиiмдi жYзеге асыру;
э) жергшкп eзiн-eзi баскару органдары кызметшдеп муниципалды курылымдагы
тургындар мYДделерiн есептеу жэне коргау;
б) жергiлiктi eзiн-eзi баскару органдары мен лауазым иелерiнiц халыкпен тыгыз байланысы;
Жергiлiктi eзiн-eзi баскару органдарыныц жумысы каншалыкты тиiмдi уйымдастырылганы, каншалакты бастамашыл жэне барынша колайлы e3 кызметтерiн аткаруы муниципалды курылым жаргысына жаткызылган муниципалды курылымныц eмiр CYPуiн тiкелей камтамасыз етуiне халыктыц мэселеш шешуiне катысты болады. Сондыктан, жергшкп тургындардыц сурактарын канагаттанарлыксыз шешкенде, жергшкп тургындардыц муниципалды курылымныц карсы m^i жергiлiктi eзiн-eзi баскару органдары мен лауазым иелерше каратылуы тиiс, ern^m тургылыкты халык муниципалды органдарды e3 ерiктерiмен калыптастырады. Сонымен катар, тургындар жергшкп мацызы бар сурактарды шешуде пкелей зацга CYЙенедi.
Муниципалыдык курылым жаргысында бекiтiлген, жергiлiктi eзiн-eзi баскару органдары мен лауазым иелершщ кызметтерш халык муниципалды курылымды бакылаудыц тYрлерiн пайдалану осы принципп жYзеге асыруда колданады. Муниципалды орган кызметтерi халык мYДдесiнен, оныц тарихи жэне т.б. эдет-гурыптарынан шыгуы тиiс.
Халык жергшкп референдум аркылы жергiлiктi eзiн-eзi баскаруды сайланбалы органдары мен сайланбалы лауазым иелершщ eздерiнiц катынасын бiлдiре алады. Сонымен катар олар eздерiнiц пкелей еркш бiлдiрудiц эртYрiн, мысалы сайланбалы лауазым иелерш кайта шакырып алу тYрлерi сиякты .
Г) Адам жэне адамдардыц цщыгы мен бостандыгын сацтау
^азакстан Республикасы Конституциясы адамныц кукыгы мен бостандыгын ец жогаргы кундылык деп танып, адам мен азаматтардыц кукыгы мен бостандыгы мемлекетпк органдар кызметiнiц мэнi мен мазмунын аныктап кана коймай, жергiлiктi eзiн-eзi баскару да осыларды бекiтедi, булар муниципалды кызмет принципiнiц мэнi болып табылады.
Адам мен азаматтардыц кукыгы мен бостадыктары ол турып жаткан жерде жYзеге асырылады, ягни жергшкп децгейде ецбек, саяси жэне т.б. кызметтерш юке асырады. Сондыктан олардыц iске асуы жергiлiктi eзiн-eзi баскару органдары аркылы жYргiзiледi.
Адамныц кукыгы мен бостандыгын сактауды iске асыру былайша камтамасыз етiледi:
• Халыктыц eмiр CYPуiн тiкелей камтамасыз ету мэселесш шешуде муниципалдык кызмет аркылы. Бул жергшкп eмiр CYPУдiц непзп ортасын: бiлiм беру, денсаулык сактау, турFын-YЙ коммуналдык, жердi пайдалану, сауда, турмыстык, транспорттык жэне т.б. тургындаргы кызмет етудi камтиды. Муниципалды курылымды жYргiзуге жататын турFылыкты жердегi eмiр CYPУ кажеттiлiгiне азаматтардыц негiзгi элеуметпк-экономикальщ кукыгы мен бостандыгы жYзеге асырылады. Жергшкп жердеп eмiр осы аталган кызметтердi тиiмдi жэне табысты юке асыра отырып, жергiлiктi eзiн-eзi баскару органдары азаматтардыц басты элеуметтiк-экономикалык кукы мен бостандыктарын жYзеге асыруга жагдай жасайды.
^огамдык тэртiптi коргау кызметш жYзеге асыра отырып, ^азакстан Республикасы эюмшшк-аумактык референдумдарын, жалпы ^азакстандык референдум, мемлекетпк билш органдарыныц сайлауын eткiзуге, муниципалдык сайлау мен жергiлiктi референдумдарын eткiзуге кeмек кeрсете отырып, жергшкп eзiн-eзi баскару органдары жергiлiктi децгейде азаматтардыц жеке жэне саяси кукыктары мен бостандыктарын жYзеге асыруга кажетп жагдайлар жасауга катысады [3].
• Жергшкп eзiн-eзi баскару уйымдары калалык, ауылдык (селолык) жэне т.б. территорияларды азаматтардыц жергiлiктi мацызы бар сурактарды шешуде тшелей катысы алады. Муниципалдык курылым жаргысында осындай азаматтардыц катысуыныц накты тYрлерi, тэртiбi жэне кепшдшн бекiтедi, бул жергiлiктi eзiн-eзi баскару органдары жэне тагы баска да сайланбалы органдар аркылы азаматтардыц кукыктарын жергiлiктi eзiн-eзi баскаруы тiкелей eз еркiн бiлдiру тYрi аркылы камтамасыз етшуге жумылдырылады.
• ^азакстан Республикасы Конституциясына сай адам мен азаматтыц кукы, бостандыгы мен мiндеттерiне катысты эртYрi нормативтiк кукыктык актiлерi жалпы мэлiметтерi ресми тYрде жарияланбаса колданылмайды.
Адам мен азаматтардыц кукыгы, бостандыгы жэне мшдеттерше катысты жергiлiктi eзiн-eзi баскару органдарыныц нормативпк кукыктык акпсш жэне жергiлiктi eзiн-eзi баскарудан лауазым иелерi осы актiнi халыкка жариялаган соц кYшiне ендi.
Д) Жергшкт1 вз1н-вз1 басцаруды уйымдастыру мен цызметшц зацдылыгы.
Зацдылык принцип - ^азакстан мемлекеттiлiгiнiц негiзгi конституциялык принциптершщ бiрi. Мемлекетпк билiк органдары, жергшкп eзiн-eзi баскару органдары, лауазым иелер^ азаматтар мен олардыц курган бiрлестiктерi ^азакстан Республикасыныц Конституцисы мен зацдарын мiндеттi тYPде сактауы тиiс. Жргшкп eзiн-eзi баскарудыц негiзгi кепiлi репнде зацдылык алга шыгады. ^азакстан Республикасыныц Конституциясы жергiлiктi eзiн-eзi баскарудыц кукыгын шектеуге тыйым салады.
Зацдылык принцит талап еткендей, жергiлiктi eзiн-eзi баскарудыц уйымдастырылуы мен кызметi зац непзшде жэне зац аясында жузеге асырылуы керек. Мемлекет жергiлiктi eзiн -eзi баскаруга Yндей отырып жэне кепш бола отырып, жергiлiктi eзiн-eзi баскару жYЙесiнде де зацдылыкты сактауды камтамасыз етедi. Сeз болып отырган жергiлiктi eмiр мэселесiне катысты сурактарды шешуде муниципалдык органдар кабылдагын шешiмдердiц максатка сайлыгы мен сапасы емес, жергшкп eзiн-eзi баскару органдарыныц кукыктык нормаларды сактауын бакылау болып отыр.
Жергiлiктi eзiн-eзi баскару органдарыныц кызметше мемлекетпк бакылау орнатуда оган койылган талапты, жергiлiктi eзiн-eзi баскару туралы Еуропалык Хартияда негiзгi критерийлер бектлген.
1. ^айда болмасын жергiлiктi eзiн-eзi баскару органдарына жасалынатын экiмшiлiк бакылау тек, Конституция мен Зацда ^рсетшен тYрде немесе сондай жагдайда жузеге асырылады.
2. ^андай болмасын жергiлiктi eзiн-eзi баскару органдарыныц кызметiне косылатын эюмшшк бакылау, ережеге сай тек Конституциялык принциптердщ зацдылыгын сактау Yшiн гана камтамасыз етiлуi тиiс.
Е) Жергшктг взгн-взг басцару цызметгнгц жариялылыгы. Жариялылык - когам мен мемлекеттi баскару жуйесiндегi негiзгi демократиялык элемент. Жариялылык ^мепмен баскару кызметiнiц демократизмi камтамасыз етшед^ оныц когамды бакылауга алуы, сонымен катар азаматтардыц мYддесiн, кукы мен бостандыгы мэселесше катысты шешiмдердi шыгаруга eз эсерiн тигiзе алуы.
Жергшкп eзiн-eзi баскару органдарыныц жумысында жариялылык принципiн жузеге асыру дегенiмiз халыкка жуйелi турде акпаратты берш туру жэне кызметтерiнiц ашык тYрде жургiзiлуi.
Осы негiзгi талапты юке асыру аркылы халыкка жергiлiктi eзiн-eзi баскарудыц eкiлдiк органдары мэселесi туралы акпараттар беру, жергiлiктi eзiн-eзi баскару органдары мен сайланбалы органдары шешкен сурактар туралы, сонымен катар жергшкп eзiн-eзi баскару органдары халыкка шешкен шешiмдерiнiц мазмунын да таныстырып, кулактандырып отырулары тиiс.
Жергiлiктi eзiн-eзi баскару органдары мен жергшкп eзiн-eзi баскарудагы лауазым иелершщ азаматтардыц кукыгы, бостандыгы мен мшдеттерше катысты нормативпк кукыктык акпсш жария кылганнан соц, ^шше енедь
Жергшкп 03rn-e3i баскару органдарыныц зацмен бектлген мшдеттершщ iшiне олардыц ез кызметтерi туралы халыкка толык жэне шындык тургысынан жариялаган акпараттарын таратуы, мунда олар сайлаушылармен жYргiзiлетiн жумыстыц дэстYрлi уйымдастыру-букаралык тYрiн пайдаланады.
Егер зацда баскаша карастырылмаса, азаматтар жергiлiктi e3rn-e3i баскару органдарыныц кызметi туралы толык жэне дурыс акпарат алып туруына кепiлдiк берiледi. Зац купияланган мэлiметтерге жатпайтын мэлiметтер тiзiмiн бекiткен. Оларга: азаматтардыц денсаулыгы мен кауiпсiздiгiне кауш тeндiрген тетенше жагдайлар мен апаттар туралы, экология, денсаулык сактау, санитария, демография, бшм беру, мэдениет туралы, мемлекеттщ азаматтарга лауазым иелерiне, eндiрiс орындарына, мекемелер мен уйымдарга керсепп отырган жецiлдiктерi, компенсация жэне айрыкша кукыктары туралы, адам мен азаматтардыц кукыгы мен бостандыгын бузу фактiлерi жатады.
Жариялыкты камтамасыз етуде букаралык акпарат куралдарыныц ролi ерекше. Осы максатта аудандык газеттерде экологиялык жагынан колдау жYзеге асырылады. Бул азаматтардыц дер кезшде жэне объективп акпаратты алуына орай конституциялык кукыгын камтамасыз ету.
Жергшкп жердеп iстердiц жагдайы туралы толык акпарат ала отырып, азаматтар eздерiнiц бул юке катыстылыгын сезiне алады жэне жергiлiктi органдарга усыныс арыз, шагым жасай алады. Эзiн-eзi баскару органдары лауазым иелерi жеке немесе ужымдык негiздегi усыныс, шагым, арыздарына 1 ай мерзiмде мэндi жауап берулерi керек.
Ж) Жергшкт1 вз1н-вз1 басцару цызмет1ндег1 эрттестт жэне дара басшылыц. ^азакстан Республикасыдагы жергiлiктi eзiн-eзi баскарудыц калыптасуы аткарушы билiктiц аткарушы-ужымдык тYрiнен жергiлiктi аткарушы аппаратты баскарудыц жеке дара басшылык принципiне eтуiмен жYредi. Аткарушы комитеттердiц шешiмдi ужымдык турде кабылдауы жергiлiктi номенклатураныц халык алдындагы жауапсыздыгыныц бетпердесi болып келдь
Зац, жергiлiктi eзiн-eзi баскарудагы eкiлдiлiк органыныц кызметiндегi ужымдык тэртiптi беюте отырып, баска да жергiлiктi eзiн-eзi баскару органдарыныц уйымдастырылуы мен кызмет принциптерi туралы сурактарды негiзiнен ашык калдырады. Бул сурактар ^азакстан Республикасыныц зацдарына сэйкес жергiлiктi eзiн-eзi баскару туралы зацымен реттелуi тиiс. Жергшкп eзiн-eзi баскару жYЙесiндегi баскаруды жYзеге асыратын органдар, ужымдык негiздi де, сонымен катар дара басшылык принцип непзшде де жумыс iстей алады. Барлык жагдайда олар жергiлiктi мацызы бар мэселелердi шешуде eзiндiк кузiреттiлiгiне жYгiнедi жэне муниципалдык курылым жаргысында кeрсетiлгендей эртYрлi жагдайлар мен тэрппке жауапты болады.
Жергiлiктi eзiн-eзi баскарудагы eкiлдiк органныц уйымдастырылуымен кызметiнiц ужымдык бастауы мынадан айкындалады. Ол осы орган муниципалдык курылым жаргысына сай ужымдык органныц мYшелер курылымын аныктайды жэне сондай-ак eз шешiмдерiн де ужымдык тэрппке сай кабылдайды.
Муниципалды курылым жаргысы уйымдык-кукыктык органдардыц шешiм кабылдауындагы ужымдык кетлдшт бекiтедi. Бул бэрiнен бурын eкiлдiк орган жумысына кажеттi кворум талабына сай жэне шешiм кабылдауына кажеттi кворумныц да талабы [4].
З) Жергшкт1 вз1н-вз1 басцаруга мемлекеттт кетлдт .
Осы принципп жYзеге асыру дегенiмiз бэршен бурын жергшкп eзiн-eзi баскарудагы кукыгын коргаудагы кукыктык жYЙелер курылуыныц кепiлдiгi. Мемлекет жергшкп eзiн-eзi баскарудыц уйымдастырылуы мен кызметшщ кукыктык негiзiн орнатады, жергiлiктi eзiн-eзi баскарудыц каржылык-экономикалык жэне уйымдастырылу еркшдшнщ кукыктык негiзiн орнатады, мемлекеттiк билш органдарыныц жергiлiктi eзiн-eзi баскару органдарымен eзара эрекеттестiк принципiн де орнатады. ^азакстан Республикасы Конституциясы, жергiлiктi eзiн-eзi баскарудагы топтыц коргау кукын камтамасыз етепн жергiлiктi eзiн-eзi баскару
туралы зацы, Казакстан Республикасы Конституциясы мен Республикалык зацдар кепiл бола алатын жергiлiктi eзiн-eзi баскарудыц кукыгын шектеуге тыйым салуды орнатады.
КР зацдары кейбiр мемлекеттiк eкiлеттiлiктi жергiлiктi eзiн-eзi баскару органдарыныц метериалдык-каржылык камтамасыз етшуш жузеге асырылуын кeздейдi. Сонымен катар мемлекетпк билш органдары кабылдаган шешiмдердi шешуге байланысты косымша шыгындарды коммуникациялауды да ескеруi.
Казакстан Республикасы эюмшшк-аумагы мемлекет билiктерiнiц республикалык органдары муниципалдык органдардыц ец аз деген шыгындарын табу Yшiн кiрiс кeздерiн бейту жолдарын минималды жергiлiктi бюджетпен камтамасыз етеуi кажет. Казакстан Республикасы жергшкп баскару зацына сай минималды бюджетпк камтамасыз етiлудiц нормативтiк негiзiн беютедь Мундайда жергiлiктi eзiн-eзi баскару органдары муниципалдык курылым жургiзуiне жататын тургындардыц негiзгi eмiр CYру сураныстарын канагаттандыруын муниципалдык мемлекетпк элеуметтiк стандарттардан кем емес децгешн камтамасыз етеуi тшс. Буларды орындауга мемлекет кепiл болады.
Адамныц ой-санасын бiр сэтте eзгерту мемлекеттiц колынан келмейдi. Бiрак мемлекет eзгерiстер процесiн объективтi тенденцияларды тYсiндiру, мацызды акпаратты халыкка жеткiзу жолымен жэне де, ец бастысы, eзiндiк молшылыкка багытталган элеуметтiк-экономикалык саясатты iске асыру жолымен жеделдетуге кабшетп. Адамдардыц жаца дYниетанымы калыптасканша ондаган жылдар кажет болады [5].
Одан кешн жергiлiктi билiктiц кайта калыптасуы Кецес дэуiрiнiц соцгы жылдары бiлiне бастады. 1990-1991 жж. «Кецеспк социалистiк республикалар одагы жергiлiктi eзiн-eзi баскару жэне жергiлiктi шаруашылыктыц жалпы басталуы туралы» Зацы елiмiзде жергшкп баскарудыц калыптасуына негiз болды деп айтуга болады.
Ал, 1991 жылдыц акпанында «жергiлiктi eзiн-eзi баскару жэне Казакстан Республикасыныц жергшкп кецестершщ халык депутаттары туралы» Зацы кабылданганымен, ол зац бурынгы кецестiк дэуiрдiц агымымен жумыс iстедi. 1с жузiнде жергшкп шаруашылыкты баскару органдарыныц кызметi ею багытка негiзделедi, олар: билiктiк жэне экономикалык. Олардыц экономикалык непзш кэсшорындар мен мекемелер арасындагы шаруашылык байланыстар мен когамдык сураныстарды жYзеге асырушы субъектiлер курайды. Бул субъектiлердiц рeлi эртYрлi [6, 15-16 б.].
Жергшкп eзiн-eзi баскару eзiне жуктеген мшдетп орындауда жэне жузеге асырудагы басты заманауи мiндетi - мемлекеттщ, когам мен тулгалардыц мYддесiн бiртутас бiрiктiру болып табылады. Оныц негiзгi мэш мен мацызы жергiлiктi eзiн-eзi баскаруда, эрбiр жеке тулгалардыц кукыктары мен адам бостандыгы жэне когам мен мемлекеттщ мYдделерiн эр децгейде жеке-жеке колга алу Yндестiгiмен ерекшеленедi. Осы багытта жергiлiктi eзiн-eзi баскару казiргi заманга лайыкты демократиялык, кукыктык жэне элеуметпк мемлекеттi калыптастыру аркылы адамныц кукыгы мен бостандыгын жогары мэнге ие кундылыктар жуйесiне жетелейдi.
1985 жылы Страсбургте кабылданган Еуропалык Хартияда Жергiлiктi eзiн-eзi баскаруга келесiдей аныктама берiледi: eзiн-eзi баскару бул - жергшкп тургындардыц мYддесiн коргап, eз мойындарына жауапкершiлiктi ала отырып, зац шецбершщ негiзiнде, мемлекет мiндетiнiц непзп бeлiгiн алу жэне сол кызметп аткару. Элемдiк тэж1рибеде eзiн-eзi баскару органдарын курудыц негiзгi Yш преп бар: олар - зацдык реттеу, каржылык кундылыктар жэне когамдык сураныс. Халыктыц eзiн-eзi баскаруын реттейтiн зацдар дамыган мемлекеттердiц барлыгында дерлiк колданыста. Бул кадамга Казакстан да багыт алып келедi.
Жергiлiктi eзiн-eзi баскару органын курудагы негiзгi мэселелердiц бiрi сол органныц бюджетш аныктау болып табылады. Элемде оны калыптастырудыц Yш жолы айкындалган: «Дербес салыктар», «Мемлекетпк салыктан Yлес» жэне «Мемлекеттiк гранттар». Кeп елдерде eзiн-eзi баскару институттары бюджетiнiц елеулi бeлiгiн мемлекет камтамасыз етедь
Казакстан Республикасыныц Конституциясыныц 89-бабы бойынша, жергiлiктi eзiн-eзi баскару танылатындыгын жэне дербестiгiне зац шегiнде кепшдш берiлетiндiгiн атап eткен
жeн [7, 35 б.]. 0зiн-eзi баскару органдарын куру YДерiсi елдi-мекен тургындарыныц азаматтык белсендiлiгiне де тыгыз байланысты. Кeп ретте когамдык негiзде жумыс жасайтын кeше комитеттерi, пэтер иелерi кооперативтерi, ардагерлер кецесi тэрiздi азаматтардыц eз бастамаларымен курылган бiрлестiктер кызметш тургындардыц eзiн-eзi баскаруга деген умтылысы деп карастыруга болады.
Элемде eзiн-eзi баскарудыц негiзi саналатын калыптаскан ею жYЙесi бар: бiрi - англо-саксондык, екiншiсi - курылыктык не еуропалык жYЙе. 0зiн-eзi баскару органдары мен оны баскарушылар эр елде тYрлi аталганымен, максат бiр: ол - жергшкп мацызы бар мэселелердi шешу кузыретш елдi-мекен тургындарыныц eзiне беру.
Жергiлiктi eзiн-eзi баскару азаматтык когамныц калыптасу YPДiсiне аса мацызды рeл ойнайды. Сондай-ак азаматтык кукык жэне букаралык белсендiлiк, эртYрлi мемлекетпк емес когамдык eмiрдегi халыктыц кызыгушылыгы оянып азаматтык когамныц негiзгi базасы калыптасады.
2017 жылдыц карашасында КР Парламент Мэжшсшде Yкiмет усынган «Казакстан Республикасындагы жергiлiктi eзiн-eзi баскару туралы» жаца зац жобасыныц таныстырылымы eттi. Бул мацызды кужатка КР Президент Н.0.Назарбаевтыц 2007 жылгы 28 акпанындагы Казакстан халкына Жолдауы негiз болды. «Казакстан-2030» Стратегиясы Казакстан дамуыныц жаца кезещнде, Iшкi жэне сырткы саясатымыздыц аса мацызды 30 багыты деген тараудыц 2-шi бeлiмiнiц V-шi такырыбында «Жаца кезецнщ багытына карай саяси жэне эюмшшк даму», «саяси жYЙенi дамыту» атты жиырма Yшiншi багытында ел Президент «Жергiлiктi eзiн-eзi баскарудыц дамуы Yшiн жагдай тугызу» - деп атап e™^ едi [8]. Зац жобасы халыкаралык тэж1рибеде жергiлiктi eзiн-eзi баскару жYЙесi бар елдердiц дамуына оц нэтиже бергенiн кeрсеттi. Казакстан Республикасы Конституциясыныц 89-бабында елiмiзде жергiлiктi мацызы бар мэселелердi тургын халыктыц eзi шешуiн камтамасыз етепн жергiлiктi eзiн-eзi баскару танылатындыгы белгшенген. Жергiлiктi баскарудыц тэртiбi мен оныц кызметiн сол жергiлiктi азаматтардыц eздерi зац шецберiнде шешуi тиiс. Аталган зац жобасы жергшкп eзiн-eзi баскаруды куру тэртiбiн, жергiлiктi баскару органдарыныц кукыктык мэртебесш, когамдастык мYшелерiнiц кукыктары мен мiндеттерiн реттейдi.
Сонымен катар, зац жобасында жергiлiктi eзiн-eзi баскарудыц курылымы, кауымдастык сол аймакта туратын 18-ден аскан азаматтардыц 50 пайызы жактап дауыс бергенде курылады. Осыдан соц Орталык сайлау комиссиясы жергшкп халыктыц кол жинау корытындыларына байланысты, жергшкп eзiн-eзi баскару мYшелерiн сайлайды. Жергiлiктi кауымдастыктыц жаргысы курылып, ол да дауыс беру аркылы айкындалады. Зац жобасымен жергiлiктi eзiн-eзi баскарудыц органы репнде Жергiлiктi кецес курылады. Ол eкiлеттi орган бола отырып, буныц мYшелiгiне мемлекеттiк кызметкер емес тулгалар сайлана алады. Кецестщ eкiлеттiк мерзiмi 4 жылга белгiленiп отыр.
Зац жобасыныц максаты - азаматтардыц жергшкп eзiн-eзi баскару органдарына сайлауга жэне сайлануга, eзiн-eзi баскару жэне мемлекетпк iстердi баскару жeнiндегi кызметке катысуга конституциялык кукыктарын iске асыруды камтамасыз ету болып табылады.
«0р ауыл экiмiне шамамен 50-100 миллион тецгедей аздап акша бeлсек, олар аудандык мэслихаттардыц бакылауымен кандай да бiр киындык кeрiп жаткан тургындарга кажетп мэселелердi шешер едi, шагын несиелер берер едЬ> - деп КР Президенп Н.0.Назарбаев Казакстан халкына жолдаган Жолдауында айткан едi [9]. Муны ауыл экiмiнiц кызметiн жандандыратын, ауыл тургындарыныц ецсесш кeтеруге кeмектесетiн ю-шара деуге болады.
1с жYзiнде жергшкп eзiн-eзi баскару мемлекеттiк билiктiц жалгасы болып табылады. Сондай-ак, жергiлiктi тургындардыц катысуымен iске асырылатыны мацызды. Сондыктан да, муныц eзi саяси шешiмдердi кабылдаудыц барысында оган когамныц кещнен белсендi катысуына жол салады. Жергшкп тургындар бiртiндеп eздерiнiц алдында турган мэселелердi eз бепмен шешуге YЙренедi, атсалысады.
Казакстанда eзiн-eзi баскару жуйесiн енгiзу аса кYрделi кубылыс екенiн умытуга болмайды. Ол кeптеген эртYрлi дэрежедегi мэселелердi камтиды. Бул, ец алдымен, билш пен меншiкке, тургандардыц азаматтык бастамаларга дайындыгына, демократияныц даму децгейiне, дYниежузiлiк когамдастыкка катынасына байланысты.
Казакстанда eзiн-eзi баскару жуйесi ыцгайына карай кезец-кезецмен енпзшедь Бул жерде кешендi багдарламалардыц мацыздылыгы ерекше орын алады. Оныц iшiнде eкiлеттiлiктi, меншiктi жэне каржыны бeлу, билiктi жергiлiктi жерлерге беру бiртiндеп жузеге асады. Будан кешн жергiлiктi жэне орталык билiк органдарыныц eзара бiрлесiп кимылдауына, жергiлiктi орындарга баскару саясатын калыптастыруга назар аударылады. Соныц нэтижесiнде бiртiндеп жергiлiктi тургындар eзiн-eзi баскару жэне бакылау ю-шараларына катысады. Осындай жагдайда кез-келген децгейдеп билiктiц тиiмдi жумысы тургындарга есеп беру жэне оныц бакылауында болу болып табылады.
Казiргi уакытта жогарыда айтылган мэселелер Казакстанныц жергiлiктi билiк орындарында шешiмiн таппай отыр. Эсiресе, жергiлiктi eзiн-eзi баскару орындарыныц eкiлеттiлiгi мен кызметш аныктау, жеке бюджеттi калыптастыру, пайда ^здерш турактандыру тургысындагы мэселелер шешiмiн таппай отыр. Сондыктан Казакстандагы жергшкп eзiн-eзi баскару орындарына бiркатар мацызды кукыктар мен баскару кызметiн беру кажет. ^п нэрсе жергiлiктi когамдастыктыц белсендiлiгiне байланысты. Оныц бастамшылыгы, бекемдш мен eзiнiц мYдделерiн коргаудагы ж1герлшп eзiн-eзi баскаруды жеделдететiнi анык.
Осы орайда жергшкп тургындар зацнаманыц шецбершде iске асыруга тиiстi бастамалар туралы айта кету керек. Ец алдымен, жергшкп тургындардыц eзiн-eзi баскарудагы нактылы, eмiрлiк мэнi бар усыныстарын элеуметпк, экономикалык мацызды проблемаларды шешу барысында iске асыру утымды. Муныц eзi жогарыда атап eткенiмiздей, жергiлiктi eзiн-eзi баскару жуйесiнiц тиiмдiлiгiн айкындайды. Сондыктан да жергiлiктi eзiн-eзi баскаруды калыптастыруда негiзгi мацызды басты багыт ретiнде оган элеуметтiк мэртебе берудi айту керек. Соган орай, жергшкп eзiн-eзi баскару орындары белгiлi бiр элеуметтiк кызмет кeрсететiн орындар репнде каралатын болады.
Эзiн-eзi баскару секiлдi жаца багытты игеруде, сeз жок, жергiлiктi басшылардыц жумыс сапасын арттыруыныц мацызы зор. Муныц eзi тургындардыц жергшкп eкiлеттi органдарды сайлауда белсендшгш калыптастырады. Нэтижесiнде Казакстанныц барлык аумактарындагы жергiлiктi eзiн-eзi баскару органдары жедел дамуга багыт устайды. Ал муныц eзi алдагы уакытта азаматтар мемлекетп баскару жумысына кецiнен катыстырылады деп сешммен айтуга негiз калайды.
Жергшкп eзiн-eзi баскарудыц калыптасуы - бул тек жергшкп децгейдеп кауымдастыктардыц мшдеп емес, сондай-ак барлык децгейдегi мемлекетпк билштщ жэне оны теориялык тусiну процесi - гылыми мiндет болып табылады. Бул мэселеш шешу Yшiн гылымныц iргетасы берiк болу керек. Сонымен катар, мемлекет eзiн-eзi баскару курылымын eз бетiнше кура алмайды. Бул курылым тeменнен жэне жергшкп кауымдастыктар мен тургындардыц eздерiнiц бастамасымен курылуы тиiс. Мемлекеттiц алдына коятын мiндет кукыктык база мен уйымдастыру шарттарын, колайлы саяси атмосфера калыптастыра отырып когамда eзiн-eзi баскарудыц алгашкы баспалдагын орнатып, осыныц аркасында кец кeлемдегi жэне кYнделiктi жергiлiктi eзiн-eзi баскаруды дамыту керек, бэрiнен бурын тeменгi баспалдактан бастау кажет.
Жергiлiктi eзiн-eзi баскару мемлекетпк институтпен eзара байланысы туралы айтканымызда ец алдымен жергiлiктi eзiн-eзi баскарудыц демократиялык форма екенiн естен шыгармау керек. Жергiлiктi eзiн-eзi баскару - когамдык ютерден бастау алатын халыктыц жогары белсендiлiгiмен eлшенетiн баскару тYрi. Эрi мемлекеттiц эрi когамныц мэселелерш шешумен айналысады. Мемлекеттiк жэне когамдык YЙлесiмдiлiк жергiлiктi eзiн-eзi баскаруда практикалык мэнге ие. Осы екi курылымныц кeмегiмен бiр-бiрiне колдау кeрсетедi, когамдык-мемлекеттiк мацызды мэселелердi шешедi.
ЭДЕБИЕТ
1. Махмутова М. Финансовые полномочия местных органов управления // Проблемы и перспективы развития системы местного государственного управления и самоуправления в Республике Казахстан: Сборник материалов круглого стола. - Алматы: Общ. фонд «Интерлигал» в Казахстане, - 2001. - С. 56-63.
2. Мукина Б.К. Экономические основы местного самоуправления (на материалах Республики Казахстан): Автореф. дис. канд. экон. наук: 08.00.05. - Алматы. - 2007. - 35 с.
3. Есиркепов Т., Мукина Б. К местному самоуправлению без муници-пальной собственности? / Деловая неделя. №29, 03.08.2007 С. - 8, Т. Есиркепов, Б.Мукина. К местному самоуправлению ...- 2. №30, 10.08.2007. С. - 8-9.
4. Танкиева АД. Жергшкп баскару жэне оньщ езект мэселелерь Оку куралы. Алматы: Экономика. 2007. - 192 б.
5. Назарбаев Н.А. В сердце Евразии. - Алматы: Атамура, 2005. - 192 с.
6. Джаксыбеков А.Р. Зажечь звезду-столицу: Записи акима. - Астана: Фирма «Валерии», 2000. - 216 с.
7. Ертысбаев Е. Гимн столице Родины // Казахстанская правда. - 2005. - 10 июня.
8. Тасмагамбетов И., Абен Е., Мурзалин Ж., Спанов М. От Пекина до Астаны: история переносов столиц. - Алматы: Издат. дом «Бiрлiк», 2001. - 204 с.
9. Назарбаев Н.Э. Еасырлар тогысында. Алматы: 0нер, 1996. - 355 б.; Назарбаев Н.Э. Тарих толкынында. - А.: Атамура, 1999. - 296 б.; Назарбаев Н.Э. Сындарлы он жыл. - А.: Атамура, 2003. - 240 б.; Назарбаев Н.Э. Жаца онжылдык - жаца экономикалык ерлеу - Казакстанныц жаца мYмкiндiктерi. Ел Президенпнщ Казакстан халкына Жолдауы. - Астана каласы, -2010. - 29 кацтар.
