CC BY
0А.Е.Чотбаев, А.Е. Ержанова
МЭДЕНИ М¥РА
https://doi.org/10.47500/2023.v13.i1.13
Чотбаев А.Е.1, Ержанова А.Е.2 Э.Х. Маргулан атындагы Археология институты Алматы к., Казакстан e-mail: 1archtopmail@mail.ru 2 erjanova_a@mail.ru
ЖЕР ШАРУАШЫЛЫГЫМЕН АЙНАЛЫС^АН АЦБАУЫР-III ДОНЫСЫ
Макалада Акбауыр-III конысына журпзьлген археологиялык казба жумыстарыныц нэтижелерi мен археологиялык материалдарына жYргiзiлген талдау нэтижелерi берiлген. Коныстыц ерекшелiгi кола дэуiрiнде eмiр CYрген ертедегi тургындардыц мал шаруашылыгы жэне егiншiлiкпен айналысканы, оган коныстыц мэдени кабатынан табылган заттай деректер дэлел. Солардыц арасындагы ерекшелер^ ол - дэнYккiштер. Сонымен катар, коныстан жерYCтi пештерi мен ошактардьщ орындары табылды.
К1лт свздер: цоныс, 'MepYcmi nemi, цола гасыры, тургын уй, керамика, тас цуралдар, CYйeк буйымдар, цурылыс.
Шыгыс Казакстан облысы, ¥лан ауданыныц, Акбауыр кешешндеп кола дэуiрiнен бастап, кейiнгi этнографиялык кезецге дейiнгi аралыкты камтитын ескертиштердщ арасында Акбауыр-III конысы орналаскан жэне де Акбауыр-I ерте сак дэу1ршц конысынан алыс емес жерде. Коныстыц ей жагынан таулар коршап тур. Конысты батысынан шектеп турган бтк емес жотаныц тiк беткейiндегi тастардыц бiрнеше жерiнде суреттер кездеседi, ал оныц устщп тегiс бетiнде курбандык шалуга арналган шуцкыршалар бар. Тас бепндеп жылкылар мен ктктердщ бейнеа ерте темiр гасырында салынган (Самашев, 2020: 103).
Коныста 2021 жылдан бастап, З. Самашевтыц басшылыгымен (топ басшысы Чотбаев А.Е.) казба жумысы жYргiзiлiп келедi. Коныстыц аумагын аныктау жэне мэдени кабаттарын кадагалау непзшде коныс аумагы
4х4 м болып келетiн шаршыларга бeлiндi, ез шшде эр сектор 1х1м шаршыга белшш, батыстан шыгыска карай эрiптермен А, В, С, D, E, F, G, H, I, J, K, L, M, N, O, P белпленсе, солтYCгiктен оцтYCгiкке карай 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 цифрларымен белплендь Эр сектор цифрлармен белплецдд, жалпы казба 16 сектордан турады. Казiргi тацда коныстыц 256 м2 аумагы тазаланып, тургын Yй орны ашылды
(сур. 1).
Ертедегi кола дэуiрiндегi тургын Yй казiргi топырак кабатынан 30-40 см терецдште орналаскан. Курылыс бiр камералы, 6х3,2 м eлшемдi жартылай жертeлелi болып келген. Тургын Yй сопакша формалы болып келген, негiзi тастан жасалган. Жалпы аумагы 18,2 м2, турFын-YЙ солтYCтiк-батыс - оцтуспк-шыгыс бойлыгымен баFытталFан (Самашев и др., 2022: 133-134).
w
OAZAOSTAN RESP?BLIKASY
ULTTYQ MYZEII
Мэдени мура I Культурное наследие I Cultural Heritage
ABCDEFGH IJKLMNOP
© + + + 4 + + + 4 + + + 4 © + + + 4 + + + 4 + + + 4 1 © + + + 4 + + + 4 1 + + + 4 © + + + 4 + + + 4 + + + 4
-1-1-1-ь © + + + + + + + + + + + + © + + + + + + + + + + © + + + + + + + + + + © + + + + + + + + +
-1-1-1-h © + + + 4 + + + 4 + + + 4 о + + + + + + + + + © + + + + + + + + + @ + + + + + + + + +
-1-1-1-h О + + + + + + + + + + + + о + + + + + + + + + © + + + + + + + + + © + + + + + + + + +
Сур. 1. Казбаныц схемалыц сеткасы
Fig. 1. Schematic grids of the excavation
Курылыстыц кабыргалары нашар сакталган. Тастан каланган кабырганыц жогаргы бeлiгi курылыстыц iшкi, кейбiрi сырткы жагына кулаган. Шыгыс кабыргасы K^ipri жер 6eTiHeH 40 см терецдДкте орналаскан. Шыгыс кабырганы гранит пен кварцит минералынан жасалган таудыц тактатастарын кырынан, кeлденеиiнен кою аркылы ерген. К,абырганыц узындыгы 4,9 м, еш 60 см, биiктiгi 45 см. Шыгыс кабырга шецберлене келiп, солтустш кабыргага жалгасады. СолтYCтiк кабырга ете нашар сакталган, себебi кейбip жерлершщ тастары бipак катар гана калган. Сакталган кабырганыц биiктiгi 30 см, еш 50 см, солтYCтiк кабырганыц узындыгы 4,3 м. СолтYCтiк кабырганыц еpекшелiгi тактатастарды кырынан кою аркылы ер^геш. СолтYCтiк кабырга да шецберлене келiп, батыс кабыргага жалгасады. Батыс кабырга орташа тактатастарды тiгiнен, кей жершде келденец1нен сала отырып тургызылган. Тактатастардыц арасы саз балшыкпен толтырылып отырган. К,абырганыц узындыгы 4,5 м, еш 45-50 см, 6и1кт1г1 45 см. Курылыстыц оитYCтiк кабыргасы 5,8 м, еш 60 см, бгактш 50
см. ОитYCтiк кабырганыц бастау алган жеpiнен 2 м шыгыска карай есiктiи ойыгы бар. Еактщ ойыгыныц енi 87 см. Ощуспк кабырганыц 61р еpекшелiгi - Yлкен тау тастарынан каланып, курылыстыц оитYCтiк-шыFыс бeлiгiнде косалкы бeлменiи салынуы.
К,ималык жагынан алып карайтын болсак Yй 2, 3, 4, 6, 7, 8 секторларында, E, F, G, H, I, J, K, L, M, N, O, P шаршыларын алып жатыр. Yn4i салу Yшiн ец алдымен таудыц етегiн тепстеу максатында сазды топыракты толтырып, таптаган. Yйдiи кабыргасын тургызу Yшiн ец алдымен сазга гранит минералыныц Yгiндidн жэне эктасты араластыра отырып, бгактш 10-21 см, еш 40 см болатын ipгетас куйылган. 1ргетасыныц 6и1кт1к eлшемiнiц эpтYpлi болуы жер бедершщ ылдиланып келгенiне тiкелей байланысты. К,абыргаларын тас тактатастарды кeлденецiнен кою аркылы epra, биiктетiлген. Yйдiц !ргетасынан 35-40 см биiктетiп epiп, эр! карай 2 м болатын бepенелеpден багандар орналастырылып, ортасы ши мен шыбыктарды байланыстыра отырып, кабырга гатер^ген. К,абырганы сырткы жэне 1шк1 жагынан саз
A.E.4am6aee, А.Е. Ержанова
балшык,пен сылап, к,алыцдатк,ан. Yйге кiрyге арналган еактщ ойыгы оц^спк бeлiгiнде орналаск,ан. Еciк орны орналаск,ан аймак,та тас так,татастар узыннан емес телденещнен к,ойылу арк,ылы eрiлген. Еciк жерден бастап узындыгы шамамен 1,5-2 м етiп жасаган. Сонымен к,атар к,осалк,ы бeлмелерге баратын еш 1 м болатын узынша дэлiз бар. Еciктi оц^спктен жасауыныц cебебi - ык, жэне жазды ky^^^î самал желдщ 6олуын ертедегi жерплшп тургындар бiлгенiн айта аламыз. Yй курылысыныц iшкi бeлiгi тay гранитыныц Yлкен тасымен екiге бeлiнген. Гранитты тас бiр жагынан дастарханныц рeлiн ат^арган деген болжам айтамыз. Себебi курылыстыц cолтYCтiк-шыFыc бeлiгiнен еден децгешнен Yш дэнYккiш (диiрмен) табылды (Самашев и др., 2021: 46). Ол дэнYккiштердщ бетiнде ун к,алдык,тары сак,талган, к,андай дэннщ Yгiндici екенiн анык,тау мак,сатында Англияга тaлдayFa жiберiлдi. Курылыстыц орталык, бeлiгiнен екi баган орнатылган диaметрi 14 см болатын ойык,тар тазартылды. Yйдiц шыгыс бeлiгiнде орналаск,ан 8 сектордыц Р7 шаршысынан жерYCтi оша^ жартылай аршылды, cебебi ошак,тыц ^алган бeлiгi ^азылмаган сектордыц мэдени к,абатында
МЭДЕНИ М¥РА
орналаск,ан. ЖерYCтi ошагын aршy барысында, орта тусы кYл к,абатына толы екенi анык,талды, ошак,тыц бузылган ^абыргасындагы кeрiнicке к,араганда, бул к,урылыс майда тас араластыра отырып, жумбаздалган балшык,тыц кeмегiмен к,урастырылган (сур. 2). Шамамен ошак,тыц бшктЫ еден децгейiнен 30-35 см бшк. Yйдiц батыс бeлiгiнде археологиялык, тiзiм бойынша еcептелетiн 6 сектордыц Н5 шаршысынан тас жэшiгi бар жерYCтi пешi тазартылды. Тас жэшiк бгактш 14-22 см аралыгындагы узындыгы 25-42 см аралыгындагы гранит пен к,умдак,тас минералынан тургызылган. Жэшiктiц бастапк,ы бейнеа тiктeртбyрышты, оны саз балшык,тыц темепмен тургызган. Кейiн оцтYCтiк-бaтыc бeлiгiндегi к,абыргасы ^улаган немесе баск,а к,урылыск,а пайдаланган 6олуы мYмкiн. Жэшiк белгiлi бiр заттарды сак,тау Yшiн пайдаланылган. Касында орналаск,ан жерYCтi оша^ к,азандык, к,оюга арналып жасалган тэрiздi. Себебi оныц оцтYCтiк-шыFыc бeлiгi ашык,, ал к1aлFaн жaFы тастармен саз араластыра отырып тyрFызылFaн. Ошак,тыц ортaцFы бeлiгi Yнемi кYлдi тазартудыц салдарынан негiзiнен 5 см тeмендеген. Сонымен к,атар осы жэшш орналаск,ан жерде бaFaн ойы1ыныц к,алдыт1
Сур.2 I Fig.2
Мэдени мура I Культурное наследие I Cultural Heritage
OAZAOSTAN RESPfBUKASY
ULTTYQ MYZEli
табылды. Келеа жылга дейш бузылып кету каупi болгандыктан биылгы жылы баган орындары толыгымен тазартылган жок.
Юреберштщ оцтYCтiк-батыс бeлiгiнде шаруашылык шуцкырдыц сакталган бeлiгi тазартылды. Шуцкырдан кола дэу1р1 кезещне жататын кыш ыдыстыц сыныктары, CYЙектен жасалган 61з, калакша жэне кыргыш кызметiн аткарган буйым жэне тастан жасалган YKKta пен балгаша табылды. Кыш ыдыстыц сыныктарын диск тэр1зд1 етiп жасап, кыргыш репнде сынганнан соц пайдаланылганын зерттеу барысында аныктадык. Сынган кыш ыдыс бедеpi ирек тэр1зд1 болып келген, бедер ыдыстыц еpнеуiнен бастап тYбiне дейiнгi аралыкта салынганын табылган сыныктарды курастыру барысында байкадык (сур. 3).
Косалкы бeлме тiгiнен койылган тактатастан салынган, оныц сырткы бeлiгi еpтедегi материк кабатымен шектеседi, ягни косалкы бeлменi саз кабатын ойып отырып салган деген болжам айтамыз. Косалкы бeлменiц ортацгы бeлiгiнде жер ошак орналаскан, жер ошакка жалгасып диаметpi 50, теpецдiгi 12 см ойык тазартылды. Ойык кepiктi орналастыру Yшiн колданылган болуы мYмкiн, себебi бeлме
шшщ барлык жеpi ^йген кара топырак кабаты мен ^л аралас мэдени кабаттыц болуы бул тужырымды айгактайды. ЖеpYCтi ошагы майда тастардан каланган, бастапкы калпыныц жойылуына 20-шы гасырдыц 1 жартысында осы аймакта мал жайылымы мен шeп шабатын орын болуына байланысты жэне сол кезецдерде коныс орналаскан аймакта ми балшыктыц орын алуы себеп болган.
Дегенмен, ошактыц негiзi мен KepiK орналаскан аймак, саздыц бетше орналасуына байланысты сакталып калганын айта кеткен жeн.
Сонымен катар, косалкы бeлменiц iшiнен кыш ыдыстыц сыныктары, тас ецбек куралдары (балга, укиш, кайрак, кетпендер) табылды.
Тургын Yйдiц солтYCтiк батыс секторында таудыц етегiне жалгаскан косалкы бeлменiц орны тазартылды. Бул бeлме де бастырма тэр1зд1 салынган. Таудыц етегiне Yлкен тiктepтбуpышты гранит тасынан жасалган Yстел койылган. Yстелдiц бетiнде ойыкша, сырылган жэне тепстелген сызактардыц iздеpi кeп, соган караганда, ол eндipiсте пайдаланылган болуы мумин деген болжам айта аламыз. Сонымен катар бeлменiц iшiнен кыш ыдыс сыныктары,
Сур. 3 I Fig. 3
А.Е.Чотбаев, А.Е. Ержанова
кейбiрiнiц ши белЫ куйген, тас жэне суйектен жасалган ецбек куралдары табылды.
Курылыстыц солтуспк-шыгыс секторы теп-тегiс, бул аймактан дэн угуге жэне туюге арналган куралдардыц шыгуына байланысты осы аймак усп жабылган бастырма орналаскан eндiрiстiк орын болуы мYмкiн деген болжам жасалды.
Yй iшiнен ыдыстыц кeптеген сыныктары, сынбаган дэнYккiш, диаметрi 40 см болатын шецберлi диск, тас куралдарынан 12 дана -
МЭДЕНИ М¥РА
кетпендер, балгалар мен дисктер, кайрактар табылды (сур. 3).
Корыта келгенде, табылган археологиялык материалдар мен уй курылысындагы ерекшелiктерге карай отырып, Акбауыр-III конысы кола дэуiрiнде eмiр сурген малшылар мен егiншiлердiц конысы деп болжам жасаймыз. Алдагы уакытта жYргiзiлетiн казба жумыстарыныц нэтижесi бойынша коныстыц толыкканды кандай шаруашылыкпен айналысканын нактылаймыз деген ойдамыз.
Эдебиеттер
1. Самашев З. Производственный центр ранних саков в Казахском Алтае (поселенческий комплекс Акбауыр) // Археология Южной Сибири. К 75-летию со дня рождения Владимира Васильевича Боброва. Вып. 28. - Кемерово: Изд-во КРИПКиПРО, 2020. - С. 103-118.
2. Самашев З., Чотбаев А.Е., Ержанова А.Е., Киясбек Г., Половцев М.Ю., Меделбек Ш. Начало работ на поселении Акбауыр III (предварительные результаты) //Алтай - тури элемшщ алтын бесЫ. Гылыми мак,алалар жинагы - Эскемен: 2021. 10-24 бб. (со авторстве)
3. Самашев З., Чотбаев А., Ержанова А. Поселение Акбауыр-Ш // Алтай - Золотая колыбель тюркского мира. Сборник статей. - Усть-Каменогорск, 2022. - С. 133-139.
References
1. Samagev Z. Proizvodstvennyi sentr rannih sakov v Kazahskom Altae (poselencheski kompleks Akbauyr) // Arheologia iujnoi Sibiri. K 75-letiu so dna rojdenia Vladimira Vasilevicha Bobrova. Vyp. 28. - Kemerovo: izd-vo KRiPKiPRO, 2020. S. 103118.
2. Samagev Z., Chotbaev A.E., Erjanova A.E., Kiasbek G., Polovsev M.iu., Medelbek Nachalo rabot na poselenii Akbauyr III (predvaritelnye rezultaty) //Altai - turki aleminin altyn besigi. Gylymi maqalalar jinagy - Oskemen: 2021. 10-24 bb. (so avtorstve)
3. Samagev Z., Chotbaev A., Erjanova A. Poselenie Akbauyr-III // Altai - Zolotaia kolybel turkskogo mira. Sbornik statei. - Ust-Kamenogorsk, 2022. - S. 133-139.
Чотбаев А.Е.1, Ержанова А.Е.2
Институт археологии им. А.Х. Маргулана г. Алматы, Казахстан e-mail: 1archtopmail@mail.ru 2erjanova_a@mail.ru
ПОСЕЛЕНИЕ АКБАУР-III, ЗАНИМАВШЕЕСЯ ЗЕМЕЛЬНЫМ ХОЗЯЙСТВОМ
В статье представлены результаты археологических раскопок, проведенных на поселении Акбауыр-Ш, и даны результаты анализа археологических материалов. Особенность поселения заключается в том, что жители в эпоху бронзы занимались преимущественно скотоводством и
земледелием, о чем свидетельствуют
многочисленные орудия и кости животных, найденные в культурном слое. Особенно можно отметить массовость зернотерок. А также на разных участках имелись остатки наземных печей и очагов.
Ключевые слова: поселение, наземные печи, бронзовый век, жилища, керамика, каменные орудия, костяные изделия, строения.
¿¡¡b w Мэдени мура 1 Культурное наследие 1 Cultural Heritage
QAZAQ5TAN RESPfBUKASY ULTTYQ MYZEIÎ
Чотбаев А.Е.1, Ержанова А.Е.2 Э.Х. Маргулан атындагы Археология институты Алматы к,., К,азаксган e-mail: 1archtopmail@mail.ru 2erjanova_a@mail.ru
THE SETTLEMENT OF AKBAUYR-III, ENGAGED IN LAND FARMING
The article presents the results of archaeological excavations carried out at the Akbauyr-III settlement and the results of the analysis of archaeological materials. The exclusivity of the settlement is that the early inhabitants in the Bronze Age were engaged in cattle breeding and agriculture. This is evidenced by objects found in the cultural layer of the settlement. Above-ground
stoves and hearths were found in the settlement. A large number of grain graters can be attributed to the work of growing and processing grain in the settlement.
Keywords: settlement, surface furnace, Bronze Age, dwellings, ceramics, stone tools, bone products, constructions.
