CC BY
0МЭДЕНИ М¥РА
https://doi.org/10.47500/2023.v13.i1.03
Утубаев Ж.Р.
Э.Х. Маргулан атындагы Археология институты Алматы к. К,азаксган e-mail: utubaev_z@mail.ru
БЭБ1Ш МОЛА КЕШЕН1НДЕГ1 ЖАЦА ЗЕРТТЕУЛЕРДЩ КЕЙБ1Р НЭТИЖЕЛЕР1
Макалада Сырдарияныц ежелгi арнасында б.д.д. I мыцжылдыктыц екiншi жартысында Шiрiкрабат археологиялык епншьлш мэдениетi таралган, Бэбш-мола кешешнде бiрнеше жыл жYргiзiлген казба жумыстарыныц нэтижелерi жарияланады. Бэбiш мола б.д.д. IV-II гг. шiрiкрабат мэдениетiн тасымалдаушы соцгы сактардыц астаналык орталыгы болган. Аталган мэдениет б.д.д. I мыцжылдыктыц екiншi жартысында Сырдарияныц тeменгi агысын мекен ететiн кeшпелi сактардыц шаруашылыгы суландыру жYЙесiне негiзделiп, отырыкшы епншьлш пен бакташылыкка ауысуы барысында пайда болды. Бэбiш мола кешенiнде iрi eндiрiстiк керамика орталыгы жэне кала мацындагы касиетп орын мен жерлеу ескерткiштерi ашылды, олардыц кыскаша сипаттамасы макалада келтiрiлген.
К1лт свздер: Сырдария, Шiрiкрабат археологиялык; мэдениеть ;оныс, цалашы;, кесене, шаруашылыматериалды; мэдениетi.
Алгыс: Жумыс КРБжГМ «АР09260367 - Сырдария сагасындагы ерте темiр дэуiрi елдi мекендершщ шаруашылыгы мен турмысы» жобасы аясында орындалды.
Kipicne
Б.д.д. I мыцжылдыктыц екiншi жартысында ежелп Сырдария арналарыныц ощуспк бeлiгiнде мэдениетт урбанизациялау Yрдiсi басталады. Бул кубылысты суреттейтiн ец кeрнектi ескерткiш репнде Бэбiш мола калашыгы мен оныц айналасындагы ескерткiштердi алуга болады. Аталмыш кешенде ерте калалык мэдениетке тэн барлык белгiлер тiркелген.
Бэбiш мола оазисше Жацадария бойында орналаскан Бэбiш мола калашыгы мен Бэбш мола 2 жерлеу гимараты жэне арналарды жагалай орын тепкен елдi мекендер жатады.
Елдi мекендер ендiк багытта 40 км-д^ ал, меридиан бойынша 15-20 км аралыгын камтиды. Бул аймакка Б.В. Андрианов 19571960 жылдары бiркатар зерттеу жумыстарын жYргiздi. Елдi мекендерде керамика жэне кварцит сыныктарымен жабылган YЙiндi немесе аласа келген тебелер тYрiнде кездесетiн гимарат к,алдык,тары сак,талган. Бэбiш мола мацынан жалпы саны 150 елдi мекеннщ iздерi аныкталды, олардыц жYЗге жуыгы бiр уакытта емiр сурген болуы мYмкiн (Андрианов, 1991: с 110).
Б.В. Андриановтыц мэлiметтерi бойынша Бэбiш мола оазисшщ ауданы 10 мыц гектарга жеткен. Суару кебiнесе жYЙе бойынша жYргiзiлген: езен - арна - канал - арык,. Осы
QAZAQSTAN RESPfBUKASY
ULTTYQ MYZEli
аумактагы суару жYЙесi Аккырдыц кыратынан батыска жэне солтYCтiк-батыска карай 20-40 км ^ашы^ты^та орналаскан Yш iрi арнадан турды, осы арналардьщ ортацгысы Бэбiш мола ескерткiштер кешенше ете жакын eтедi. СолтYCтiк тармак ежелгi арналар бойымен eтетiн меридиональды каналдарды суландырады. Ал оц^ст^ тармак батыска карай созылып, орташа ацгары бар Yлкен каналмен косылады. Оны о^^спк-батыс тобы бар елдi мекендермен байланыстыруга болады (Андрианов, 1969: 193).
Бэбш мола оазисшщ орталыгында Бэбш мола бекiнiстi калашыгы орналаскан. Ол iрi жерлеу-мемориалдык киелi ескерткiш саналатын Шiрiк Рабат калашыгынан солтYCтiкке карай 40 км кашъщтыкта орналаскан.
Бэбш мола деп аталатын археологиялык ескертиштер кешенiн алгаш рет 19461948 жылдары Хорезм экспедиция жасагы зерттедь 70-80 шаршы шакырымды алып жаткан аумактан антикалык дэуiрдщ эртYрлi ескерткiштерi калашыктар, бекiнiсi жок елдi мекендер мен жеке Yй-жайлар жэне жерлеу курылыстары табылды.
Кейiн, 2015 жылы Шiрiк Рабат археологиялык экспедициясыныц маршруттык тобы Бэбiш мола кешенi мен айналасындагы ескертиштердщ топографиялык тYсiрiлiмi жасалып, ескерткiштердегi туракты казба жумыстары басталды.
Материалдар мен эдiстер
Бэбш мола 1 цалашыгы - iргетасы пахсалы шикi кiрпiштен тургызылган, калыцдыгы 5,3 м болатын бекiнiс кабыргасымен коршалган, ерекше пiшiндi кала (сур. 1:1).
Кабыргалары ок ататын ойыктары бар мунаралармен ^шейтьлген. Кала цитаделi солтYCтiкте орналаскан, оныц кeлемi 100x100 м. БшктЫ 2 м болатын кабыргаларын жартылай децгелек мунаралармен бекiткен. Кабыргалары мен мунараларында бiр немесе ушеуден ок ататын ойыктар орналаскан. Цитадельдщ оц^ст^-батыс кiреберiс какпасында «донжон» деген атауга ие болган кeлемi 30x30 м болатын куатты бекiнiс бой кетерген. Оныц кабыргалары 4-5 м бгакпкте сакталган. Iшi бiрнеше белмеден турады. Белмеден-белмеге катынайтын есiктерi арка тэрiздес кeмкерiлген. Басты кiретiн
какпасы осы жерде болгандыктан жауды к^ш алатын мунара ретiнде пайдаланган (сур. 1:2).
Ал кала цитаделшде <^лкен Yй» деп аталатын шаршы тектес, жалпы ауданы 44x44 м гимарат орны сакталган. Кабыргаларыныц казiргi бтктЫ 1,5 м. Гимаратты ок ататын ойыктары бар, мунаралы кабыргалармен коршаган, бул мунаралар цитадельдщ бурыштары мен иреберштеп оц^с™ кабырганыц орта тусын тутастай камтыган. Кiрер туста гимарат дэлiз тэрiздес екi бeлiкке белшген.
Казiргi уакытта, еткен гасырдыц ортасында алынган археологиялык мэлiметтерге CYЙене отырып, Бэбiш мола ескерткiшiн тарихи мэдени аймактыц экiмшiлiк, дiни жэне экономикалык орталыгы бар к,ала деп санауга толык негiз бар. Бул салыстырмалы тYрде, бекiнiс кабыргасымен коршалган цитадель жэне оган iргелес бекiнiстi шахристаны бар Yлкен калашык. Сондай-ак, каланыц айналасында коленер eндiрiсiнiц калдыктары, дши жэне жерлеу гимараттарыныц калдыктары бар рабат атты кец ауылшаруашылык округ болган. Сондай-ак, Бэбш мола шiрiкрабат мэдениетш тасымалдаушы соцгы сактардыц астаналык орталыгы болган.
1957-1960 жылдары Хорезм археологиялык-этнографиялык экспедициясы Бэбiш мола калашыгына археологиялык зерттеулер жYргiздi. Непзп зерттеу нысаны цитадель болды, онда «донжон» деп аталатын иреберш кешеш жэне орталык гимараттыц шыгыс белЫ толыгымен казылган (Толстов, 1952: 16-31; Толстов, 1958: 235-241; Толстов и др., 1960: 1561; Толстов, 1963: 32-90).
2018 жылы Шiрiк Рабат археологиялык экспедициясы Бэбш мола 1 калашыгыныц цитаделшдеп орталык гимаратка туракты казба жумыстарын бастады (Курманкулов и др., 2019: 301-316). Казба дэстYрлi тYрде Жацадария бассейнiндегi билеушi сарайы болып саналатын монументалды гимараттыц солтYCтiк-батыс бeлiгiне жасалды. Казба жумыстары кезiнде гимараттыц айналма дэлiзiнiц бiр бeлiгi жэне гимараттыц солтYCтiк-батыс бурышынан eтетiн екi белме ашылды. Барлык кабыргалар Yлкен форматты шикi иршштен салынган: 42x42x12-13 см; 39x40x12 см; 38x39x12 см; 43x44x12-13 см. Айта кету керек, тертбурышты иршштермен катар пкбурышты кiрпiштер де колданылган: 47x38x13 см; 45x35x12 см; 49x37x12 см.
OAZAOSTAN RESPfBUKASY
ULTTYQ MYZEIÎ
Казбаныц нэтижесi керсеткендей гимараттыц eмiр CYру уакытын алгашкы жэне кейшп деп екi кезецге белш карастырамыз. Гимараттыц батыс жэне солтYCтiк-батыс бeлiктерiндегi стратиграфиялык жагдайга караганда, бул ей кезец аралыгында бiршама уакыт Yзiлiс болгандыгын кeремiз. Оган дэлел кейбiр бeлмелердiц кабыргалары жэне шы курылыстардыц жартылай кирап, кайта жендеуден еткендЫн кeремiз.
Жалпы, нысандагы казба жумыстары ецдд басталгандыктан казiрден корытынды жасауга элi ерте. БYгiнгi тацда, батыс бeлiктiц шыгыс бeлiкке караганда орналасуы мен функционалды жагынан езшдш ерекшелiктерi де бар. Алдын ала болжам бойынша, бул Бэбiш мола 1 калашыгындагы «^лкен YЙ» немесе сарайдыц тургын бeлiгi болуы м^кш.
Бэбш мола 7 цонысы Бэбш мола каласынан оцтYCтiк-шыFыска карай 5 км, Жацадария арнасынан бeлiнiп шыккан кiшiгiрiм арнаныц бойында орналаскан. Жалпы аумаFы 1,6 га -450x350 м жердi алып жатыр (сур. 2:1). Дэл осы аумакта курылыс iздерi жэне казiргi такыр бетшде айкын кeрiнетiн пеш Yйiндiлерi сакталFан. Елдi мекенге алFашкы зерттеу жумыстарын жYргiзгеннен кейiн, бул жердiц коленер орталыFы екендiгi белгiлi болды. Коныска батыстан енi 15 метр болатын арык-су коймасы жYргiзiлген.
Курылыстар мен кыш кYЙдiретiн пеш YЙiндiлерi елдi мекеннiц оцтYCтiк бeлiгiнде кептеп шоFырланFан. Арык-су коймасы дэл осы жерге тартылFан. Бетiнде керамикалык шлак пен пештщ кирандылары анык байкалатын ^ц^Дру пештерi жоспарланFан Fимараттардан бiршама кашыктыкта орналаскан жэне жакын мацда шоFырланFан тYрлерi де кездеседi. Казiргi уакытта конысты визуалды зерттеу аркылы 9 кYЙдiру пештерi табылды, алайда олардыц будан да кеп болFаны сезаз. Визуалды зерттеу аркылы елдi мекеннщ оцтYCтiк бeлiгiнен казiргi жер децгешнде орналаскан 7 курылыс аныкталды, олар кiшiгiрiм турFын YЙлер немесе шеберханалар болуы мYмкiн. Оны беткi кабаттан табылFан керамикалык сыныктармен, кейбiр жерлерде шии кiрпiштен каланFан кабырFалардыц контурлары аркылы аныктауFа болады.
Жацадарияныц курFап кеткен арнасыныц бойында орналаскан елдi мекеннiц солтYCтiк-батыс бeлiгiнен Yлкен сарайдыц орны
аныкталды. Бул тургын уй курылыстары мен пештерден 6ipa3 ^ашык,ты^та орналаскан. Тiктeртбурышты шикi ирпштен каланган гимарат кабыргаларыныц орындары жер бетшде элi кунге айкын кершп жатыр. Бул уй-жайдыц оцтYCтiк белЫ, ал, солтYCтiк бeлiгi улкен барханныц астында калган.
1959 жылы Хорезм археологиялык-этнографиялык экспедициясы (С.П. Толстов) ескерткш ретiнде картага енгiзген. 2006 жылы Шлрш-Рабат археологиялык экспедициясыныц маршруттык тобы кайта зерттеп, географиялык координаттарын аныктап, суретке тYсiрдi. Кейiн, 2015 жылдан берi Бэбiш мола 7 конысына туракты археологиялык казба жумыстары журпзьлш келедi (ШРАЭ, Бэбш мола археологиялык отряды, отряд жетекшid -Ж.Р. Утубаев) (Утубаев, Болелов, 2016: 154-162; Болелов, Утубаев, 2020: 69-88).
K1азiрri тацда, тогыз пештщ алтауы ашылды. Нэтижесiнде пештердiц ей тYрi аныкталды: шецберлi жэне тертбурышты. Тертбурышты пештердiц кeлемдерi эртYрлi, узындыктары 2-3,5 м дейiн болса, еш 2,1-2,7 м жетедi (сур. 3:1). Ал шецберлi пештердiц диаметрлерi 4,55,2 м курайды (сур. 3:2). Биiктiктерi 80 см-ден 1 м. Калыцдыгы 0,7-0,8 м болатын кабыргалары жумбаздалган саздан тургызылган. Пештер ей ярусты болган, теменге оттык салса, ал, жогаргы кабатына ыдыстарды койып кYЙдiрген. Оган ыстык ауа ететш ойыктар салынган. Бiр пештiц eзiнде 16 тесiкке дейiн сакталган. Пештщ оттык салатын ауыздары децгелек немесе сопакша формада келген, олардыц бiразы оцтYCтiкке каратылган.
Кыш кYЙдiретiн пештермен катар, айналасында орналаскан шеберханалары да аршылды (сур. 2:2). Бiрнеше белмеден туратын шеберханалардыц кабыргалары, кeлемi 0,7x0,9-1 м болатын iрi пахса блоктарынан тургызылган. Kазiргi тацда, бшктЫ 0,7-0,8 м, енi 0,8-1,1 м сакталган. Жоспары тертбурышты болып келген белмелердщ кeлемi 2,8-3x2-2,20 м. Сондай ак, усталардыц мекен еткен Yй-жайына да зерттеу жYргiзiлiп, Yйдiц толык бес белмеа ашылды. Кабыргаларыныц максималды сакталуы, солтYстiк бeлiгiнде 1 м-ден асады. 1ргетасы саналатын кабырганыц тeменгi белЫнщ биiктiгi 40-45 см жэне еш 1,5-1,6 м курайды. Ашык сур тYCтi кабырга пахсадан тургызылган. Пахса тшелей барханды кумныц кабатына койылган. Кабыргалардыц
M8flEHM M¥PA
Cyp. 2.1 - Ed6im moau-7 ^onucunuh, monoipafiuMAWK xocnapu; 2 - 2-Kla36aHbihl me6eden mYcipiAien Kepinki
Fig. 2.1 - Topographical plan of the Babish mola-7 settlement; 2 - aerial view of excavation-2
" -'A.V ¿¿TV ■ % : ^ ^ ■
Cyp. 3. Ea6im MOAa-7 kohwcw. 1 - mepm6ypwrn nimindi KYudipemin nem; 2 - meh,6ep nimindi KYudipemin nem
Fig. 3. Settlement Babish Mola-7.
1 - square pottery kiln;
2 - circular pottery kiln
жогаргы белЫ пкбурышты шии кiрпiштен салышан, иршштердщ елшемдерi: 48х30х10-12 см; 47х32х10-12 см; 50х37х12 см. ^абырганыц са^талган белштершщ еш - 1,4-1,5 м. Белмелерден ецддршке пайдаланган улкен ыдыстар, кезеш^ердщ шарыкта айналдыратын тастары табылса, кeйбip белмелерде ошактар са^талган. Оныц iшiндe бip куты мен бip туткасыз кумыра, диipмeн тастыц бeлiгi табылды. Ол, бояуды унтактауга немесе баска да заттарды усатуга арналган болуы керек.
Казба барысында бeлгiлi болгандай Бэбш мола 7 конысы б.д.д. III-II ff. Шъныс Арал ещршдеп епншьлш оазис туpFындаpын кыш ыдыстармен камтамасыз еткен ipi кыш eндipiс орталы^ы болFандыFы дэлeлдeндi.
Бэбш мола 8. Бул нысан Бэбiш мола 1 окрупне жакын мацда, калашыктыц сырткы камал кабыpFасынан оцтYCтiккe карай шамамен 200-250 м жерде орналаскан. КазбаFа дeйiн, жер бeтiнeн бeлгiлi бip орталык Fимapaттыц жэне OFан жакын сырткы коpFаныс кaбыpFaсыныц туpFызылFандыFын кepeмiз (сур. 4:1).
ЖYpгiзiлгeн казба жумыстары нэтижeсiндe орталык курылыс толыFымeн ашылды. Ш-Б карай баFытталFан тiкбуpышты Fимаpаттьщ кeлeмi 5,5x3,75 м. Енi 0,9 см болатын Fимapaттыц ауызы солтYCтiк-батыс бурышта. Курылыстыц шыFыс жэне батыс кабыpFасы eKi кipпiштeн туpFызылFан, еш - 0,8-0,9 м; солтYCтiк жэне оцтYCтiк кабыpFасы бip кipпiштeн кетер^ген, eнi - 0,5 м. Гимараттыц орталык бeлiгiнeн тертбурышты (1,35x1,5 м) курбандык Yстeлi (алтарь) ашылды. Ол eлшeмдepi 45x49x12 см; 44x45x12-13 см; 43x39x12 см. болатын шии иршштен калашан (сур. 4:2).
Нысанныц солтYCтiк-батыс бeлiгiндeгi жекелеген аумактан ескертиштщ коpFаныс кабыpFасы жэне тiкбуpышты пiшiндe келген солтYCтiк-батыстаFы мунара контурларыныц iздepi ашылды. КабыpFаньщ тeмeнгi бeлiгi пахсадан туpFызылса, ал, жоFаpFы жаFы шикi иршштермен epiлгeн.
Бэбiш мола 8 нысанын казу барысында орталык Fимаpат туpFын Yй peтiндe KOлданылмаFан деп айтуFа болады. Сeбeбi мунда турмыстык немесе шаруашылылыкка пайдаланылатын ошактар табылмады. Оны туpFындapдыц eмip CYPуi туралы куэландыратын мэдени кабаттыц мYлдeм болмауы дэлeлдeйдi. Гимараттыц орталык белЫндеп шаршы кipпiштeн соFылFан мшбер
МЭДЕНИ М¥РА
ерекше назар аудаpуFа турарлык. Оныц бeтiнeн жану iздepi табылFан жок, сондыктан оныц курбандык шалу орны болуы eкiталай, алайда бул орын бeлгiлi бip рэамге apнaлFaн кала сыpтындaFы Fибaдaтхaнa болса керек (Утубаев, Болелов, 2019: 159-170).
Жерлеу ecKepTK^Tepi
Шipiкpaбaт мэдeниeтiнiц жерлеу ескертиштерш - топырак Yйiндiсiнeн туpFызылFaн коpFaндap, жepYCтi кесенелер жэне жер астыцд^ы карапайым шуцкырлар мен лакаттар деп ушке топтастырамыз. БYгiнгi тацда Бэбiшмолa оaзисiндe eкiншi топка жататын жерлеу eскepткiштepiнiц онFa жуыFы белгШ болып отыр. Бip-бipiнeн окшау жаткан олар, эдетте, коныстардан 0,5 шакырымнан бipнeшe шaкыpымFa дeйiн кашыктыкта орналаскан. Сырткы келбетше карай оларды ей типке белуге болады. Шаршы жэне децгелек пiшiндi болып келген олардыц iшкi жобалык пpинципi мен непзп курылыстык эдiстepi бipдeй.
Сондай ескертиштщ бipi аталмыш топтыц eкiншi титне жататын Бэбiшмолa оaзисi aумaFындaFы жерлеу кесенелерь
А^шу^ыр кесенелер тобы. Бэбш мола калашы^ынан батыска карай 16 км кашыктыкта орналаскан. Жерплшп жерден 3 кесене пркелдь Олардыц барлы^ыныц пiшiнi - децгелек тэpiздi, диaмeтpлepi 12-25 м, биiктiгi 1,2-5 м. Ескертишке туракты казба жумыстары 2019 жылы бaстaлFaн болатын. 2019-2020 жылдар apaлыFындa eкi кесене казылды (Утубаев и др., 2022: 31-46).
1-кесене диaмeтpi 12 метр болатын децгелек Fимapaт, ей сeктоpFa бeлiнгeн. СaктaлFaн биiктiгi 1,02 м. Бул ескертиш сазды стилобат Yстiнe сaлынFaн. Юретш ауызы батыс жэне шыFыс кaбыpFaлapдa кeздeсeдi. КaбыpFaлapыныц кaлыцдыFы 1,2-1,7 м, олар пахса блоктарынан жэне шии иршштерден араластырылып сaлынFaн.
Кесенеде непзп курылыс материалы ретшде тiкбуpышты иршш пaйдaлaнылFaн. Оныц eлшeмi нeгiзiнeн 40-45х30х10 см немесе одан Yлкeн болып келедь Кipпiш eсiмдiк коспасымен иленген саздан жaсaлFaн. Шикi кipпiштiц бул eлшeмi шipiкpaбaт мэдeниeтiнiц синхронды ескертнштершде кeцiнeн колданылды. КaбыpFaлap eжeлгi
QAZAQ5TAN RESPfBUKASY
ULTTYQ MYZEIÎ
Сур. 4. Бэбш мола-8 гибадатханасы.
1 - ескерткштщ твбеден
mYcipiAzeH KepiHici;
2 - ескерткштщ жоспары
Fig. 4. Sanctuary Babish
mola-8. 1 - top view of the site; 2 - plan of the site
жер бетшщ децгешнен 40 см-ге кетершген кумды платформага салынган. Жерлеу курылысы
ежелп уакытта катты тоналган, бiрак солтYCтiк-батыс жэне o^yciîk-батыс секторларынан
кейбiр археологиялык
артефактiлер табылды.
Бул жерден бiрнеше адам мYрдесiнiц нашар сакталган калдыктары, сондай-ак, керамикалык ыдыс пен кола буйымныц фрагментi аныкталды.
Кесененщ батыс
секторынан келденец жэне узыннан койылган бiрнеше тактайшалардан туратын агаш зембшдщ калдыктары табылды. Тактайшалардыц узындыгы 1 м, енi 5-8 см, кальщдыгы 3 см. Зембшде немесе торлы табытта жерлеу Едiл бойында да, Орта Азияда да, кем дегенде б.д.д. IV г-дан бастап белгiлi.
Агаш зембшден
керамикалык ыдыстыц теменгi белЫ; колмен жасалган кыш кумыра, тшбурышты керамикалык шырагдан, керамикалык уршыктыц басы, саз ядро, кайрак тастар, темiр пышактыц сыныгы, ак тас пен сердоликтен жасалган моншактар табылды.
2-кесене бул децгелек mшiнде, диаметрi 17,5 м жэне бшктш 2-3 м болатын курылым. Ескерткiш сазды стилобатка тургызылган. Юретш жерi солтYCтiк-батыс жэне оцтYCтiк кабыргада кездеседi. Олардыц енi 1,60 м жэне 1,8 м. Кесене кабыргаларыныц калыцдыгы 1,2-1,7 м. Пахса блоктарынан жэне шикi кiрпiштерден тургызылган (сур. 5:1).
Cyp. 5. 1 - A^MY^bip Keceneci; 2 - EzkmiK Keceneci
Fig. 5.1 - Akshukyr mausoleum; 2 - Yegistik mausoleum
OAZAOSTAN RESPfBUKASY
ULTTYQ MYZEli
Гимарат Ш-Б карай баFытталFан кабырFамен екi бeлiкке (белмеге) белшген. Белмелер арасындаFы ету жолыныц еш 1,65 м курайды. ОцтYCтiк белменщ батыс бeлiгiн тазалау кезiнде кeлемi 4х1,5 см жэне биiктiгi 20-60 см тертбурышты, кeлемi 42х28х8; 38х30х8; 45х30х10 см болатын шикi иршштен каланFаны аныкталды. Бiздiц ойымызша, бул курылыс Yстiне ыдыс-аяк коюFа арналFан курбандык шалу Yстелi «алтарь» болFан. Ол оцтYCтiк-батыс кабырFадан 1,7 м жэне ши кабырFадан 1,2 м кашыктыкта орналаскан. Курбандык Yстелiнiц бурыштары СО-БШ баFытталFан. Осыдан оцтYCтiкке карай адам CYЙегiнiц калдыктары кездессе, ал, белменщ ш^иыс бeлiгiндегi солтYCтiк-шыFыс бурышында нашар сакталFан кiсi CYЙегiнiц теменп бeлiктерi сакталFан. Сондай-ак, кiсi CYЙегiнен темен узындыFы 80 см, ал еш - 20-25 см болатын быьмарыдан дайындалFан ыдыс табылды. Бул мес сусын KуюFа арналFан торсыктыц кызметiн аткарFан болуы мумкiн.
Жерлеу курылысыныц ежелгi уакытта тоналFандыFына карамастан бул жерден: темiр пышак, темiрден жасалFан корамсак iлмек, тас жэне керамикалык уршыктыц басы, екi тYрлi моншактар, сыртынан ернектелген CYЙек буйым, мата бeлiгi - ете жука мата кездесп. Жерлеу буйымдарыныц арасында рэсiмдiк кыш ыдыстар да табылды.
2020 жылы Егктж кесенеа казылды (Утубаев и др., 2022: 31-46), ол Бэбш мола калашыFынан оцтYCтiкке карай 20 км кашыктыкта орналаскан. Бул кесененщ пiшiнi децгелек, диаметрi - 12,5 м, биiктiгi 14 м-ден жоFары. Курылыстыц iшкi кещстЫ терт секторFа бeлiнген. Iшкi крест тэрiздi кабырFаныц узындыFы 11,5 м , ал, калыцдыFы 1,55х1,65 м (сур. 5:2). Курылыстыц секторлары езара дэлiздермен жалFанFан. Дэлiздiц енi солтYCтiк-батыстан оцтYCтiк-батыска карай 1,5 м, оцтYCтiк-батыстан оцтYCтiк-шыFыска карай 1,4 м, оцтYCтiк-шыFыстан солтYCтiк-шыFыска карай 1,45 м-д1 курайды. Белменщ еденшен камыс кабаттары аныкталды. Кшш жерлеу еденде, зембiлде немесе аFаш туFырларда жYргiзiлген. Жерлеу орындары тоналып кетсе де, жаксы сакталFан керамикалык ыдыстар, шыраFдан, кыш уршыктыц басы аныкталды. Айна, аFаш ыдыстардыц, темiр пышактыц сыныктары, алтын алка, CYЙек жэне темiр жапсырмалар, темiр жебе ушы, кайрак тас, тас жэне шыныдан жасалFан моншактар табылды.
Сонымен катар, токыма мата мен еамдш талшыктарынан токылFан аркан бeлiктерi де кездестi.
Кесенелердi зерттеу керсеткендей, олардыц едэуiр бeлiгi кайта салынудан еткен жэне бiрнеше рет жерлеуге пайдаланылFан. Сондай-ак, сол жерлеу курылысына мэйiттердi аFаш табыттар мен зембшдерге жерлеу рэсiмдерiн жYргiзген.
Материалдык, мэдениет
Бiздiц заманымызFа дейiн жеткен Шлршрабат мэдениетiнiц, оныц iшiнде, Бэбiш мола кешеншщ ец бiр кeрнектi материалдарын негiзiнен цыш ыдыстар курайды. Калашыкта, коныста жэне жерлеу ескерткiштерiнде жYргiзiлген казбаларда хронологиялык турFыдан Yш топка белуге болатын кыш ыдыстар табылды. Оларды жасалу технологиясы бойынша ей тYрге: 1) кYнделiктi тiршiлiкте пайдаланатын, асханалык ыдыстар; 2) шаруашылык ыдыстар; 3) ас YЙлiк ыдыстар деп белуге болады.
Бiздiц колымыздаFы деректерге караFанда Бэбiш мола 7 конысына жYргiзiлген казба бойынша бул дэуiрдегi ыдыстардыц 32,4 пайызын кYнделiктi тiршiлiкте пайдаланатын асханалык ыдыстар курайды. Шамамен 7 мыцдай коллекциясы бар Бэбiш мола 7 конысындаFы ыдыстардыц iшiнде кыш кумыралар, казандар, тостаFан, кеселер, табалар, т.б. бар (Утубаев и др., 2020: 157-168). Кыш кумыраныц таFы бiр тYрiне - сыртына кызыл ангоб жаFылFан кутыларды жаткызуFа болады. Олардыц 3 тYрi бар. Пiшiнi жаFынан олар Парфия немесе Хорезм ескертишшен табылFан кутыларFа уксас, бiрак Хорезмнен айырмашылы^ы буларда ою жок. Жерлеу орындарынан аздап кездесетiн кумыралар, кутылар, шыраFдандар да бар.
ТабылFан кыш ыдыстарды талдай келе, шарык кeмегiмен дайындалFан ыдыстар токсан пайыз, жапсырма эдiсiмен жасалFан ыдыстар он пайызды курайды.
Сэндш жэне эшекей буйымдары. Эшекей буйымдарыныц кeпшiлiгi Епспк (сур. 6), Акшукыр кесенелерiнен аныкталды. Бул жерлерде CYЙек пен мыстан жасалFан антикалык пиксидтер тYрiндегi аFаш ыдыстардыц калдыктары (Егiстiк), CYЙектен жасалFан белдiк тоFалары, коладан жасалFан
M8flEHM M¥PA
Cyp. 6. CdndiK xdHe meKeu 6YUWMdapu
Fig. 6. Jewelry and accessories
OAZAOSTAN RESPfBUKASY
ULTTYQ MYZEIÎ
айналар кездеседi. Сондай-ак, алтын сыргалар, жYзiктер, алкалар, тYЙреуiштер жэне т.б. бар. Эаресе моншактардыц тYрi ете кеп: шыныдан (ак, кызыл кездерi бар, Yлкен кек моншак), тастан жасалган кептеген кiшкене бисерлер, яшма, гагат, янтарь, халцедон, ак ернеп бар кара тастар, т.б. табылды. Осы заттардыц жартысына жуыгы ерте сарматтык ескерткiштерде (прохоров кезещ) де кездеседi, ал, агаш пиксидалар калпы жагынан СолтYCтiк К,ара тещздщ CYЙек буйымдарына ете уксас. Кептеген эшекей буйымдары аналогиялык жагынан Едлдщ теменгi атысы мен ОцтYCтiк Орал бойындагы ерте сарматтар кезецiмен сэйкес келедi (Мошкова, 1963: 45). Ал Епспктен табылган сыргалар Месопотамия мен Иран аймагынан аныкталган сыргалармен ете уксас (Литвинский, 1973: 42). Сонымен катар, Мунчак-Тепе (Озбекстан) ескерткiшiнен сырга дайындайтын калыптардыц табылуы, аталган эшекейдщ Орта Азия жерiнде де таралгандыгын керсетедi.
К,орытынды
Дорыта келгенде, Бэбш мола кешешндеп кейбiр археологиялык казба материалдары ескерткiштi б.д.д. IV-II ff. мерзiмдеуге, яFни, ШыFыс Арал ецiрiнде емiр CYрген халыктардыц материалдык мэдениет мен жерлеу дэстYрiнiц кейбiр кырларына жацаша карауFа мYмкiндiк бередi. Казба жумыстары барысында алынFан акпараттар сол дэуiрдiц жерлеу-Fурыптык дэстYрiн, шаруашылык жэне элеуметпк курылысын толыFымен калпына келпру мэселелерi бойынша мYмкiндiгiмiздi кецейте тYCтi. Зерттелген жерлеу курылысы материалдык мэдениетшщ ортактыFын керсете отырып, ШыFыс Арал ещршщ кене турFындары жерлеу Fурыптарымен ерекшеленетiн бiрнеше тайпаларFа немесе руларFа белiнген деген жорамал айтуFа болады. Сонымен катар, зерттелш жаткан аймактаFы турFындардыц жерлеу дэстYрiндегi ерекшелiктер этникалык емес, элеуметтiк сипатта болуы мYмкiн екендiгiн де терiске шыFармаймыз.
Эдебиеттер
1. Андрианов Б.В. Древние оросительные системы Приаралья. - М: Наука. 1969. - 252 с.
2. Андрианов Б.В. Из истории орошения в бассейне Аральского моря // Аральский кризис. М: Ин-т этнологии и антропологии им. Н.Н. Миклухо-Маклая, 1991. - С. 101-122.
3. Болелов С.Б., Утубаев Ж.Р. Гончарное производство на территории древней дельты Сырдарьи в эпоху античности: новые данные // КАЗАКСТАН АРХЕОЛОГИЯСЫ № 1 (7). 2020. - С. 69-88
4. Курманкулов Ж., Болелов С.Б., Утубаев Ж.Р. Археологические исследования на городище Бабиш-Мулла 1 в 2018 г // «Маргулановские чтения-2019». Материалы Международной археологической научно-практической конференции, посвященной 95-летию со дня рождения выдающегося казахстанского археолога К.А. Акишева. - НурСултан, 2019. - С. 301-316
5. Литвинский Б.А. Украшения из могильников Западной Ферганы // Могильники Западной Ферганы. III. М.: 1973. 211 с. + 19 табл.
6. Мошкова М.Г. Памятники прохоровской культуры. - М.: Изд-во АН СССР, 1963. - 56 с. + 32 табл.
7. Толстов С.П. Хорезмская археолого-этнографическая экспедиция АН СССР 1945-
1948 гг. // ТХЭ. - М.: Академия Наук СССР, 1952. Т. I. - С. 16-31.
8. Толстов С.П. Хорезмская археолого-этнографическая экспедиция 1955-1956 гг. // СА. 1958. № 1. - С. 106-134.
9. Толстов С.П. По древним дельтам Окса и Яксарта. - М.: Восточная литература, 1962а. -322 с.
10. Толстов С.П. Результаты историко-археологических исследований 1961 г. на древних руслах Сырдарьи // СА. 1962б. № 4.
- С. 124-148.
11. Толстов С.П., Воробьева М.Г., Рапопорт Ю.А. Работы Хорезмской археолого-этнографической экспедиции в 1957 г. // МХЭ.
- М.: Академия Наук СССР, 1960. Вып. 4.
- С. 3-63.
12. Толстов С.П., Жданко Т.А., Итина М.А. Работы Хорезмской археолого-этнографической экспедиции АН СССР в 1958-1961 гг. // МХЭ. М.: Академия Наук СССР, 1963. Вып. 6. С. 3-91.
13. Утубаев Ж.Р., Болелов С.Б. Новые данные к изучению культуры древних земледельцев в низовьях Сырдарьи // Поволжская археология.
- 2019. - № 3 (29). С. 159-170.
14. Утубаев Ж.Р., Болелов С.Б. Новые археологические открытия в низовьях Сырдарьи // Вестник Кемеровского государственного
университета. - 2016, - Вып. №1 (65). - Т. 4. - С. 56-63.
15. Утубаев Ж.Р., Суюндикова М.К., Касенова А.Д. Бэбш мола 7 кезешьлер елдi мекеншдеп к,ыш ыдыстар // Отан тарихы. Гылыми журналы №2 (90) 2020 ж. - 157-168 бб.
МЭДЕНИ М¥РА
16. Утубаев Ж.Р., Отар Э., Ерсариев А., Суюндикова М.К. Бэбш мола оазисшдеп жерлеу орындарына жYргiзiлген зерттеулердщ кейбiр нэтижелерi // К,аз¥У хабаршысы, Тарих сериясы. №2(105), 2022 ж. - 31-46 бб.
References
1. Andrianov B.V. Drevniye orositel'nyye sistemy Priaral'ya (Ancient irrigation systems of the Aral Sea region). M: Nauka. 1969. 252 s.
2. Andrianov B.V. Iz istorii orosheniya v basseyne Aral'skogo morya (From the history of irrigation in the Aral Sea basin) // Aral'skiy krizis. M: In-t etnologii i antropologii im. N.N. Miklukho-Maklaya, 1991. S. 101-122.
3. Bolelov S.B., Utubayev ZH.R. Goncharnoye proizvodstvo na territorii drevney del'ty Syrdar'i v epokhu antichnosti: novyye dannyye (Pottery production on the territory of the ancient Syrdarya delta in the era of antiquity: new data) // KAZAKHSTAN ARKHEOLOGIYASY № 1 (7). 2020. S. 69-88
4. Kurmankulov ZH., Bolelov S.B., Utubayev Zh.R. Arkheologicheskiye issledovaniya na gorodishche Babish-Mulla1v2018 g (Archaeological research at the site of Babish-Mulla 1 in 2018) // «Margulanovskiye chteniya-2019». Materialy Mezhdunarodnoy arkheologicheskoy nauchno-prakticheskoy konferentsii, posvyashchennoy 95-letiyu so dnya rozhdeniya vydayushchegosya kazakhstanskogo arkheologa K.A. Akisheva. - Nur-Sultan, 2019. S. 301-316
5. Litvinskiy B.A. Ukrasheniya iz mogil'nikov Zapadnoy Fergany (Decorations from Western Fergana burial grounds) // Mogil'niki Zapadnoy Fergany. III. M.: 1973. 211 s. + 19 tabl.
6. Moshkova M.G. Pamyatniki prokhorovskoy kul'tury (Monuments of Prokhorov culture). M.: Izd-vo AN SSSR, 1963. 56 s. + 32 tabl.
7. Tolstov S.P. Khorezmskaya arkheologo-etnograficheskaya ekspeditsiya AN SSSR 1945-1948 gg. (Khorezm Archaeological and Ethnographic Expedition of the Academy of Sciences of the USSR 1945-1948) // TKhE. M.: Akademiya Nauk SSSR, 1952. T. I. S. 16-31.
8. Tolstov S.P. Khorezmskaya arkheologo-etnograficheskaya ekspeditsiya 1955-1956 gg. (Khorezm Archaeological and Ethnographic Expedition 1955-1956) // SA. 1958. № 1. S. 106-134.
9. Tolstov S.P. Po drevnim del'tam Oksa i Yaksarta (Along the ancient deltas of the Oxus and Jaksart). M.: Vostochnaya literatura, 1962a. 322 s.
10. Tolstov S.P. Rezul'taty istoriko-arkheologicheskikh issledovaniy 1961 g. na drevnikh ruslakh Syrdar'i (Results of historical and archaeological research in 1961 on the ancient channels of the Syr Darya) // SA. 1962b. № 4. S. 124-148.
11. Tolstov S.P., Vorob'yeva M.G., Rapoport YU.A. Raboty Khorezmskoy arkheologo-etnograficheskoy ekspeditsii v 1957 g. (Works of the Khorezm Archaeological and Ethnographic Expedition in 1957) // MKhE. M.: Akademiya Nauk SSSR, 1960. Vyp. 4. S. 3-63.
12. Tolstov S.P., Zhdanko T.A., Itina M.A. Raboty Khorezmskoy arkheologo-etnograficheskoy ekspeditsii AN SSSR v 1958-1961 gg. (Works of the Khorezm Archaeological and Ethnographic Expedition of the USSR Academy of Sciences in 1958-1961) // MKHE. M.: Akademiya Nauk SSSR, 1963. Vyp. 6. S. 3-91.
13.Utubayev Zh.R., Bolelov S.B. Novyye dannyye k izucheniyu kul'tury drevnikh zemledel'tsev v nizov'yakh Syrdar'i (New data for the study of the culture of ancient farmers in the lower reaches of the Syr Darya) // Povolzhskaya arkheologiya. - 2019. - № 3 (29). S. 159-170.
14.Utubayev Zh.R., Bolelov S.B. Novyye arkheologicheskiye otkrytiya v nizov'yakh Syrdar'I (New archaeological discoveries in the lower reaches of the Syr Darya) // Vestnik Kemerovskogo gosudarstvennogo universiteta. - 2016, - Vyp. №1 (65). - T. 4. - S. 56 - 63.
15. Utubayev Zh.R., Suyundikova M.K., Kasenova A.D. Babish mola 7 kozeshiler eldi mekenindegi kysh ydystar (Ceramics from the pottery settlements of Babish Mola 7) // Otan tarihy. Gylymi jurnaly. №2 (90) 2020 zh. 157-168 bb.
16. Utubayev Zh.R., Otar A., Yersariyev A., Suyundikova M.K. Babish mola oazisindegi zherleu oryndaryna zhurgizilgen zertteulerdin keibir natizheleri (Some results of the study of burials in the Babish-Mola oasis) // KazUU khabarshysy, Tarikh seriyasy. №2 (105), 2022 zh. 31-46 bb.
¿¡¡ь
w
OAZAOSTAN RESPfBUKASY
ULTTYQ MYZEli
Утубаев Ж.Р.
Институт археологии им. А.Х. Маргулана г. Алматы, Казахстан e-mail: utubaev_z@mail.ru
НЕКОТОРЫЕ РЕЗУЛЬТАТЫ ИССЛЕДОВАНИЙ В КОМПЛЕКСЕ БАБИШ МОЛА
В статье публикуются результаты нескольких лет раскопок из комплекса Бабиш мола, который находится на территории древней дельты Сырдарьи, где во второй половине I тыс. до н.э. была распространена земледельческая Чирикрабатская археологическая культура. Бабиш мола был столичным центром саков, носителей чирикрабатской культуры IV-II вв. до н. э. Культура возникла на этой территории, безусловно, на местной основе, когда кочевые саки, заселявшие низовья Сырдарьи во второй трети I тыс. до н. э., переходят к оседлому земледельческо-скотоводческому способу ведения хозяйства, основанному на ирригационном земледелии. На Бабишмолинском комплексе открыт крупный производственный гончарный центр, загородное святилище и погребальные памятники, описание которых дано в статье.
Ключевые слова: Сырдарья, Чирикрабатская археологическая культура, поселения, городище, мавзолей, хозяйство, материальная культура.
Благодарности: Работа выполнена при финансовой поддержке Министерства образования и науки Республики Казахстан, ИРН AP09260367 «Сельские поселения раннего железного века в низовьях Сырдарьи: хозяйство и быт».
Utubayev Zh.
Margulan Institute of Archeology Almaty, Kazakhstan e-mail: utubaev_z@mail.ru
SOME RESULTS OF RESEARCH IN THE BABISH MOLA COMPLEX
The article publishes the results of several years of excavations at the Babish Mola complex, on the territory of the ancient delta of the Syr Darya, where the agricultural Chirikrabat archaeological culture was widespread in the second half of the 1st millennium BC. Babish Mola was the capital center of the Sakas, carriers of the Chirikrabat culture of the 4th-2nd centuries BC. The culture originated in this territory, of course, on a local basis, when the nomadic Sakas who inhabited the lower reaches of the Syr Darya in the second third of the 1st millenium BC, they are moving to a settled agricultural and cattle-breeding method of farming based on irrigation agriculture. A large production pottery center, a suburban sanctuary and funerary sites have been opened at the Babish Mola complex, a brief description of which is given in the article.
Keywords: Syrdarya, Chirikrabat archaeological culture, settlements, settlement, mausoleum, farms, material culture.
Acknowledgements: The work was carried out with the financial support of the Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan, IRN AP09260367 «Rural settlements of the early Iron Age in the lower reaches of the Syr Darya: economy and life».
