Ортағасырлық Жаргүл төрткүлдерінің керамикалық және остеологиялық материалдарын талдау нәтижелері: палеоэкономикалық аспект (Оңтүстік Қазақстан) Текст научной статьи по специальности «История и археология»

УДК 902.904 (574) МРНТИ 03.41.91

https://doi.org/10.52967/akz2024.L23.256.287

ОртаFасырлык ЖаргYл терт^лдершщ керамикалык жэне остеологиялык материалдарын талдау нэтижелерк палеоэкономикалык аспект (O^Ydra ^азакстан)

© 2024 ж. Акымбек Е.Ш., Шагирбаев М.С., Н^ргали Н.Б.

Keywords: archaeology, archaeozoology, Talas valley, 9th-12th centuries, Zhargul tortkuls, craft, ceramics, economy

Ty^h сездер: археология, археозоология, Талас e^ipi, 1Х-Х11 FF., Жар^л тepткYлдеpi, коленер, керамика, шаруашылык

Ключевые слова: археология, археозоология, Таласская долина, 1Х-Х11 вв., торткули Жаргуль, ремесло, керамика, хозяйство

Yeraly Akymbek1 , Mambet Shagirbayev1 * and Nesipbay Nurgali' 'Doctor of Philosophy (PhD), Leading Researcher, Margulan Institute of Archaeology, Almaty, Kazakhstan. E-mail: eraly_a@mail.ru '*Corresponding-author, Researcher, Margulan Institute of Archaeology, Almaty, Kazakhstan. E-mail: mambet 87@mail.ru 'Laboratory assistant of the Laboratory of Archaeological Technology, Margulan Institute of Archaeology, Almaty, Kazakhstan. E-mail: nesipbay.nurgali01@mail.ru

Results of analysis of ceramic and osteological materials from medieval tortkul hillforts of Zhargul:

paleoeconomic aspect (South Kazakhstan)

The article introduces into scientific circulation the materials obtained during excavations at the complex of Zhargul sites, consisting of three tortkuls located on the left-bank terrace of the Talas river. The purpose of field research was to determine the chronology, topography and functions of these monuments. The section laid on the Zhargul-1 tortkul made it possible to determine the depth of the cultural layer (2.3 m). Two construction horizons with a thickness of 1.0-1.1 m are recorded on the sites of Zhargul-2 and 3. During the excavations, a collection of ceramic and osteological materials was obtained. The latter has 946 animal bones, of which 667 (70.5%) were identified up to the species. The osteological collection contains 98.5% of domestic and 1.5% of wildlife. The results of radiocarbon analysis showed that the lower layer of Zhargul-1 tortkul was formed at the end of the 9th century, and the lower building horizon of Zhargul-2 tortkul, at the end of the 11th - beginning of the 12th century. The analysis of ceramics shows that the dishes of the Zhargul tortkuls are similar to those originating from other nearby monuments of the 10th-12th centuries. At the same time, the technical and technological analysis of glazed dishes demonstrates that it is identical to the products of the city of Taraz, which was the economic and social center of the region. As a result of the research, it was revealed that the Zhargul tortkuls were fortified settlements located along the caravan routes during the Karakhanid era. The population living here was engaged in crafts, agriculture and maintained close connections with the inhabitants of the semi-desert zone of the Talas Valley.

Source of funding: The publication was carried out within the framework of granted financing of the Committee of Science of the Ministry of Science and Higher Education of the Republic of Kazakhstan for 2022-2024, project IRN AP14871082.

For citation: Akymbek, Y., Shagirbayev, M., Nurgali, N. 2024. Results of analysis of ceramic and osteological materials from medieval tortkul hillforts of Zhargul: paleoeconomic aspect (South Kazakhstan). Kazakhstan Archeology, 1 (23), 256-287 (in Kazakh). DOI: 10.52967/akz2024.1.23.256.287

Ералы Шардарбекулы Акымбек1, Мамбет Сапарбекович Шагирбаев1*, Несшбай Бекболатулы Нургали1

1философия докторы (PhD), жете^ FbmbiMM кызметкер, Э.Х. МаpFyлан атындаFы Археология

Ералы Шардарбекулы Акымбек1, Мамбет Сапарбекович Шагирбаев1*, Несипбай Бекболатулы Нургали1

1доктор философии (PhD), ведущий научный сотрудник, Институт археологии

институты, Алматы к,., Казахстан "корреспондент авторы, Fылыми кызметкер, Э.Х. Мартулан атындаFы Археология институты, Алматы к., Казакстан 1Археологиялык технология зертханасыныц лаборанты, Э.Х. Мартулан атындаты Археология институты, Алматы к., Казакстан

Ортатасырлык ЖаргYл терт^лдершщ керамикалык, жэне остеологиялык материалдарын талдау нэтижелерк палеоэкономикалык аспект

(Оцтусш Казакстан)

Макалада Талас взеншщ сол жаталауында орналаскан, Yш тврткYлден туратын Жар^л ескертшштер кешенiнде жYргiзiлген археологиялык казба жумыстарыныц нэтижесiнде алынтан мате-риалдар тылыми айналымта енгiзiледi. Далалык зерттеулердщ максаты - аталтан ескертмштердщ хронологиясын, топографиясын жэне аткартан кызметiн аныктау. Жар^л-1 тврткYлiне салынтан кесiк мэдени кабаттыц калыцдытын (2.3 м) аныктаута мYмкiндiк бердi. ЖаргYл-2 жэне 3 тврт^лдершен калыцдыты 1.0-1.1 м болатын ек курылыс гори-зонттары аныкталды. Казба жумыстары барысында керамикалык жэне остеологиялык материалдар кол-лекциясы алынды. Соцтысы 946 жануар сYЙегiнен турса, оныц iшiнде 667 (70.5%) сYЙек накты тYрге дейiн аныкталды. Остеологиялык коллекцияныц 98.5% YЙ жануарлары, 1.5% жабайы жануарлар. Алынтан Yлгiлерге жYргiзiлген радиоквмiртектi талдау нэтижелерi ЖаргYл-1 тврт^лшщ твменгi кабаты |Х т. аятында пайда болып, дамытандытын, ал Жар^л-2-3 тврт^лдершщ астыцты курылыс горизонты XI т. аяты - XII т. басымен мерзiмделетiндiгiн кврсеттi. Керамикаларта жYргiзiлген жумыстар ЖаргYл тврт^лдершщ кыш ыдыстары квршi жаткан баска да X—XII тт. жататын ескертшштердщ материал-дарымен тiкелей уксас екендiгiн кврсеттi, ал сырлы ыдыстардыц техникалык-технологиялык туртыдан жасалуы в^рдеп экономикалык-элеуметлк орталык болтан Тараз каласы буйымдарымен бiрдей. Зерттеу нэтижелерiнде ЖаргYл тврткYлдерi карахандыктар дэуiрiндегi керуен жолыныц бойында орналаскан бекiнiстi елдi мекен екеш аныкталды. Мунда мекен-деген халык колвнермен, егiншiлiкпен айналыскан жэне Талас алкабыныц швлейт айматыныц туртындарымен тытыз байланыста болды.

К,аржыландыру кeзi: Жумыс КР ГЖБМ Гылым комитетшщ 2022-2024 жж. гранттык каржыландыру аясында орындалды, жобаныц ЖТН АР14871082.

Сiлтеме жасау Yшiн: Акымбек Е.Ш., Шагир-баев М.С., Нуртали Н.Б. Ортатасырлык Жар-гYл тврт^лдершщ керамикалык жэне остеологиялык материалдарын талдау нэтижелерг палеоэкономикалык аспект (Оцтусш Казакстан). казакстан археологиясы. 2024. № 1 (23). 256-287-бб.

DOI: 10.52967/akz2024.1.23.256.287

имени А.Х. Маргулана, г. Алматы, Казахстан "автор-корреспондент, научный сотрудник, Институт археологии имени А.Х. Маргулана, г. Алматы, Казахстан 1лаборант лаборатории археологических технологий, Институт археологии имени А.Х. Маргулана, г. Алматы, Казахстан

Результаты анализа керамического и остеологического материала средневековых торткулей Жаргуль: палеоэкономический аспект

(Южный Казахстан)

В статье в научный оборот вводятся материалы, полученные в ходе раскопок на комплексе памятников Жаргуль, состоящего из трёх торткулей, расположенных на левобережной террасе р. Талас. Целью полевых исследований ставилось определение хронологии, топографии и функций данных памятников. Разрез, заложенный на торткуле Жаргуль-1, позволил выяснить глубину культурного слоя (2.3 м). На памятниках Жаргуль-2 и 3 зафиксировано два строительных горизонта мощностью 1.0-1.1 м. В ходе раскопок получена коллекция керамического и остеологического материала. Последняя насчитывает 946 костей животных, из которых 667 (70.5%) были определены до вида. Остеологическая коллекция содержит 98.5% домашних и 1.5% диких животных. Результаты радиоуглеродного анализа показали, что нижний слой торткуля Жаргуль-1 формировался в конце IX в., а нижний строительный горизонт торткуля Жаргуль-2, в конце XI - начале XII в. Анализ керамики показывает, что посуда торткулей Жаргуль аналогична таковой, происходящей из других близлежащих памятников X—XII вв., в то же время технико-технологический анализ поливной посуды демонстрирует, что она идентична изделиям города Тараз, который являлся экономико-социальным центром региона. В результате исследований выявлено, что торткули Жаргуль являлись укреплёнными поселениями, расположенными вдоль караванных путей в эпоху караханидов. Население, проживавшее здесь, занималось ремёслами, земледелием и поддерживало тесные связи собитателями полупустынной зоны Таласской долины.

Источник финансирования: Статья подготовлена в рамках грантового финансирования Комитета науки МНВО РК 2022-2024, ИРН проекта АР14871082.

Для цитирования: Акымбек Е.Ш., Шагирба-ев М.С., Нургали Н.Б. Результаты анализа керамического и остеологического материала средневековых торткулей Жаргуль: палеоэкономический аспект (Южный Казахстан). Археология Казахстана. 2024. № 1 (23). С. 256-287. РР1: 10.529677akz2024.L23.256.287

1 Юркпе (Ацымбек Е.Ш.)

Талас ещрвде Карахан мемлекет тусында елдi мекендердщ саны кYрт арткандыгы бэрiне белгiлi. Олардыц саны айтарлыктай децгейде терт^лдердщ есебiнен кебейгенiн бYгiнде жал болып коршап жаткан орындары дэлелдейдi. Жоспары бойынша шаршы немесе пктертбурыш пiшiнiндегi терткYлдердi ещрдщ барлык аймагынан кездестiруге болады. Талас жэне Аса езендер1 бассейнiнде жекелеп есептегенде, токсанга тарта терткYл бар. Ескертюштщ осы тYрi жекеше де, шогырланып та кездеседi. Бiр жерге ею жэне Yш терт^лдщ орналасуы сирек болса да ушырасады. Жалпы терт^лдердщ орналасуы эртYрлi: бiреулерi шаткалдыц аузында, келесi бiреулерi булак кезi мен шагын жылгалардыц жагасында, тагы бiреулерi Yлкен езендердщ бойында орналаскан. Кейбiр терт^лдердщ керуен жолдары бойына жайгаскандыгы анык. ЖYргiзiлген далалык жэне зертханалык зерттеулер терт^лдердщ кебi Х-Х11 гг. т1ршшк еткендiгiн керсеттi.

Терт^лдердщ шогырланып орналасу тэртiптерi эртYрлi. Yш терт^лден туратын ескертюштердщ кебi бiр сызык бойында орналаскан болса, келесi бiреулерi жер жагдайына карай шашырап орналаскан. Дегенмен, терт^лдер кандай да бiр тэртiппен орналаскан болуы мYмкiн. Шогырланып орналаскан терт^лдердщ келемдерi мен курылымдарында айырмашылыктар бар. Демек, бiр жерде орналаскан терт^лдердщ топографиясы бiр-бiрiне уксамайды. Талас ещрвде орналаскан ЖаргYл терт^лдершщ де топографияларынан ерекшелiктер анык байкалады. Осы Yш терткYлден туратын Жар^л ескерткiшiнде 2021 ж. жYргiзiлген далалык зерттеулерде олардыц сипаттамаларына гана емес, мэдени кабаты мен курылысы, коленерi мен шаруашылыгы туралы кунды мэлiметтер кордаланды.

1.2 Зерттелу тарихына шолу (Ацымбек Е.Ш.)

Ескерткiштi 1936 ж. КСРО FА Казак филиалы мен ММТИ-дщ Семиречье археологиялык экс-педициясы (жетекшiсi: А.Н. Бернштам) ашып зерттеген. Экспедиция курамындагы А. Тереножкин Талас езеншщ теменгi агысындагы ежелгi жэне ортагасырларга жататын ескерткiштердi есепке алады. Нарымбай терткYлiнен кейiн Yш км жердеп ежелгi курылыстыц тебе болып жаткан орынын, одан кыш сыныктардыц табылганын айтып етедi. Нарымбай терт^лшен соц Тегiстiк ауылынын ощусппндеп Yш км жерде шогырланып орналаскан Yш терткYлдi шартты тYрде немiрлеп толык сипаттамаларын бередi [Труды... 1949: 108-110].

Х1Х г. екiншi жартысында жасалган бас штабтыц топографиялык картасында ескертюштщ орны «Жар^л бекшсшщ кирандысы» деп керсетшген.

1960 ж. жарык керген алгашкы «Казакстанныц археологиялык картасы» тошмше «Тепстж бекiнiстi конысы» деген атпен енген. Yш ескертюштщ де кыскаша сипаттамасы берiлiп, УШ-ХИ гг. мерзiмделген [АКК 1960: 264, № 3790].

1978 ж. Жамбыл облыстык тарихи-елкетану музешнщ экспедициясы (К. Байбосынов) Тепстж ауылы Чапаев атындагы совхоз аумагындагы осы терт^лдердщ екеуiн гана белгшеп, Х1-Х111 гг. жататын «бекшю» деп бередi [Алипчеев, Байбосынов 1982: 172, № 442]. Экспедиция бшктш аласа келген екiншi терт^лдщ сипаттамасын кел^рмейд^

2010 ж. «Археологическая экспертиза» ЖШС-нщ Ескерткiштер жинагы экспедициясы (С. Акылбек, Ш. Кудабаев) ескерткiштi «Жаргул терт^лдерЬ) деп атап, 1936 ж. А.И. Тереножкин жазган сипаттамаларды географиялык координаттары, жоспары жэне Yшiншi терт^лдщ суре^мен толыктырады. ТерткYлдердi Х1-Х111 гг. деп мерзiмдейдi [Свод... 2010: 147-148, № 103].

2021 ж. Э.Х. Маргулан атындагы Археология институтыныц Ощустш Казакстан кешенд1 археологиялык экспедициясыныц Талас археологиялык отряды (Е.Ш. Акымбек) ЖаргYл терт^лдершщ материалдык мэдениетi мен емiр CYрген уакытын аныктау барысында Yшеуiне де далалык зерттеу жумыстарын жYргiздi.

2 Зерттеу ж^мыстары (Ацымбек Е.Ш.)

Жар^л терткYлдерi Талас езеншщ сол жагалауынан келiп куятын Сарыезек жэне Кешеней езендершщ аралыгында, езен террасасыныц Yстiнде орналаскан. Экiмшiлiк-территориялык

жагынан Каза^станныц Жамбыл облысы Байза^ ауданы Тепстш ауылынан 4 км ощустш-шы^ыста жатыр.

Yш тврткYлдeн т^ратын ecкeрткiш Yшб¥рыш жасап орналаскан. TврткYлдeр шартты тYрдe нвмiрлeнiп бeрiлдi (1-сур.). ЖаргYл-1 тврткYлi кешеннщ батыcындаFы ец Yлкeнi, ол Талас взеншщ сол жаFаcынан 100 м жерде орналаскан. Кецеспк кезец мен кешнп жылдары Талас взeнiнeн тартылFан каналдарFа жэне малшаруашылыFына байланысты сальютан ^¥рылыстар тврткYлдiн бiршама бвлiгiн бузып втiп, мэдени ^абатына айтарлыщтай за^ым кeлтiргeн. Ощуспк-батыс б^рышы ^азылFан каналдыц eceбiнeн толыщ бузылып кеткен. KабырFалары элемнщ тврт тарабына баFытталFан тврт^л жоспары бойынша шаршы, Ycтi тепс алац тYрiндe болып келген, айналасы жалмен ^оршалFан. СолтYCтiктeн ощустшке ^арай азFантай созылып жащан тврт^лдщ етепнен есептегенде квлeмi 280*270 м, бшктш 2.0-2.5 м, жайылып кеткен жалыныц eнi 15-20 м, iшкi жаFынан есептегенде биiктiгi 0.2-0.5 м. Б^рыштары мен тврт ^абырFаcы бойынан алты м^наранын i3i бай^алады, олар кабырFа cызыFынан двцгеленш сырт^а аздап шыгып т^р. М^наралардын нобайлыщ диамeтрi 10 м, бiр-бiрiнeн аралары шамамен 20 м. Тврт^лдщ тврт ^абырFаcыньщ орта-

71°26.400' 71°27.600' 71а28.800' 71430.000'

1-сур. Ортатасырлык ЖаргYл тврт^лдершщ Казакстан картасында орналасуы:

1 - ©Google Earth Pro бойынша; 2 - Тврт^лдердщ эуеден тYсiрiлген сурет1 (казба орындары кврсеткiшпен кврсетiлген). Орындатан: Мамбет Шагирбаев

Fig. 1. Location of the medieval tortkuls Zhargul on the map of Kazakhstan: 1 - by ©Google Earth Pro; 2 - aerial view of the tortkuls (the arrow shows the excavation sites). Performer: Mambet Shagirbayev Рис. 1. Расположение средневековых торткулей Жаргуль на карте Казахстана: 1 - по ©Google Earth Pro; 2 - торткули на аэрофотоснимке (стрелкой показаны места раскопок). Исполнитель: Мамбет Шагирбаев

сынан басталган шагын сай как ортасында косылып, терткYлдi тертке белiп тур. Бул бурынгы кешенщ орны деп есептесек, терт кабыргасыныц ортасында какпа болгандыгын ацгаруга болады. Сыртын айнала енi 10-15 м, терецщп 0.4-1.0 м болатын ор коршаган. СолтYCтiк кабыргасы шагын сайды жагалап жатыр.

ЖаргYл-1 терткYлiнен 140 м батыста екiншi жэне Yшiншi терткYл орналаскан. СолтYCтiктен ощуспк багытта катар жаткан олардыц аралыгы 60 м. СолтYCтiгiндегi Жаргул-2-нщ кабыргалары ауыткып элемнщ терт тарабына багытталып орналаскан. Шаршы mшiндiсiшц келемi 90^90 м, биiктiгi 0.5-1.2 м, кабырга жалдарыныц енi 8-12 м, шю жагынан есептегенде биiктiктерi 0.2-0.5 м. Бурыштары мен кабыргаларыныц ортасында мунаралардыц калдыктары элсiз байкалады. Шыгыс кабыргасыныц ортасындагы шамалы сай болып жаткан жер какпа орны болуы мYмкiн. Сыртындагы ор анык керiнбейдi.

ЖаргYл-3 терткYлiнiц кабыргасы ею терткYлдiц кабыргасына карама-карсы орналаскан. Жоспары бойынша трапеция тYрiнде келген терткулдщ келемi 100^100 м, сыртынан есептегенде жалпы биiктiгi 2.5-3 м. Айнала коршап жаткан биiк жалдарыныц еш 10-15 м, биiктiгi iшкi жагынан есептегенде 0.8-1 м. Бурыштары мен кабыргаларыныц ортасындагы мунара орындары сыртка карай децгеленiп шыгып тур. Олардыц диаметрi етегiнен есептегенде 10 м, бшктш кабырга жа-лынан 0.5 м-ге дешн биiк жатыр. СолтYCтiк-шыFыс-шыFыс кабыргасыныц ортасындагы екi мунара орнына карама-карсы орналаскан екi мунара Г-тэрiздi кYрделi какпа жолын курайды. Мунаралар аралыгындагы ецiс жерлерге караганда какпага оцтYCтiк жагынан кiрген. Сырты айнала еш 10 м, терецдiгi 0.5 м-ге дешн баратын ормен коршалган. ЖаргYл-2 жэне 3 терткYлдерiнiц шыгыс жагынан езеннщ ескi бiр арнасы еткендiктен, сай болып жатыр. Екеушщ де какпалары осы сайга карай шыккан.

Терткулдердщ аралыгынан жэне мацайынан материалдык мэдениет калдыктарыныц тебе бо-лып жаткан орындары байкалады.

2.1 ^азбаныц кыскаша сипаттамасы (Ацымбек Е.Ш.)

Жар^л-1 терткYлiнiц Yстiнен кецестiк уакытта ауылшаруашылык максатында солтYCтiк-шыгыс бурышынан оцтYCтiк-батыс бурышына карай узындыгы 320 м, еш 10-12 м, тереццш 2.0-2.5 м Yлкен арык казылган. Ол арыктан Талас езенiнен мотор аркылы шыгарылган су бакша алкабына карай кеткен. Осы казылган арык бойынан ескерткiштiц мэдени кабатын аныктау Yшiн шагын кесiк казба жYргiзiлдi. Арыктыц жагасына салынган кесiктiц узындыгы 6.2 м, еш 1 м. Казба жумыстары гимарат курылысы Yстiне емес, бiрнеше рет тапталган ашык алацкайга тYCтi. Нэтижесiнде калыцдыгы 2.3 м мэдени кабаттан бес рет катты тапталган жолдыц табаны аныкталды. Тек теменгi кабаттардыц бiр шетшен гана ныгыздалган пакса кабырга калдыктары шыкты. Казба тYCкен орын ескертюштщ топографиялык жоспары бойынша сай болып келген, бул кеше орны деп тYсiндiрiлген болатын. Олай болса, казба жумыстары шыгыс какпадан юретш кешенщ Yстiне тYCкенiн жэне ескерткiш пршшк еткен кезец бойы кызмет еткендшн аныктап бердi (2, 7-сур.).

Жар^л-2 терткYлi терткYлдер кешенiнiц iшiнде келемi жагынан кiшi, биiктiгi де бiршама аласа келген. Оныц курылымына караганда шю белiгiнiц мэдени кабаты калыц екендiгi байкалады. Осы калыц кабатыныц курылысын аныктау Yшiн казба жумыстары жYргiзiлдi. Казба ескерткiштiн орта тусына, солтYCтiк кабыргасына жакын жерге салынды. Келемi 5x4 м (20 м2) болатын казба ескерткiштiц орналасуына карай, кабыргаларына параллель, бiрак шыгыстан батыска карай шамалы созыла тYCкен. Терецдiгi 1 м-ге дейiн тYCкен казба нэтижесiнде шикi саздан салынган курылыстыц калдыктары мен еденi аныкталды (2, 2-сур.). Жер бетiнен 0.35 м терецщктен бастап аныктала бастаган курылыстыц калыц келген кабырга калдыктары солтYCтiк-шыFыстан ощуспк-батыс багытта орналаскан. Казба барысында кам кiрпiштiц калдыктары шыкканымен, аныкталган кабыргалар паксадан жэне саз юршштерден салынган. Кiрпiштерiнiц елшемш алуга келмейдi. Курылыс катты бузылып кеткендiктен, кандай да бiр курылыстыц нобайын аныктау мYмкiн бол-мады. Едендерi катты тапталган. Тек казбаныц оцтYCтiгiнен аныкталган, бiршама жаксы сакталган кабырганыц калыцдыгы 0.9 м, бшктш 0.4 м. Кабырга бiр рет жендеу жумыстарынан еткенге

2-сур. Жаргул терткулдерк Жоспарлар: 1 - Жар^л-1; 2 - ЖаргYл-2; 3 - Жаргул-3.

I - шым к,абаты; 2 - к,азба шекарасы; 3 - бос топырак,; 4 - к,ум; 5 - кYл аралас топырак,; 6 - к,абырга; 7 - YCTi^ri к,абаттьщ кабыргасы, 8 - к,уланды к,абырга; 9 - к,уланды кiрпiштер; 10 - тапталган топырак,,

II - шртш; 12 - ошак,; 13 - тапталган еден, 14 - материк; 15 - жер бетк Ералы Ак,ымбектщ сызбасы

Fig. 2. Zhargul Tortkuls. Plans: 1 - Zhargul-1; 2 - Zhargul -2; 3 - Zhargul-3. 1 - turf layer; 2 - excavation boundary; 3 - inflatable soil; 4 - sand; 5 - soil mixed with ash; 6 - wall; 7- wall of the upper horizon; 8 - blockage; 9 - piled bricks; 10 - packed soil; 11 - brick; 12 - hearth; 13 - floor; 14 - mainland; 15 - the surface of the earth. Drawing by Yeraly Akymbek Рис. 2. Торткули Жаргуль. Планы: 1 - Жаргуль-1; 2 - Жаргуль-2; 3 - Жаргуль-3. 1 - дёрн; 2 - граница раскопок; 3 - эоловый нанос; 4 - песок; 5 - грунт перемешанный с золой; 6 - стена; 7 - стена верхнего горизонта; 8 - завал; 9 - заваленные кирпичи; 10 - утрамбованный грунт; 11 - кирпич; 12 - очаг; 13 - пол; 14 - материк; 15 - поверхность земли. Чертеж Ералы Акымбека

¥^Ca^bi. Б^л rça6bipFa шaFын бeлмeлepцщ оpтaсындaFы нeгiзгi rçaбыpFa болFaн сeкiлдi. Бiparç, ^roaR бeлiгiндeгi rçaбыpFaлap нaшap сaкгaлFaн немесе Ca^amaraR. Kaзбaнbщ бaтыс жaFынaн нeгiзгi ^aбыpFaFa rçapaмa-rçapсы тaFы 6ip rçaбыpFa (^nbirç^iFbi 0.6 м) шbщrçaнымeн, т¥Йbщтaлbш ^nFaR Осы ^aбыpFaдaн шыщ^н 6ip жщшке rçaбыpFa нeгiзгi rçaбыpFaFa б¥pыш жaсaп кеткен болсa, rçaбыpFa ¥шышн тaFы 6ip жщшке rçaбыpFa солтYCтiк-бaтысrça rçapaM кеткен. Осы жщшке rçaбыpFaнын (бaстaлFaн жepiндe) тYбiнeн aшbщ ошяктыц ^вды^^ы, кYЙгeн Ca3^irç бeлшeктepi ami^^^i.

Стратиграфиясы. Kaзбaнbщ солтYCтiк-бaтыс шетшщ кeскiн-сызбaсы aлынды. K^nbirç^iFbi 0.1-0.15 м шым ^aбaтыныц aстынaн 0.2-0.4 м бос TOnbiparç rçaбaты шыкты. Одaн кeйiн 0.5-0.55 м ^^ады^та, K¥PbMbiCTbi4 eдeнiнe дeйiн кYл apaлaс TOnbiparç rçaбaты жaтыp. Осы ^aбaттыц кей жepлepiнeн шоFыpлaнFaн кYл жэне ^ганцы rçaбыpFa ^гл^х^^ы ami^an^i. Каганцы rçaбыpFaлap. нeгiзiнeн тaзaлaнFaн ^aбыpFaлapцыц мaцынцa жaтыp.

ЖapгYл-3 тepткYлiнe ^a36a ж¥мыстapы солтYCтiк-бaтыс rçaбыpFaсынa (жaлынa) жarçын. оpтa т^сыта 5*4 м (20 м2) ^лемде сaлынцы. ^a36a ^мыш^ы тepткYлцiц жaтысынa rçapaM, ^aбыpFaлapынa пapaллeль, солтYCтiк-шыFыстaн ощYCтiк-бaтысrça rçapaM жYpгiзiлцi. Нэтижeсiнцe шикi сaздaн сaлынFaн eкi ^¥PbMbiC ropизонтынbщ ^^ды^^ы шы^гы (2-Cyp., 3). Нeгiзiнeн na^Ca жэне кipniштeн сaлынFaн. Кipmштepiнщ eлшeмiн ami^ay мYмкiн болмaцы. YCTirçri K¥PbWbie rçaзбaнbщ тек солтYCтiк б¥pышынaн ami^^^i. Жep бeтiнeн 0.2 м тepeвдiктeн бaстan ami^^a бaстaFaн ^¥PbMbiC ^aлцыFыныц eцeнi 0.6-0.7 м тepeвдiктeн шыщты. Б^л - 6ip бeлмeнщ ощуспк б¥pышы eкeнцiгi бeлгiлi болды. K^bipFaCbrnbirç ^aлыццыFы 0.55-0.7 м, сa^тaлFaн бшктш 0.5 м. K^bipFa aCTbirçFbi ^^ылыс rçaбыpFaсы YCTrnirç 6íp шeтiнe Cami^a^ Kaзбaныц бaсrça бeлiгiнeн YCrirçri K¥pылыстыц ^вды^^ы aнbщтaлмaцы. Асты^ы к¥Pылыстыц ^вды^^ы, жep бeтiнeн 0.7 м тepeвдiктeн amilana бaстan, eцeнi 1.0-1.1 м тepeвдiктeн шыкты. Кдоылыс тepткYлцщ жaтысынa rçapaM оpнaлaсrçaн. К^ылыш^н бipнeшe бeлмeлepдi бeлin т¥pFaн ^лыц ^aбыpFaныц ^n^iKrapbi ami^an^i. Kaзбaнbщ оpтaсынaн солтYCтiк-шыFыстaн ощYCтiк-бaтысrça rçapaM бaFыггaлFaн ^aбыpFaныц жэне OFaн б¥pыш жaсan жaлFaсrçaн ^aбыpFaлapцыц ^nbirç^iFbi 0.5-1.0 м apaлыFынцa aybra^b, сa^тaлFaн биiктiктepi 0.2-0.5 м.

Стpaтигpaфиясы. Kaзбaнbщ YCrirçri ^¥PbMbiC гоpизонты жо^ ощустш-шы^ыс шетшщ кескш-сызбaсы тYсipiлцi. Б¥л жaFы 6íp бeлмeнщ iшi болFaнцbщтaн, ^шишт^ ^вды^^ы оpтaсынa rçapaM CaM болып жaтыp. Шым ^aбaтыныц aстынaн оpтaсынa rçapaM CaM болып келген 0.8 м ^^вды^^ы бос TOnbiparç rçaбaты aнbщтaлцы. Kaзбa шетшщ шы^ыс жaFынaн оpтa т¥сынa цeйiн 0.1-0.15 м ^л apaлaс rçapa тYCтi Ca3, aл бaтыс жaFынцa 0.1-0.3 м ^nb^bi^ra кYл жaтыp. ^л apaлaс rçapa тYCтi Ca3 бaтыс жaFынaн eтeтiн ^aбыpFaныц iшкi жaFындa, aл шыFысынaн eткeн rçaбыpFaнbщ шю жaFынцa ^nbirç^iFbi 0.1 м ^лдщ жщшке rçaбaты сa^тaлFaн. Еденнщ Yстiндe жaщaн осы ^лцщ Yстiн 0.10.3 м rçaлындbщтaFы тanтaлFaн к¥лaнцы rçaбыpFa жayыn жaтыp. Каганцы rçaбыpFaлap eкi жaFынцaFы кaбыpFaлapцыц Yстiнцe 0.1-0.15 м ^^ады^та rçaбaттaлFaн.

3 Материал жэне зерттеу эдктер1

3.1 Керамиканы зерттеу эдiстерi (Нургали Н.Б.)

Кepaмикaлbщ б¥йымцap сaлыстыpмaлы моpфолошялbщ тaлцay эдасше сэйкeс, ^ызметпк-технологиялыщ бeлгiлepi бойыншa Yш TOnrça жiктeлцi. АтaлFaн эдас бойыншa ^збгдан тaбылFaн кepaмикaлbщ б¥йымдap aсYЙлiк, aсхaнaлbщ жэне Iпapyaшылbщ-т¥pмыстbщ цеп бeлiнiп, эpбip тоnтaFы ^ыш ыдыстapдbщ сиnaггaмaсы жaсaлцы. Сaлыстыpмaлы тaлцay эдiстepi бойыншa ^ыш ыцыстapцын хpонологиясы aнbщтaлды. ТepткYлцepцeн тaбылFaн b^biCTap^irç моpфолошялbщ бeлгiлepi кepшi гeогpaфиялы^ aймa^тapцaFы жэне Оpтa АзияцaFы оpтaFaсыpлы^ eскepткiштepцiц ^ыш ыдыстapы-мен сaлыстыpылыn, оpтa^ ¥^сaсты^тapы мен epeкшeлiктepi aй^ынцaлцы. Mоpфомeтpиялы^ зepт-тey эцiстepi бойыншa ^ыш ыцыстapцыц eлшeмдepi aлыныn, жaсaлy жэне niшiнцeлy epeкшeлiктepi сиnaггaлцы. Бapлы^ eлшeмцep элeктpонцы штaнгeнциpкyльцiц кeмeгiмeн 0,2 мм aйыpмaшылы^тa жaсaлды.

3.2Археозоологиялык зерттеу эдiстерi (Шагирбаев М.С.)

Остеологиялыщ мaтepиaлцap ЖapгYл тepткYлцepiнe жYpгiзiлгeн ^aзбa бapысынцa жинaс-тыpылцы. ЖapгYл-1 тepткYлiнe сaлынFaн тpaншeя-^aзбaцaн тepт жaнyapдaн тapaйтын 16 CYЙeк.

Жар^л-2 терт^лшен 22 бас жануарга тиесiлi 352 CYЙек, ЖаргYл-3 тврткYлiнен 27 бас жануарга тиесiлi 576 CYЙек, жалпы 55 бас жануардан тарайтын 946 CYЙекке археозоологиялык талдау жYргiзiлдi (2-кесте). Yй жануарларыныц (iрi кара, жылкы жэне тYЙе) жас ерекшелiктерiн (жак CYЙектердегi тютердщ есу/жетiлу YДерiсi, тYтiкшелi CYЙектердiц эпифиздерi жэне т. б.) аньщтауда И. Сильвердщ эдiстемелiк ецбеп [Silver 1969: 283-302], уак малдыц теменгi жак CYЙектерiндегi азу тютердщ егелу Yдерiсi бойынша сойылган кездеп жастарын аныктауда А. Гранттыц эдютемеа [Grant 1982: 92-93; fig. 1-2] пайдаланылды. Yй жануарларыныц тiстерiндегi жылдык сакиналарды «оку» Yшiн бiркатар жеке тютер арнайы куралдардыц кемегiмен кесшш, алышан Yлгiлерге жеке сараптама жYргiзуде Г.А. Клевезальдыц эдiстемелiк ецбегi [Клевезаль 2007: 79-92] колданылды. Жуп туякты YЙ жануарларыныц елшемдерi бойынша экстерьерлш ерекшелiктерiн реконструкция-лауда алдыцгы жэне арткы сирактардыц коэффициенттерi негiзге алынды [Цалкин 1960; 1961: 127; 1970: 137-138]. Жылкыныц жота бойынша бойыныц биiктiгiн аныктауда В.О. Виттiц эдю пайдаланылды [Витт 1952: 173]. СYЙектердiц морфометриялык елшемдерi калыптаскан эдютерге сэйкес жYргiзiлдi. Iрi кара, уак мал жэне жылкы CYЙектерi А. Дриш эдiсi бойынша [Driesch 1976: 56-101], куланныц кацка элементтерi В. Эйзенманныц эдiсiмен [Eisenmann et al. 1988: 57, 65-67] елшецщ. Уак малдыц сойылган мезгiлдерi жогарыда аталган Грант эдiсiнiц нэтижелерiне CYЙенiп, тютердщ егелуше байланысты белгiлi болган айлар бiр жылдагы 12 айга белiну аркылы аныкталды. Бул жер-де уак малдыц телдейтш мезгiлдерi непзге алынып, эмпирикалык зерттеу эдiстерi бойынша Талас ецiрiндегi уак малдыц телдейтш мезгiлдерiмен салыстырмалы тYрде талданды. Бул эдютщ толык сипаттамасы Шагалалы конысыныц остеологиялык материалдарын зерттеу жумысында кещрек баяндалган [Шагирбаев, Сакенов 2023: 221-223].

4 Зерттеу нэтижелерi

4.1 Радиокем1ртект1 зерттеу нэтижелер1 (Ацымбек Е.Ш.)

Жар^л-1 терткYлiнiц теменгi кабатынан алынган Yлгiге жYргiзiлген радиокемiртектi талдау нэтижелерi керсеткендей, ескертюш IX f. калыптаса бастап, XIII f. басына дейiн емiр CYPуiнде мэдени кабаты калыцдап, калалык децгейге дейiн кызмет аткарFан. Жар^л-2 терткYлiндегi казбадан алынFан аFаш кемiрiне жасалFан радиокемiртектi талдау негiзiнде XI f. аяFы - XII f. ба-сымен мерзiмделдi. ЖаргYл-3 терт^лшщ екiншi курылыс кабатынан алынFан Yлгiге жасалFан радиокемiртектi талдау XI f. ортасы - XII f. ортасын керсеттi (1-кесте).

4.2 Керамикалык материалдар (Нургали Н.Б.)

ЖаргYл-1 тврт^л!. Казбадан табылFан керамикалык буйымдардыц саны 43 дана. Кыш ыдыстардыц басым белтн сырсыз ыдыстар (93%), калFан белтн сырлы ыдыстардыц сыныктары (7%) курайды. Керамикалык материалдар колданылу аясына карай: асYЙлiк (48.8%), асханалык (44.2%), шаруашылык-турмыстык (7%) деп Yш топка жiктелдi (3-сур., 1-2). Кыш ыдыстар колмен жапсырылып жэне шарыкта жасалFан. Буйымдар отта сапалы кYЙдiрiлген. Дегенмен, шшара бiркалыпты температурада кYЙдiрiлмегендерi де кездеседь ТYсi - кызFылт коцыр.

Керамикалык материалдарды табылFан терецдiгiне карай терт яруска жiктеп карастырдык.

Екiншi ярустан барлы^ы 16 дана кыш буйым сыныктары жинап алынды. Олардыц iшiнде екi данасы сырлы ыдыс сыныктары. Керамикалык материалдар пайдалану кызметiне карай асYЙлiк (11) жэне асханалык (5) деп еюге белiндi. АсYЙлiк буйымдар казан белшектершен жэне казанныц какпак сыныктарынан турады. Казан ернеулерiнiц диаметрi 20-23 см, калыцдыFы 0.81.7 см аралы^ында ауыткиды. Казан ернеулершщ басым белiгi сыртка карай кайтарылып жасалFан (4-сур., 1-3, 7, 13). Ыдыс туткалары саздан доFа тэрiздi жасалып, казан бYЙiрiне сацылау тастап жапсырылып бектлген (4-сур., 6, 9, 11). Жасалу эдiсi бойынша ыдыстар колмен жапсырылып жэне шарыкта жасалFан. Казан какпактарыныц диаметрi 19-25 см. Какпактардыц калыцдыFы 1-1.3 см. Какпактардыц шетiнен айналдыра бiр жолакты сызык жYргiзiлген. Бетiне геометриялык ернектер салышан (4-сур., 4-5). Бiрiнiц сыртын ^шк шалFан.

1-кесте - Радиоквм'ртектi талдаудын нэтижеа («БАРНАС» гылыми кызмет компаниясы, Вильнюс радиокарбон) Table 1 - Results of radiocarbon analysis (UAB "BARNAS", Vilnius Radiocarbon) Таблица 1 - Результаты радиоуглеродного анализа (Компания научных услуг «БАРНАс», Вильнюс радиокарбон)

Ескертшштщ атауы Зертхана шифры, мерз1мдеу нем1р1 14С-мерз1м, ж.б. Мелшерлш мэш, б.д. жж. pMC*

1с (68,3%) 2с (95,4%)

Жар^л-1 FTMC-VP87-5 1125±27 892-902 Cal AD 774-994 Cal AD 86.94±0.29

Жар^л-2 FTMC-GR14-12 895±26 1053-1076 Cal AD 1045-1220 Cal AD 89.46±0.29

Жар^л-3 FTMC-SF12-100 983±29 1023-1148 Cal AD 995-1157 Cal AD 88.49±0.32

Кусак FTMC-VP87-1 858±26 1175-1220 Cal AD 1054-1262 Cal AD 89.87±0.29

Ескерту: *pMC (percentage modern carbon) - кем1ртепнщ каз1рп пайызы

2-кесте - ЖаргYл тврт^лдер'!нен табылган жануар сYйектерiнiн mYP бойынша н,урамы Table 2 - Species composition of animal bone remains from tortkuls Zhargul Таблица 2 - Видовой состав костных остатков животных из торткулей Жаргул

Жануар турлер1 Терт^лдер Жиыны

ЖаргYл-1 Жар^л-2 Жар^л-3

Уй жануарлары

Уак мал - Ovis et Capra *12/**2 93/7 135***/13 240/22

1р1 кара - Bos taurus - 74/5 170/4 244/9

Жылкы - Equus caballus 3/1 62/5 93/5 158/11

Туйе - Camelus bactrianus - 2/1 5/1 7/2

Есек - Equus asinus - - 2/2 2/2

Ит - Canis familiaris - 3/1 3/1 6/2

Жабайы жануарлар

Кулан - Equus hemionus - - 5/2 5/2

Аркар - Ovis ammon - 1/1 - 1/1

Акбекен - Saiga tatarica - - 1/1 1/1

СYткоректiлер - Mammalia ind. - 115 164 279

Тасбака - Testudo horsfieldii - 1/1 - 1/1

Кус - Aves indet 1/1 1/1 - 2/2

БарлыгыЛЪМ 16/4 352/22 576/27 946/55

Ескерту: * - CYЙек саны; ** - жануар саны; ***Жар^л-2 терт^лшен табылган 51 асык есепке алынган жок

Ортагасырлык ЖаргYл тeрткYлдерiнiнl керамикалык жэне остеологиялык материалдарын талдау нэтижелер'1...

3-сур. Жаргул. Керамика: 1 - ыдыстардыц кызмет (а - шаруашылык-турмыстык; b - асханалык; с - acY^iK); 2 - ыдыстардыц жасалу ерекшелiктерi (а - сырлы; b - сырсыз)

Fig. 3. Zhargul. Ceramics: 1 - purpose of tableware (a - household; b - dining; c - kitchen); 2 - features of the manufacture of vessels (a - glazed; b - unglazed)

Рис. 3. Жаргуль. Керамика: 1 - назначение посуды (a - хозяйственно-бытовая; b - столовая; c - кухонная); 2 - особенности изготовления сосудов (a - глазурованная; b - неглазурованная)

Асханалык буйымдарга кезелердщ ернеу жэне бYЙiр кабыргаларынын бeлiктерi мен сырлы ыдыс сыныктары жатады. Кезе ернеушщ калындыгы 0.7 см. БYЙiр кабыргаларынын калындыгы 0.7-0.8 см.

Сырлы ыдыстарды кесе ернеуi мен табак тYбiнiн сыныктары курайды. Кесе ернеушщ калындыгы 0.5 см. Сырлы ыдыс тYбiнiн диаметрi 9 см, тYбiнiн калындыгы 1.2 см. Сырынын тYсi сур жэне саргыш болып келген.

Yшiншi ярустан 10 дана кыш ыдыс сыныктары табылды. Керамикалык материалдар пайдала-нылу кызметiне карай асYЙлiк (5), асханалык (3), шаруашылык-турмыстык (2) деп Yшке жiктелдi. АсYЙлiк буйымдарга

казаннын ернеу, бYЙiр кабыргалары жэне тутка бeлшекгерi жатады. Казан ернеулершщ диаметр1 20-23 см, калындыгы 0.8-1.7 см аралыгында ауыткиды. Пiшiнделу эдiсi бойынша ернеулерiнiн ба-сым бeлiгi сыртка карай кайтарылып жасалган. Ыдыс туткалары саз-дан дога тэрiздi жа-салып, казан бYЙiрiне санылау тастап жапсы-

4-сур. Жаргул-1 тврткулшщ кыш буйымдарыныц сызбасы: 1-3, 7, 13 - казан ернеу^ 4-5-казан какпагы; 6, 9,11 - казан туткалары; 8 - тегене; 10 - кумыра туткасы; 12-хумша. Суретшi: Умиргали Доспенбетов

Fig. 4. Zhargul-1. Ceramics: 1-3, 7,13 - the rim of the boiler; 4-5 - the lid of the boiler; 6, 9,11 - the handle of the boiler; 8 - tegene; 10- the handle of the jug; 12 - humsha. Drawer: Umirgali Dospenbetov

Рис. 4. Жаргуль-1. Керамика: 1-3, 7,13 - венчик котла; 4-5- крышка котла; 6, 9,11 - ручка котла; 8- тегене; 10- ручка кувшина; 12 - хумша. Художник: Умиргали Доспенбетов

pbrnbm бектлген. ЫIдыстap ;олмен жanсыpылыn жэне шapы;тa жaсaлFaн. Асxaнaлы; ыцыстapFa ;¥мыpaнbщ 6yMíp ;aбыpFaлapы мен т¥т;a CbrnbiKrapbi жaтaцы. BYMip ;aбыpFaныц ^лыч^^ы 0.8 см. BYMip ;aбыpFaсыныц сыpтынaн aйнaлдыpa eкi жолa;ты сызы; жYpгiзiлгeн. Кeйбipiнiн сыpтынa aнгоб с¥Йы;ть^ы жaFылFaн. T¥т;aлapцыц ^лыидь^ы 2.8-4.0 см. К¥мыpaлap шapы;тa жaсaлFaн. Шapyaшылы;-т¥pмысты; ыцыстap кум epœyi мен x¥мшaнbщ тYn сыныFынaн т¥paцы. Х¥м ep^yrniR ^лыч^^ы 4.7 см. Х¥мшa тYбiнiц циaмeтpi 13 см, тYбiнiц ^лыидь^ы 2.1 см. Х¥м ;олмен жanсыpy эцiсi ap;brnbi, x¥мшa шapы;тa жaсaлыn niшiнцeлгeн.

Tepтiншi яpyстaн 18 цaнa ;ыш ыцыс CbrnbiKrapbi тaбылцы. Кepaмикaлы; мaтepиaлцap naйцaлaнылy ;ызметше ;apaM aсYЙлiк (5), aсxaнaлы; (11), шapyaшылы;-т¥pмысты; (2) цen Yшкe жштелда. АсYЙлiк ыцыстapцы ;aзaнныц 6ymíp ;aбыpFaсы мен т¥т;a Cbmbi^rapbi ;¥Pa^bi. KaбыpFaлapынbщ ^льяль^ы 0.9-1.1 см. Cыpтынцa ^йе iзцepi Ca^aroa^ Ы1цыс т¥т;aлapы сaздaн цоFa тэpiзцi жaсaлыn, ;aзaн бYЙipiнe Carçbrnay тaстan жanсыpылFaн. Кaзaнцap ;олмен жanсыpy эцiсi ap;brnbi жaсaлFaн. Асxaнaлы; ыцыстapFa кeзe epнeyлepi мен ;¥мыpaныц т¥т;aлapы жэне сыpлы ыцыс CbfflbiFbi жaтaцы. Кeзe ep^yrniR циaмeтpi 17 см, epœymiR ^лыидь^ы 0.6-1.5 см. Еpнeyлepi Cbip^a ;apaM ;aйтapылFaн. Ы^ы^^ шapы;тa niшiнцeлгeн. K^bipa т¥т;aлapыныц ^лыч^^ы 2.8-3.6 см. T¥т;aлapцыц YCTi4ri бeлiгi жaл сeкiлцi биiктeтiлin жaсaлFaн. Cыpлы ыцыс сыныFы кесе ;aбыpFaсынa тиесш, ^лыч^^ы 0.4 см. CыpтынцaFы сьфдыц тYсi сapFыш, C¥P 6олып келген. Ы1дыс шapы;тa жaсaлыn, niшiнцeлгeн. Шapyaшылы;-т¥pмысты; б¥Йымцapцы xy^biR 6ymíp ;aбыpFaсы мен мaйшaм K^pa^b. Х¥мныц 6yMíp ;aбыpFaсыныц rçanbirç^iFbi 1.3 см. Maйшaмныц диaмeтpi 8 см, ep^yirnR ^лыч^^ы 0.8 см, тYбiнiц ;aлындыFы 1.1 см. Maйшaмныц толы; кYЙцipiлмeгeнiнe ;apaFaнцa, б¥Йым т¥pмысты; ^олданыста болмaFaн тэpiзцi. Х¥м мен мaйшaм ;олмен жanсыpy эдаа ap;brnbi жaсaлFaн.

Жаргул-2 mвpmкYлi. ^збгдан тaбылFaн кepaмикaлы; б¥Йымцapцыц сaны 167 дaнa. Кыш bi^iCTap^irç бaсым бeлiгiн сыpсыз ыцыстap (73%), ;aлFaн бeлiгiн сыpлы ыцыстapцыц CbrnbiKrapbi (27%) ;¥Pa^bi. Кepaмикaлы; мaтepиaлцap naйцaлaнy ;ызметше ;apaM Yш TOn;a жiктeлцi: aсYЙлiк (42%), aсxaнaлы; (54%), шapyaшылы;-т¥pмысты; (3,5%) (3-Cyp., 1-2). Кepaмикaлы; мaтepиaл-цap ;олмен жanсыpылыn жэне шapы;тa жaсaлFaн. Кыш б¥Йымцapцыц кYЙцipiлy тeмnepaгypaсы бip;aлыnты. BaCbrn бeлiгiнщ тYсi - ;ы^ылт ^оцыф.

АсYЙцe ;олцaнылFaн кepaмикaлы; б¥Йымцapцы ;aзaнныц epнey, т¥т;a, 6ymíp ;aбыpFaсы мен ;a;na; сыныFынaн т¥paцы. Кaзaн epray^eprniq циaмeтpi 17-23 см, ep^y^eprniq ;aлыццыFы 0.7-1.6 см apaлыFынцa зуыткдцы. Пшшделу эцiсi бойыншa epreynepimR бaсым бeлiгi Cbip^a ;apaM ^arnapbrnbin жaсaлFaн (5-Cyp., 1-12). T¥т;aлapыныц ^лыидь^ы 1.0-2.7 см. Жaсaлy epeкшeлiктepiнe ;apaM ;aзaн т¥т;aлapыныц Yш тYpi кeзцeсeцi: 1) шшш жapты aM тэpiзцi жaсaлыn. ;aзaн ;aбыpFaсынa жanсыpылыn бeкiтiлгeн; 2) Yшб¥pыш сeкiлцi жaсaлыn, ;aзaн бYЙipiнe Carçbrnay тaстan оpнaлaстыpылFaн; 3) сaзцaн есшген цоFa гэpiзцeс жaсaлыn, к;aзaн ;aбыpFaсынa Carçbrnay тaс-тan жanсыpылFaн. BYMip ;aбыpFaлapыныц ^лыидь^ы 0.5-1.3 см. BaCbrn бeлiгiнiц сыpтынцa кYЙe iзцepi ;aлFaн. Кeйбipiнiц сыpтынцa эpтYpлi niшiнцeгi ep^rcrep сaлынсa, бip;aтapыныц сыpтынцa eкi ;aтap жолa;ты сызы; aйнaлцыpa сызылFaн. Жaсaлy тexнологиясы бойыншa шapы;тa жaсaлFaн ;aзaндap бaсым. Кaзaн ;a;naFbrnbi4 ;aлыццыFы 1.3 см. Аз Farn бeлiгi сa;тaлFaн rça^na^raH циaмeтpiн ami^ray мYмкiн болмады. Колмен жanсыpy ap;brnbi жaсaлFaн KarçnaKrarç бeтiнцe тол;ын тэpiзцeс epнeктep Cb^brnFa^

Асxaнaцa ;олцaнылFaн ;ыш б¥Йымцapцы газе мен ;¥мыpaлapцыц жэне сыpлы ыдыстapдын бeлшeктepi ;¥PaM^i. Кeзe ep^y^eprniR диaмeтpi 14-17 см, ep^yimR ^лыч^^ы 0.6-1.5 см apamiFb^a ayыт;ицы. Пiшiнцeлy эдас бойыншa ep^y^eprniq бaсым бeлiгi Cbip^a ;apaM ;aйтapылыn жaсaлFaн. T¥т;aлapыныц шшш iлмeк тэpiзцi келген, ;aлыццыFы 0.9 см, жaлпa;тыFы 3 см. Кeйбipiнщ сыpтынa aнгоб C¥Йы;тыFы жaFылFaн. Жapтылaй бYтiн ;¥PaстыpылFaн кeзe epнeyiнiн диaмeтpi 19 см, ;aлындыFы 1.5 см. Пiшiндeлy эцiсi бойыншa epнeyi Cbip^a ;apaM ;aйтapылыn жaсaлFaн. ^1дыс шapы;тa жaсaлыn, niшiнцeлгeн. Кeзeнiц бYЙipiнцe ею т¥т;aсы iлмeк тэpiзцi жaсa-лып, ;aзaн бYЙipiнe жanсыpылыn бeкiтiлгeн. Tуг;aсыныц ;aлыццыFы 0.8 см, жaлna;тыFы 3.3 см. BYMip ;aбыpFaсыныц ;aлыццыFы 0.8 см. КaбыpFaсын aйнaлцыpa сызы;тap жYpгiзiлгeн (6-Cyp, 1).

5-сур. Жаргул-2 терткуж. Кыш ыдыстар: 1-12 - казан epHeyi; 13,15 - куман; 14 - кумыра мойыны;

16 - кезе; 17- кумыраныц бYЙiр кабыргасы; 18 - хум. Умиргали Доспенбетовтыц салган cypeTi

Fig. 5. Tortkul of Zhargul 2. Ceramic: 1-12 - the rim of the boiler; 13,15 - kumgan; 14 - the neck of the jug;

16 - the pot; 17 - the side wall of the jug; 18 - khoum. Drawing by Umirgali Dospenbetov

Рис. 5. Торткуль Жаргуль-2. Керамика: 1-12 - венчик котла; 13,15 - кумган; 14 - горлышко кувшина;

16 - горшок; 17 - боковая стенка кувшина; 18 - хум. Рисунок Умиргали Доспенбетова

Кумыраныц мойын, 6y^p кабыргалары, туткалары жэне TYn сыныктары табылды. Мойын сыныктарыныц калыцдыгы 0.7-1.0 см аралыгында ауыткиды. Мойындарыныц диаметрi 2.8-3.5 см. БYЙiр кабыргаларыныц калыцдыгы 0.6-1.0 см. Туткаларыныц калыцдыгы 1.6-2.8 см, жалпактыгы 1.9-4.5 см. Ыдыс TYnTepiHiR диаметрi 7-8 см, калыцдыгы 0.7-1.0 см. Ыдыстардыц басым бвлiгi колмен жапсыру эдiсi аркылы жасалган. Сырлы ыдыстар табактыц ернеу, бYЙip кабыргасы мен TYn сыныктарынан турады. Ернеулершщ калыцдыгы 0.4-0.7 см, бYЙip кабыргаларыныц калыцдыгы 0.4-1.4 см, тYптepiнiц диамeтpi 7-13 см, тYптepiнiц калыцдыгы 0.9-1.2 см. Сырыныц тYCтepi сур. коцыр, ^ара, кызгылт жэне сары болып келген.

Шаруашылык-турмыстык кыш ыдыстар хумныц бвлшектершен, жартылай бYтiн сакталган кeлiдeн жэне куман сыныктарынан турады. Хум ернеушщ диамeтpi 33 см, калыцдыгы 3.3-6.5 см, кабыргаларыныц калыцдыгы 1.2-1.5 см, тYптepiнiц диамeтpi 12-26 см, тYптepiнiц калындыгы

6-сур. Жаргул-2 терт^лк Кыш ыдыстар: 1 - кезе; 2 - келг Суретшi: Умиргали Доспенбетов. Фото: Нестбай Нуртали

Fig. 6. Tortkul Zhargul-2. The pottery: 1 - pot; 2 - mortar.

Drawer: Umirgali Dospenbetov. Photo: Nesipbay Nurgali

Рис. 6. Торткуль Жаргуль-2. Керамика: 1 - горшок; 2 - ступа.

Художник: Умиргали Доспенбетов. Фото: Несипбай Нургали

0.8-1.6 см аралыгында ауыткиды (5-сур., 18). Ыдыстар колмен жапсыру эдiсi аркылы жасалган. Жартылай 6YTiH сакталган келi ернеушщ диаметрi 17 см, бYЙiрiнiц диаметрi 22 см, кабыргасыныц калыцдыгы 0.9 см. Жасалу эдiсi бойынша ернеуi сыртка карай кайтарылмаган. Сыртына арнайы затпен ернектер салынган (6-сур., 2).

Кумандардыц тек ернеу (шYмек) белшектерi табылды. Ернеушщ диаметрi 3-4 см, кабыргасыныц калыцдыгы 0.7-1.0 см. Ы1дыстар колмен жапсыру эдiсi аркылы жасалган. ШYмеriнiц бас жагында туткасыныц i3i калган, тутка шYмек пен ыдыстьщ бYЙiр Yстiн жалгап турган тэрiздi (5-сур., 13, 15).

ЖаргYл-3 тврт^л!. Казбадан табылган керамикалык буйымдардыц саны 167 дана. Кыш ыдыстардыц басым белiгiн сырсыз ыдыстар (55%), калган белiгiн сырлы ыдыстардыц сыныктары (45%) курайды. Керамикалык материалдар пайдалану кызметше карай: асYЙлiк (31.4%), асханалык (65.5%), шаруашылык-турмыстык (3.1%) деп Ym топка жiктелдi (3-сур., 1-2). Кыш ыдыстар колмен жапсырылып жэне шарыкта жасалган. Отта сапалы кYЙдiрiлген. Басым белтнщ тYсi - кызгылт коцыр.

АсYЙде колданылган керамикалык буйымдарга казанныц ернеу, тутка, бYЙiр кабыргасы мен какпак сыныгы жатады. Ернеулершщ диаметрi 15-20 см, ернеулершщ калыцдыгы 0.6-1.6 см. Пшвделу эдiсi бойынша ернеулершщ басым белт сыртка карай кайтарылып жасалган (7-сур., 1-3, 6-15). Туткаларыныц калыцдыгы 1.4 см, сакталган узындыгы 4.8 см. Казан кабыргасына сацылау тастамай, жартылай ай тэрiздес етiп жапсырылап орналастырылган. БYЙiр кабыргаларынын калыцдыгы 0.4-1.1 см аралыгында ауыткиды. Басым белшнщ сыртында кYЙе iздерi калган. Кейбiрiнiц сыртында эртYрлi пiшiндегi ернектер салынса, бiркатарыныц сыртында екi катар жолакты сызык айналдыра сызылган. Жасалу технологиясы бойынша шарыкта жасалган казандар басым. Казан какпагыныц диаметрi 20 см, калыцдыгы 0.8 см. Колмен жапсыру аркылы жасалган какпактыц бетiнде толкын тэрiздес ернектер сызылган.

7-сур. Жар^л-2 терт^лк Кыш ыдыстар: 1-3, 6-15 - казан epHeyi; 4-5 - табак,; 16 - шыраедан туткасы.

Сypетшi: Умиргали Доспенбетов

Fig. 7. Tortkul of Zhargul-2. Ceramic: 1-3, 6-15 - the rim of the boiler; 4-5 - dishes; 16 - lamp handle.

Drawer: Umirgali Dospenbetov Рис. 7. Торткуль Жаргуль-2. Керамика: 1-3, 6-15- венчик котла; 4-5- блюда; 16- ручка светильника.

Художник: Умиргали Доспенбетов

Асханада колданылган кыш буйымдарга кезе мен кумыралардын жэне сырлы ыдыстардын бвлшектерi жатады. Кезе ернеушщ диаметрi 13 см, ернеушщ калындыгы 0.8-1.0 см аралыгында ауыткиды. БYЙiр кабыргасыныщ калындыгы 1.0-1.2 см. Кабыргасын айналдыра сызыктар жYргiзiлген. Кумыраныщ бYЙiр кабыргаларыныщ калындыгы 0.6-1.0 см. Туткаларынын калындыгы 1.8-5.0 см. Ыдыс тYбiнiц диаметрi 4.0 см, тYбiнщ калындыгы 1.0 см. Ы1дыстардын басым белiгi колмен жапсыру эдiсi аркылы жасалган. Сырлы ыдыстар табактын ернеу, 6y&p кабыргасы мен тYп сыныктарынан, туткасынан турады. Ернеулерiнiн калындыгы 0.5-0.7 см, бYЙiр кабыргаларынын калындыгы 0.4-1.0 см, тYптерiнiн диаметрi 7-11 см, тYптерiнiн калындыгы 1.4-1.7 см. Сырынын тYCтерi сур, сары, жасыл жэне кек болып келген.

Шаруашылык-турмыстык кыш буйымдар хум мен хумшанын белшектершен жэне сырлы шырагдан туткасынын сыныгынан турады. Хум мен хумшаныц бYЙiр кабыргаларыныц калындыгы 1.0-1.6 см, хумша тYбiнiц диаметрi 11 см, тYбiнiц калындыгы 1.3-1.5 см аралыгында ауыткиды. Ы1дыстардын басым белiгi колмен жапсыру эдю аркылы жасалган. Отта сапалы кYЙдiрiлген. ТYсi - кызгылт коныр. Сырлы шырак туткасынын бармак препш сыныгы гана табылды. Шырак туткасынын калындыгы 2.5 см. Бармак ^репштщ пiшiнi жапыракка уксас болып келген (7-сур., 16). Эдетте, мундаЙ шырак туткалары iлмек тэрiздi жасалады. Сырдын тYсi - канык жасыл.

4.3 Археозоологиялык материалдар (Шагирбаев М.С.)

Уак мал (кой-ешкi) - Ovis aries et Capra hircus. Уак малга жалпы 240 жануар CYЙегi тиесш. Остеологиялык материалдарды анатомиялык жэне морфологиялык белгiлерiне карай топтауда, уак малга тиесш канка элементтерiнiц кемiнде 22 бас жануардан тарайтыны аныкталып отыр.

СYЙектердiц 60,2% катты белшектенген. Канка белiктерiнiц курамында кеуде жэне аяктын жогаргы белiгiне тиесiлi элементтердщ басымдыгы байкалады (3-кесте). Салыстырмалы тYрде, жеке тiстер аз мелшерде кездессе, бас CYЙек пен аяктын теменп белiктерiнiц мелшерi езара жакын (4-кесте). Жануарлардын жас ерекшелiктерi теменгi жак CYЙектердегi тiстердiц есу ретiне карай аныкталды. Уак малдын iшiнде 4-5 жаста сойылгандары 50% курайды жэне жануарлардын жалпы жас мелшер1 бiр жастан алты жаска дейiнгi аралыкты камтиды (5-кесте).

Уак малдын теменп жак CYЙектерiндегi тiстердiц егелу Yдерiстерi ЖаргYл-2 жэне ЖаргYл-3 терткYлдерiнде жануарларды союдын мезгiлдiк айырмашылыктары болганын керсетп (8-сур.). ЖаргYл-2 терткYлiнен аныкталган бес дана теменп жак CYЙек бойынша екi жануар кыста, екi жа-нуар кYЗде жэне бiр жануар жаз мезгшшде сойылганын байкаймыз. Жар^л-3 терткYлiнде негiзге алынган теменгi жак CYЙектер басым жэне ЖаргYл-2 терт^лше караганда аздаган айырмашылыгы бар. Мунда тогыз жак CYЙек бойынша бес жануар кыста, Yш жануар жазда жэне бiр жануар кYЗде сойылган. Екi терткYл бойынша уак малдын жетеуi кыста, Yшеуi кYЗде жэне тертеуi жаз мезгiлiнде ет ешмше пайдаланылган.

8-сур. Уак малдьщ сойылган мезгiлдеpi (n - теменгi жак сYЙектеpдщ саны): а - жаз; b - кYз; с - кыс. 1 - ЖаpгYл-2; 2 - Жар^л-3. Орындаган Мамбет Шагирбаев

Fig. 8. Seasons of slaughter of small cattle (n - number of mandibles): a - summer; b - autumn; c - winter. 1 - Zhargul-2; 2 - Zhargul -3. Performer: Mambet Shagirbayev Рис. 8. Сезоны забоя МРС (n - количество нижних челюстей): a - лето; b - осень; c - зима. 1 - Жаргуль-2;

2 - Жаргуль-3. Исполнитель: Мамбет Шагирбаев

Yй жануарларынын тютерш кесу аркылы, цемент жэне дентинде калыптасатын жылдык кабаттарды оку максатында 15 дана уак мал, Yш дана жылкы жэне терт дана iрi кара тютерше зерт-теу жYргiзiлдi. Алайда, уак мал тiстерiнiц 13 данасы, жылкыга тиесiлi екi дана тю кана зерттеуге жарамды болып шыкты. Баска тiстерден жылдык кабаттарды керу мYмкiн болмады. Зерттеу бары-сында уак малдын басым белiгi кыс мезгшнде сойылганы аныкталды. Жануарлар сойылган кезде 2-6 жас аралыгында болган. Уак малдын сойылган мерзiмдерiн аныктауда колданылган тiстердiн егелу Yдерiсi мен цемент-дентиндеп кабаттарды аныктау нэтижелерi езара уксас болып шыкты.

ЖаргYл-1 терт^лшен аныкталган койдын алдынгы сирактары жануардын бойынын жота бойынша биiктiгi 64-70 см аралыгында екенш керсеттi. Жар^л-2 терткYлiнен табылган койдын арткы сирактарына жYргiзiлген талдау аркылы, жота бойынша бойларынын биiктiгi 63-66 см болганы аныкталып отыр (7-кесте). ЖаргYл-3 терт^лшен табылган койдын арткы сирагы бойынша койдын жота бойынша бшктш - 70 см болганын керемiз. Салыстырмалы тYрде, ЖаргYл терткYлдерiнде койлардын жота бойынша бойларынын биiктiгi 63-70 см аралыгында ауыткиды.

ЖаргYл терт^лдершщ тургындары CYЙек ендеу iсiмен айналысканын CYЙектердегi тесу, кесу жэне тYрлi сызылган белгiлер айгактайды (9-сур.). Койдын арткы жэне алдынгы сирактарына верти-

3-кесте - Yй туяк,тыларынын к,ан,к,а элементтерiнiн цурамы Table 3 - Composition of the elements of the skeleton of domestic ungulates Таблица 3 - Состав элементов скелета домашних копытных

Уак мал Ipi кара Жылкы ТYЙе

Суйек атауы Ovis et Capra Bos taurus Equus caballus Camelus

bactrianus

Б Ф Б Ф Б Ф Б Ф

Мушз - Cornu 0 3 0 1 0 0 0 0

Бас суйек - Cranium 0 6 0 9 0 10 0 0

Жогаргы жак - Maxilla 0 7 0 6 0 0 0 0

Теменп жак - Mandíbula 8 31 0 6 0 6 0 0

Tic - Dentes 15 0 3 7 9 2 1 1

Атлант - Atlas 2 5 2 2 1 0 0 0

Эпистрофей - Axis 1 0 1 1 0 0 0 0

Омыртка - Vertebrae 7 29 0 21 7 11 0 3

Кабыфга - Costae 0 38 0 66 2 26 0 1

Жауьфын - Scapula 2 4 0 5 2 4 0 0

Токпан жшк - Humerus 3 4 1 3 1 2 0 1

Kapi жшк - Radius 3 6 1 9 2 5 0 0

Шынтак - Ulna 0 0 1 1 0 0 0 0

Жамбас - Os coxae 4 11 0 5 0 5 0 0

Сан жшк - Femur 2 9 1 3 1 5 0 0

Асыкты жшк - Tibia 8 15 1 5 2 3 0 0

Тобык - Patella 0 0 1 0 2 0 0 0

вкше суйеп - Calcaneus 0 0 3 1 3 0 0 0

Асык - Talus 57 0 0 4 3 1 0 0

Ti3e CYЙектерi - Ossa carpi 0 0 6 0 0 0 0 0

Тшерсек - Ossa tarsi 1 0 0 0 15 0 0 0

Орталык CYЙек - Os centrale 0 0 3 0 0 0 0 0

Метаподия - Metapodium 0 0 0 0 0 1 0 0

Алдыцгы сирак; - Metacarpale 1 3 7 7 0 2 0 0

Арткы сирак - Metatarsale 1 3 4 8 5 3 0 0

Грифельдi - Mt (2-4) 0 0 0 0 3 0 0 0

Сесамоидты - Sesamoideum 0 0 0 0 3 0 0 0

Тусамыс - Phalanx 1 1 1 25 0 4 0 0 0

Топай - Phalanx 2 0 0 7 0 3 0 0 0

Туяк - Phalanx 3 0 0 7 0 4 0 0 0

Барлыгы 116 175 74 170 72 86 1 6

39.8 60.2 30.3 69.7 45.5 54.5 14.2 85.8

291 244 158 7

4-кесте - Yй жануарларынын канка бвл'/ктер'/н'/н катынасы Table 4 -The composition of the parts of the skeleton of domestic animal Таблица 4 - Состав отделов скелета домашних животных

K^aHK;a 6emKrepi / Partes corporis Уа; мал Ovis et Capra Ipi ;ара Bos taurus Жыл;ы Equus caballus Туйе Camelus bactrianus

Абс. % Абс. % Абс. % Абс. %

Bac CYneK (Cranium) 55 18.9 22 9.0 16 10.1 0 0.0

TicTep (Dentes) 15 5.2 10 4.1 11 7.0 2 28.6

Keyge (Vertebrae, costae, sternum, sacrum) 82 28.2 93 38.1 47 29.7 4 57.1

AaKTtiH xoraprti 6eniri (Scapula, os coxae, humerus, ulna, radius, femur, patella, tibia) 71 24.4 37 15.2 34 21.5 1 14.3

Aa;TtiH TeMemi 6eniri (Ossa carpi, ossa tarsi, metacarpus, metatarsus, ossa digitorum manus/pedis) 68 23.4 82 33.6 50 31.6 0 0.0

IUhhh / Total 291 100.0 244 100.0 158 100.0 7 100.0

5-кесте - ЖаргYл тврт^лдер'!нен табылган Yй жануарларынын жас ерекшел'/ктер/ Table 5 - Age composition of pets from the settlement of tortkuls Zhargul Таблица 5 - Возрастной состав домашних животных из торткулей Жаргул

Жас ерекшел1ктер1 Жаргул терткулдер1

абс. %

Уац мал - Ovis et Capra

5-6 жас 1 7.1

4-5 жас 7 50.0

3-4 жас 3 21.4

2-3 жас 1 7.1

1-2 жас 2 14.3

Жиыны 14 100

Ipi цара - Bos taurus

Р4 бар 34 айдан жогары 3 33.3

М3 бар 28 айдан жогары 3 33.3

М2 бар 18-28 ай 1 11.1

М, бар 6-18 ай 1 11.1

М, жо; 6 айга дешн 1 11.1

Жиыны 9

Жылцы - Equus caballus

Ересек жануарлар 5-15 жас аралыгы 6 54.5

Жартылай ересек 2-5 жас аралыгы 5 45.5

Жиыны 11

TYùe - Camelus bactrianus

Ересек 7-12 жас 2 100

6-кесте - ЖаргYл-3 тврт^л'!нен табылган кулан сYйектерiнiн влшемдерi Table 6 - Dimensions of the bones of the limbs of the kulan from tortkul Zhargul 3 Таблица 6 - Размеры костей конечностей кулана из торткуля Жаргул 3

Тусамыс - Phalanx 1 Топай - Phalanx 1 Туяк - Phalanx 1 Асыкты жЫк - Tibia

Белп* мм Белп мм Белп мм Белп мм

1 71.2 1 44 1 44.2-45 1 275

2 65.5 3 38.2 2 44.2-46.2 2 266.2

3 27.2 4 41.8 3 49.2-60 3 30

4 44.5 5 28 4 50.9-59.8 4 24.2

5 33 6 39.5 5 36.5-44.5 5 66.4

6 35 - - 6 29-30 6 71.5

7 36.5 - - 7 14.5-19 7 52

8 20 - - 8 127-134 8 33.2

9 44 - - - - 9 40

10 59 - - - - - -

11 54.2 - - - - - -

12 15.5 - - - - - -

13 12.5 - - - - - -

Ескерту: * морфологиялык белгшердщ елшемдерi [Eisenmann et al. 1988] бойынша

7-кесте - ЖаргYл тврт^лдер'1ндег'1 уак мал сYйектерiнiн влшемдерi (мм) мен пропорциясы (%%) Table 7 - Dimensions (mm) and proportions (%%) of bones of small cattle from tortkuls Zhargul Таблица 7 - Размеры (мм) и пропорции (%%) костей МРС из торткулей Жаргул

Морфологиялык белгшер n Lim M±m a

Теменп жак суйек - Mandibula

Альвеолярлы катардыц узындыгы (р2-м3) (7)* 10 67.5-82 76.5±1.3 4.1

м1-м3 узындыгы (8) 10 41.8-55.5 49.5±1.7 5.4

р2-р4 узындыгы (9) 13 19.8-42.2 28.2±1.8 6.5

Диастеманыц узындыгы (11) 9 35-49.2 42.3±1.3 4.1

Асык - Talus

1. Латеральды узындыгы (GLl) 38 30.2-35 32.1±0.1 1.1

Медиальды узындыгы (GLm) 38 29-33 30.8±0.1 1.1

Сагиттальды узындыгы (Sag) 38 17.5-28.2 25.5±0.3 2.1

2. Дистальды шетшщ еш (Bd) 38 20-22.8 20.8±0.1 0.7

Латеральды бетшщ еш (Di) 38 16.9-27.2 18.3±0.2 1.6

2:1 37 59.4-68.9 65.0±0.3 2.0

Алдыцгы сирак - Metacarpale III-IV

1. Ец улкен узындыгы (GL) 2 130.3-145.5 - -

Проксимальды бетшщ еш (Bp) 3 22.5-26 23.9±1.0 1.8

2. Диафиздщ еш (SD) 3 13.2-15 13.9±0.5 0.9

Дистальды шетшщ еш (Bd) 1 28.1 - -

2:1 1 21.5 - -

Арткы сирак - Metatarsale III-IV

1. Ец улкен узындыгы (GL) 3 135-151.2 142.4±4.7 8.1

Проксимальды бетшщ еш (Bp) 8 21-30 24.4±1.3 3.2

2. Диафиздщ еш (SD) 8 11-18 14.1±0.8 2.3

Дистальды шетшщ еш (Bd) 3 26-29.8 27.4±1.1 2.0

2:1 3 7.5-10.1 27.2±9.0 0.7

9-сур. Жар^л терт^лдершен табылган ецделген CYneKTep: 1 - крйдьщ екше CYneri; 2 - койдыц арткы сирагы; 3 - койдыц алдыцгы сирагы; 5 - сиырдыц 1-шi фалангасы (плантарлы, дорсальды 6eTi); 6 - сиырдыц асыгы (латеральды, плантарлы, латеральды, дорсальды 6eTi);

7- койдыц теменп жак CYЙeгi; 4, 8-18 кой асыктары Fig. 9. Processed bones found in Zhargul tortkuls: 1 - sheep calcaneus; 2 - sheep metatarsal bone; 3 - sheep metacarpal bone; 5 - phalanx 1 of a cow (plantar and dorsal side); 6 - cow talus bone (lateral, plantar, lateral and dorsal side); 7- sheep mandible; 4, 8-18 - sheep's talus bones

Рис. 9. Обработанные кости из торткулей Жаргул: 1 - пяточная кость овцы; 2 - плюсневая кость овцы; 3 - пястная кость овцы; 5 - фаланга 1 коровы плантарная и дорсальная сторона); 6 - таранная кость коровы (латеральная, плантарная, латеральная и дорсальная сторона); 7- нижняя челюсть овцы;

4, 8-18таранные кости овец

кальды багытта салынган тесштер жэне сиырдьщ тусамыс (phalanx 1) CYЙеriнщ дистальды белшне дорса-плантарлы багытта салынган тесштер терi ендеумен байланысты болуы mymmh (9-сур., 2-3, 5). Жар^л-2 терткутне салынган казбадан 54 дана кой асыгы топталып кездест (10-сур.).

^i кара - Bos taurus. Жар^л-2 жэне Жаргул-3 терткулдершен iрi карага тиесiлi 244 сYЙек аныкталды. Онын iшiнде 74 сиыр CYЙегi ЖаргYл-2, 170 CYЙек ЖаргYл-3 терткутне тиесiлi. СYЙектердiн 69.7% катты белшектенген. Канка белiктерiнiн катынасында кеуде CYЙектерi (омыртка, кабырга, куйымшак) басымдык танытса (38.1%), екiншi орында аяктын теменп белiгiнiн CYЙектерi кеп аныкталды (33.6%). Yшiншi орында аяктын жогаргы белтнщ элементтерi кездестi (15.2%). Сиыр CYЙектерiнiн iшiнде саны жагынан ен аз табылганы - жеке тiстер. Жалпы CYЙектердiн iшiнде 10 дана сиыр rid аныкталып, ол CYЙек материалдын 4.1% курады (3-кесте). Тогыз бас сиырдын iшiнде ересек жэне кэрi жануарлардын саны басым (66.6%). Алайда жас жануарлардын CYЙектерi кездескенiн айта кету керек. Сойылган сиырлардын шшде ересек жэне кэрi жануарлардын басымдыгы, терткYлдердiн тургындарынын CYт енiмдерiн кебiрек тугынгандыгын айгактайды.

Iрi каралардын экстерьерлш пiшiнi ЖаргYл-2 терткYлiнде екi алдынгы сирак бойынша аналык сиырлар 105-110 см, ею арткы сирак бойынша аталык жануарлар 125-130 см болатыны аныкталды. ЖаргYл-3 терткYлiнде терт дана алдынгы сирак бойынша 115-125 см, ею дана арткы сирак бойынша 135-140 см екендш белгш болды (8-кесте). Жалпы ЖаргYл терткулдершде iрi каранын жота бойынша бойларынын биiктiгi 105-140 см аралыгында ауыткиды.

Жылкы - Equus caballus. Аталган жануарга жалпы 11 бас жылкыдан тарайтын 158 канка элементi тиесш. Жылкы CYЙектерi YЙ жануарларынын rni^^ уак мал мен сиырдан кешнп Yшiншi орында (16.7%). Алайда жануар саны (11 бас) жагынан iрi карадан (9 бас) кеп. СYЙектердiн 54.5% катты белшектенген. Канка белштершщ курамы бойынша жылкы CYЙектерi салыстырмалы тYрде iрi кара жэне уак малмен шамалас. Мунда аяктын теменп белшнщ элементтерi басым (31.6%).

Шш^т.Я^Щ г —■ -» 39

10-сур. Жар^л-2 тврт^лк Кой асыктары Fig. 10. Tortkul Zhargul-3. Talus bones of a sheep Рис. 10. Торткуль Жаргул-3. Таранные кости овец

Екiншi жэне Yшiншi орында кеуде мен аяктын жогаргы бвлтнщ CYЙектерi (29.7%-21.5%) тур. Бас CYЙек пен жеке тютердщ мвлшерi взара жакын. Барлыгы 11 бас жылкы жас ерекшелiгi бойынша ею топка бвлiнедi. 2-5 жас аралыгында сойылган, ягни жартылай ересек жануарлар - бес бас (45.5%) жэне 5-15 жас аралыгында, ягни ересек шагында сойылган жануарлар - алты бас (54.5%).

Жылкынын экстерьерлш шшш ЖаргYл-2 тврткYлiнен табылган ею дана жылкынын арткы сирагы непзшде 136-144 см, ЖаргYл-3 тврткYлiнде Yш дана арткы сирак бойынша Yш тYрлi жота биiктiгiн кврсеттi: 112-120 см ягни вте аласа бойлы; 136-144 см немесе орташа бойлы жэне 144152 см немесе ортадан жогары бойлы жылкылар (9-кесте). Арткы сирактардын диафиздерiнiн индекстерi 10.3%-13.2%.

Жылкылардын бiркатарынын тiстерiн арнайы кесу аркылы жануарлардын сойылган мезгiлдерi аныкталды. Нэтижесiнде жылкылардын бiреуi 5-6 жасында кыста, екiншiсi 3-4 жасында жазда сойылганы аныкталды.

ТYЙе - Camelus bactrianus. ТYЙе CYЙектерi YЙ жануарларынын iшiнде саны жагынан ен аз кездесш отыр. Оныц iшiнде Жар^л-2 тврткYлiнен бiр бас тYЙеге тиесш екi канка элементi жэне Жар^л-3 тврткYлiнен де бiр бас жануарга тиесiлi бес CYЙек аныкталып отыр. Канка элементтерiнiн 85.5% бвлшектенген. Ею тYЙенiн де CYЙектерiнiн морфологиясы (буын эпифиздерiнiн жетiлу жагдайы) олардыц ересек жануарлар екендшн кврсеттi.

Ит - Canis familiaris. Аталган жануардыц CYЙектерi ЖаргYл-2 жэне ЖаргYл-3 тврткYлдерiнен Yш-Yштен табылды. ЖаргYл-3 тврткYлiнен екi кабырга жэне бYтiн сакталган бас CYЙек аныкталып отыр.

№ 1 ит (ЖаргYл-2). Тврт^лден жогаргы эпифизi сынган асыкты жiлiк, кабырга жэне мацдай бвлт сакталган бас CYЙек бвлшегi табылды. Барлык CYЙектер ересек итке тиесш.

№ 2 ит (ЖаргYл-3). Тврт^лдщ мэдени кабатынан ею кабырга жэне бYтiн бас CYЙек аныкталды. Бас CYЙектiн барлык морфологиялык белгiлерi сакталган. Жак CYЙектегi кYрек тiстер (I1-I3), азу

Ескерту: *жа; суйектеп елшем нeмiрлерi А.Дриш [Driech 1976: 56, Fig. 21a] бойынша

8-кесте - ЖаргYл терт^лдер'1ндег'1 ipi к,ара сYйектерiнiнl влшемдерi (мм) мен пропорциясы (%%) Table 8 - Dimensions (mm) and proportions (%%) of bones of cattle from tortkuls Zhargul Таблица 8 - Размеры (мм) и пропорции (%%) костей КРС из торткулей Жаргул

Морфологияльщ белгшер n Lim M±m а

Аддыцгы сирак; - Metacarpale III-IV

1. Ец Yлкен узындыгы (GL) 6 176.5-209.0 167.2±5.5 13.5

Проксимальды бетшщ eHi (Bp) 6 50.5-61.0 55.7±1.6 3.9

2. Диафиздщ eHi (SD) 6 26.8-34.9 31.6±1.3 3.1

Дистальды шeтiнiц eHi (Bd) 6 50.5-63.5 55.9±2.1 5.3

2:1 6 26.5-30.4 28.3±0.5 1.2

Арткы сира; - Metatarsale III-IV

1. Ец Yлкeн узындыгы (GL) 4 222.0-235.7 229.5±3.3 6.6

Проксимальды 6eiÍHiH eHi (Bp) 4 43.2-49.5 46.8±1.4 2.8

2. Диафиздщ eHi (SD) 5 25.0-32.0 27.6±1.3 3.0

Дистальды шетшщ eHi (Bd) 5 49.0-58.0 54.0±1.5 3.3

2:1 4 20.9-26.1 23.5±1.0 2.1

Т^самыс CYHeK - Phalanx 1

Проксимальды шeтiнiц eHi (Bp) 19 24.4-33.0 28.6±0.5 2.3

Диафиздщ eR кiшi eHi (SD) 19 21.0-30.0 25.3±0.5 2.4

2. Дистальды шeтiнiц eHi (Bd) 19 22.2-31.0 26.5±0.6 2.8

1. Мeдиальды шeтiнeн узындыгы (GLm) 19 50.0-61.5 56.7±0.8 3.5

2:1 19 37.4-57.4 46.8±1.0 4.3

Топай cyneK - Phalanx 2

Проксимальды шeтiнiц eHi (Bp) 6 25.0-28.5 26.9±0.4 1.1

Диафиздщ eR кiшi eHi (SD) 6 20.0-24.2 22.4±0.6 1.4

2. Дистальды шeтiнiц eHi (Bd) 6 21.0-26.3 23.1±0.7 1.8

1. Мeдиальды шeтiнeн узындыгы (GLm) 6 34.9-41.0 38.2±0.8 2.1

2:1 6 55.0-70.1 60.5±2.2 5.5

tíc (С) жэне премоляр (Р1-Р3) Ticrepi TYcin калган. Сол жак жогаргы жак CYЙекте Р3 tící жануардын Tipi кYнiнде сынып, альвеолярлы катардагы tíc шункыры бiтелiп/бiтiп кеткен (резорбция). Р4-М2 тютершщ ушы дентинге дешн кажалган. Бас CYЙектщ кYpектiс аралык (sutura interpremaxillaris), тумсыкаралык (sutura internasalis), тумсык пен жогаргы жак аралык (sutura nasopremaxillaris) жiктеpi элi толык облитерациядан етпеген (лат. obliteratio - бтелу, бipiгу). Мандайаралык (sutura interfrontalis), сагиттальды (sutura sagittalis), ламбдовидтi (sutura lambodoidea) жэне тэждш жiктеp (sutura coronalis) толык облитерацияланган. КYpек tíctíh альвеолярлы катары, бет CYЙек есшдюшщ айналасы кеуектi/кемiктi сипатка ие. Бас сYЙек 3-4 жастагы итке тиесш.

Есек - Equus asinus. Аталган жануарга екi бYтiн арткы сирак тиесiлi. Сирактардын жалпы узындыгы (GL): 206.8-207.8 мм; диафиз еш (SD): 21-22 мм аралыгында ауыткиды. Дистальды эпифиз енi (Bd): 30.9-31.5 мм; проксимальды эпифиз енi (Bp): 32.8-36.5 мм. Арткы сирактын диафизшш енiнiн индекстеpi - 10.1%-10.6% курайды. Есектеpдiн жота бойынша бойларынын бтктш орташа 112 см темен. СYЙектеp ересек жануарга тиесiлi.

Кулан - Equus hemionus. Аталган жануардын CYЙектеpi тек Жаргул-3 теpткYлiнен гана табы-лып отыр. Онын iшiнде 6yt^ асыкты жiлiк жэн онын дистальды эпифиз^ tíc, тобык жэне туяктар аныкталды жэне бipкатаp CYЙектеpiнiн елшемдеpi алынды (6-кесте).

Аркар - Ovis ammon. Жуптуякты жабайы жануарга 6íp токпан жшктщ диафизi тиесiлi.

Акбекен - Saiga tatarica. Аталган жануардын 6íp бYтiн асыгы табылды. Асыктын медиальды кырынын узындыгы - 29.5 мм; латеральды кыры - 32.2 мм; дистальды блок еш - 18.5 мм; сагиттальды узындыгы - 25.8 мм; латеральды кырынын еш - 17.2 мм.

9-кесте - ЖаргYл тврт^лдер'1ндег'1 жылн,ы сYйектерiнiн влшемдерi (мм) мен пропорциясы (%%) Table 9 - Dimensions (mm) and proportions (%%) of horse bones from tortkuls Zhargul Таблица 9 - Размеры (мм) и пропорции (%%) костей лошади с торткулей Жаргул

Морфологияльщ белгшер n Lim M±m a

Арткы сира; - Metatarsale III

1. Ец Yлкен узындыгы (GL) 5 42.5-50 47.2±1.3 2.9

Проксимальды бетшщ eHi (Bp) 5 46.0-50.0 48.3±0.7 1.7

2. Диафиздщ eHi (SD) 5 27.2-33.9 30.8±1.1 2.5

Дистальды шетшщ eHi (Bd) 5 227.5-286.5 260.2±9.4 21.1

2:1 5 10.3-13.2 11.9±0.4 1.0

Тусамыс суйек - Phalanx 1

Проксимальды шетшщ eHi (Bp) 3 50.3-57.9 53.5±2.2 3.9

Диафиздщ ец Krai eHi (SD) 3 30.8-36.8 34.5±1.6 2.5

2. Дистальды шетшщ eHi (Bd) 3 41.0-45.0 43.3±1.2 2

1. Мeдиальды шeтiнeн узындыгы (GLm) 3 81.5-85.5 83.1±1.0 1.8

2:1 3 38.4-45.2 41.5±1.9 3.4

Топай CYЙeк - Phalanx 2

Проксимальды шeтiнiц eHi (Bp) 3 46.9-59.0 51.6±3.7 6.4

Диафиздщ eR кiшi eHi (SD) 3 40.5-45.0 42.5±1.3 2.2

2. Дистальды шeтiнiц eHi (Bd) 3 45.0-46.9 45.7±0.5 1.0

1. Мeдиальды шeтiнeн узындыгы (GLm) 3 43.5-49.2 46.9±1.7 3.0

2:1 3 82.3-96.6 90.7±4.3 7.5

Туя; - Phalanx 3

Туяктыц eR Y™eH узындыгы (GL) 3 62-74.5 66.1±4.1 7.2

Туяктыц eR Y™eH eHi (GB) 3 68.5-74.3 71.3±1.6 2.9

Буын бeтiнiц узындыгы (LF) 3 42-49 44.9±1.7 3.0

Буын бeтiнiц eHi (BF) 3 21-26.9 23.4±1.7 3.0

Дорсальды 6er'iHiH узындыгы (Ld) 3 47.5-59.6 52.7±3.5 6.2

Тасбака - Testudo horsfieldii. Бул жануарга тиесш сырткы сауыттьщ бауыр белшне тиесш CYЙек элемент (plastrón) аныкталды. Казба аумагында осы KYHre дешн тасбака iндерi (iнiнде елген тасбака сYЙектерi де жиi кездеседi) мен жануардыц e3Í де кездеседi. Бул жануар CYЙеriнщ мэдени рабатка кешнп уакытта тYCкенiн растайды.

Кус - Aves indet. ЖаргYл-1 тeрткYлiне салынган траншея-казбаныц екiншi ярусынан табылган кус CYЙегi - сан жшктщ дистальды эпифизi болып табылады. СYЙек топырак эрозиясынан бузылуга ушыраган, сакталуы нашар. Кус CYЙегiмен катар, баска да ортагасырлык Yй жануарларынын CYЙектерiнiц аныкталуына карап, ЖаргYл-1 тeрткYлiнен табылган кус CYЙегiн «тагам калдыгы» деп тужырым жасауга болады. ЖаргYл-2 тeрткYлiнiц мэдени кабатынан бiр тауыкка тиесiлi бYтiн асыкты жiлiк аныкталды. Асыкты жшктщ (os tibiotarsi) дистальды блок узындыгы - 11.8 мм; еш - 13.0 мм; жалпы узындыгы - 119.5 мм; проксимальды буыннан дистальды буынга дейiнгi жалпы узындыгы (La) - 114.5 мм. СYЙектегi анатомиялык белгiлердi казiргi тауык CYЙектерiмен салыстыру барысында ортак уксастыктар бар екеш аныкталды. Тауык CYЙектерi Талас ещрвдеп ортагасырлык Талапты тeрткYлiнiц мэдени кабатынан топталып аныкталган [Акымбек, Шагырбаев 2022]. Бул Талас eщрiндеri тeрткYл тургындарыныц шаруашылыгында YЙ кустарыныц болуы мYмкiн екендiгiн кeрсетедi.

СYткоректiлер - Mammalia ind. ТeрткYлдердщ мэдени кабатынан табылган жануар CYЙектерiнiц усакталуы, 279 CYЙектi жануарлар классификациясындагы «класс» децгешне дейiн ажыратуга мYмкiндiк бердi. СYЙектердiц курамы мен курылымына карап, оныц «iрi» немесе

«уса;» жануарга тиесш екенш бай;ауга болады. Нэтижесшде 106 данасы (37.9%) «ipi» сут;орекп жануарга, 173 данасы (62.1%) «уса;» сут;орекп жануарларга жат;ызылды. Остеологиялы; мате-риалдар ;атты белшектенген жэне эдеттегi «тагам ;алды;тарына» жатады. Осыган орай, жануар тYpi ажыратылмаган ;ац;а элементтеpiн шартты турде «уй жануарларыныц» суйек фрагменттер1 деп ;арастыруга болады.

5 Талкылау (Ацымбек Е.Ш., Нурзали Н.Б., ШагирбаевМ.С.)

Жаргул тepткYлдеpi Талас eзенiне жазы;ты;та пайда болган бipнеше шагын езендердщ келiп ;уятын жеpiнде, езен терец бip арнага тYсiп агар саласына жа;ын, ягни жасыл-желекп шалгыннан далалы-;умды ал;ап;а етер тусында орналасуы ескертюштщ ;ызметше тiкелей бай-ланысын керсетедь Осы жердщ «Жаргул» деп аталуындагы «жар» сeзi езеннщ осы мацайдагы жагалауыныц тiк ;улама жагасы, бшк ;аба;ты болып келгенiн бiлдipiп тур [Каза;... 2008: 270]. Терткулдер орналас;ан жерде езеннщ арнасы бipшама тарылып, аргы жагасына етуге ыцгайлы тустары жиiлейдi.

Жаргул тepткYлдеpiне ;арама-;арсы, езеннщ келесi бетiнде де ацыз-эцпмеге толы «Зылиха» деп аталатын тарихи жерде, Жаргул терткулдершен 1.2 км солтуспкте тагы бip терткул орналас;ан. Зылиха терткулшщ кeлемi: 60^60 м, жал болып жат;ан ;абыргаларыныц енi 14-18 м, бшкпктер1 1.2-2.0 м. Ескертюшт 2021 ж. Талас археологиялы; отряды аньщтады [А;ымбек жэне т. б. 2023: 97]. Одан солтуспкке ;арай 5.6 км жерде де Сарыбара; ауылыныц оцтуспгшде, Талас eзенiнiн оц жагасындагы жар;аба;тыц Yстiнде ортагасырлы; терткул орналас;ан. Сарыбара; тepткYлiн 1978 ж. Жамбыл облысты; тарихи-елкетану музешнщ экспедициясы (К. Байбосынов) аны;тап, VIII-XI ff. жат;ызды. Терткул жа;ын жеpдегi мал ;орага жа;ын орналас;анды;тан болар, жа;ша iшiне «Сарай Темирбека» деп жазган [Алипчеев, Байбосынов 1982: 173, № 444]. Бугшде Темipбек атауында ескертюштер орналас;ан жерде су ;оймасы бар. Сарыбара; терткулшщ кeлемi 55x55 м, ;оршап жат;ан ;абырга-жалдарыныц енi 8-10 м, бткпп 1.0-1.5 м. Терткулдщ мацайына ба;ша тYсiп кеткендiктен, ол кешнп жылдардагы ескеpткiштеp жинагына енбеген. Осы ею тepткYлдiн шыгысынан ары ;арай далалы-;умды ал;ап басталады.

Жаргул ескертюштерше ;арама-;арсы езеннщ келесi жагалауында Зылиха тepткYлiнiн орналас;андыгына ;араганда осы мацайда Талас езеншщ суынан ететш еткел болуы мYмкiн. Эйткенi Талас езеншщ орта агысыныц оц жагасынан осы екi терткулден бас;а ортагасырлык ескеpткiштеp кездеспейдi. Тiптi, Жаргул терткулдершен 17.5 км солтустш-солтустш-батыста орналас;ан, осы аудандагы ец ipi ескеpткiштiц бipi - Оххум ;аласыныц тусынан, Талас езеншщ оц жагалауынан аны;талган ортагасырлы; ескеpткiш жо;. Бipак, кYнi бугшге дейiн ;ызмет етiп келген, Мойын;умга кipетiн, ;ыстау мен жайлауга ;арай мал айдайтын жол осы жерде жатыр.

Терткулдерге жа;ын орналас;ан тагы бip ескеpткiш - Нарымбай тepткYлi [Труды... 1949: 113]. 1978 ж. журпзшген зерттеу жумыстары тepткYлдi VIII-XII гг. жат;ызады [Алипчеев, Байбосынов 1982: 171, № 439]. Жаргул терткулдершен 5.6 км оцтустште, Шэлке езеншщ сол жагалауындагы тепсецде орналас;ан ескертюштщ топографиясы Жаргул-1 тepткYлiмен сэйкес. Кeлемi жагынан сэл кiшi 250x250 м, жоспары бойынша шаршы тYpiнде болып келген, айна-ла жал болып жат;ан ;абырга ;оршаган, бурыштарында жэне ;абыргалары бойынша алтыдан мунаралары, ею ;а;па алдында да ;ос мунаралары бар. вцipде осындай ;урылымдагы Конысбай, Кешеней, Кыры;кумбез, Куса; тepткYлдеpi бар. Жоспарлары, кeлемдеpi бip-бipiне ете у;сас. Бipак iшiнде мэдени ;абаттарыныц жо;тыгына ;араганда, ;урылыстыц мундай тYpi непзшен ;органыс кызметiн ат;аруы мYмкiн. Аталган тepткYлдеpдiц кeбiнде екi ;а;па орыны гана бар. Куса; тepткYлiнен алынган Yлгiге жYpгiзiлген pадиокeмipтектi талдау нэтижелеpi XII г. екiншi жартысын керсетп (1-кесте). Жаргул-3 тepткYлiнiц ;урылымы, эшресе ;а;па жолы мен мунарасы осы аталган ;органысты терткулдерге жа;ын. Сырт;ы ;абыргалары аса бiлiнбейтiн Жаргул-1 жэне 2 тepткYлдеpi Караба;ыр eзенiнiц, бугшде ;ургап ;алган арнасыныц сол жагалауында орналас;ан Арна тepткYлiнiц ;урылымына келедь Арна тepткYлiнiц жалы аса кершбегешмен. ;азба жумыстарында ;алыцдыгы 3.5 м болатын ;абырга аны;талды [А;ымбек жэне т. б. 20226:

26]. Казба кезшде Арна терт^лшен алынган Yлгiге жасалган радиоквмiртектi талдау нэтижелер1 XI f. аягы - XII f. басымен мерзiмделдi. ЖаргYл-2 терт^лшщ топографиясы Сарыбарак тертYлiне уксас болFанымен, одан Yлкен.

ЖаргYл терт^лдершщ топографиясы Талас езеншщ осы орта аFысындаFы баска да шар-шы немесе тштертбурыш тYрiнде болып келетiн ескертюштерге уксас (11-сур.). Эмiр CYрген уакыттарында да аса айырмашылыктар жок. Дегенмен, Жар^л-1 терт^лшщ узак емiр CYPуiнде мэдени кабаты айтарлыктай калындаFан.

11-сур. Жар^л тврт^лдершщ мацайында орналаск,ан ортатасырлык, ескерткiштер.

Орындатан Мамбет Шагирбаев Fig. 11. Medieval sites located in the vicinity of tortkuls Zhargul. Performer: Mambet Shagirbayev Рис. 11. Средневековые памятники, расположенные в окрестностях торткулей Жаргуль.

Исполнитель: Мамбет Шагирбаев

Жаргул терт^лдершщ асYЙлiк буйымдарына непзшен казан белшектерi жатады. Казандардын формасы сфералы жэне овалоид болып келген. Мундай казандар Шу-Талас ещрлерi [Елеуов 1999: 201] мен Оцтуспк Казакстанныц ортаFасырлык калаларында жэне коныстарында [Агеева, Пацевич 1958: 192] кец таралFан. Казан ернеулершщ пiшiнi негiзгi ею эдiспен жасалFан: бiрiншi топтаFы ернеулер сыртка карай кайтарылмай жасалса, екiншi тобы сыртка карай аз Fана кайтарылFан жэне сацыраукулак тэрiздi болып келген. Ернеуi сыртка карай аз Fана кайтарылFан казандар Кавардан

(Ташкент оазиш) ;аласыныц X-XI гг. жататын ;абатынан [Буряков 1977: 78, рис. 5, 14] аны;талган. Сырт;а ;арай сацыpаукулактанып ;айтарылган ;азан еpнеулеpi Талапты тepткYлiнiц X-XII гг. жататын ;абатынан [А;ымбек жэне т. б. 2022а: 162, 4-сур.], Арна терткулшщ XI-XII гг. жататын ;абатынан [А;ымбек жэне т. б. 20226: 162, 4-сур., 27; 8], Кысмышы каласыныц X-XII гг. ;абатынан [А;ымбек 2017: 63, 95-сур.] жэне XI-XIII г. басына жататын Саз тepткYлiнен табылган [А;ымбек жэне т. б. 2023: 113, 5-сур.]. Жаргул тepткYлдеpiнен ;азан тут;аларыныц эpтYpлi пiшiнде жасалган тYpлеpi кездестi. Жасалу еpекшелiктеpiне ;арай уш турге бeлiп ;арастыруга болады: 1) жарты ай тэpiздес жасалып, ;азан бYЙipiне жапсырылып бекiтiлiген; 2) ушбурыш секiлдi жасалып, ;азан бYЙipiне сацылау тастап, екi ушы гана жапсырылып бектлген; 3) саздан дога тэpiздес жасалы-нып, ;азан ;абыргасына сацылау тастап, ею ушы сауса; ушымен жапсырылып орналастырылган. Бipiншi топтагы жарты ай тэpiздес пiшiнде жасалган тут;алар Шу eцipiндегi ортагасырлы; Аспара ;аласынан [Байпа;ов, А;ымбек 2013: 394] табылган. Сонымен ;атар мундай тут;алар ортагасырлы; Меpкi ;аласынан [Кузнецова, Нуржанов 2017: 168], А;тебе ;аласыныц X-XIII г. басына жататын ;абатынан [А;ымбек 2015: 102] жэне Койлы; ;аласынан [Маханбаева, Воякина 2007: 112], Фергана ещршщ IX-X гг. жататын керамика кешеншен [Ахраров 1966: рис. 6] кездеседь Дегенмен, Фергана жеpiндегi ;азан тущалары у;сас болганымен ;азандар пiшiнi жагынан сэйкес келмейдi. Екiншi топтагы ушбурыш тут;алы ;азандар Талапты тepткYлiнен [А;ымбек жэне т. б. 2022а: 162, 4-сур.], Арна терткулшен [А;ымбек жэне т. б. 20226: 27], А;ары; терткулшщ X-XII гг. жататын ;абатынан [А;ымбек жэне т. б. 2023: 193, 5-сур.], Теменп Барысхан ;аласыныц IX-X гг. ;абатынан [Нуржанов, Акымбек 2012: 99, рис. 3], Туюкту-Арча ескеpткiшiнен [Бубнова 1963: 240, рис. 12], А;тебе ;аласыныц (Таласты;) X-XII гг. ;абатынан [Кожемяко 1963: 155, табл. 3], Тараз жэне Костебе ;аласыныц XII-XIII гг. ;абатынан [Касенов 2015: 153, 48-сур.; 137, 27-сур.] табылган.

Асханада ;олданылган буйымдардыц iшiнде сырсыз ыдыстардыц уксастыктаpы керш1 географиялы; eцipлеpден гана аны;талса, сырлы ыдыстардыц уксастыктаpы Талас eцipi мен Орта Азиядагы ортагасырлы; ескеpткiштеpден кездеседь Жогарыда аталган децгелек тущалы кезелер Талапты терткулшен [А;ымбек жэне т. б. 2022а: 163, 6-сур.] жэне А;тебе-1 (Шардаралы;) ;аласынан (IX-XI гг.) табылган [Максимова и др. 1968: 155, рис. 22]. Сыры сур-саргыш тусп кел-ген, бетiнде ;ара тYCтi крест тэpiздi epнектеpi бар тостагандар Бинкат (Ташкент) ;аласыныц X г. жататын ;абатынан кездеседi [Филанович и др. 2008: 229, рис. 2, 1]. Сонымен ;атар сырыныц тус а;шыл сур болып келген сыпы;™; epнектеpi бар таба;тар Тараз ;аласыныц XII-XIII гг. жататын ;абатынан [Сенигова 1972: 19, табл. 12, рис. 5; 6; 8; 9], Терткул керуен сарайыныц XII-XIII гг. жататын ;абатынан [Касенов 2015: 116, 51-сур.; 159, 60-сур.], Костебе ;аласынан [Касенов 2015: 145, 37-сур.] жэне Саз тepткYлiнен [А;ымбек жэне т.б. 2023: 114, 6-7-сур.] аны;талган.

Терткулдерден табылган сырлы ыдыстардыц тус жасыл, ашы; жасыл, кек, ашы; кек, сары, ;ара жэне ;оцыр тYCтi рецке ие. Сыр жагылатын ангоб а; тусте боялган. Ыдыстардыц бетше eсiмдiк жэне сызыктык-геометpиялык ернектер салынган. Кeзелiк сазы тыгыз, ;урамына уса; ;ум, дала шпаты, эк ;осылган. Жаргул-2 жэне Жаргул-3 терткулдершен сырыныц тYсi жасыл болып келген сыпы;™; epнегi бар ыдыс сыны;тары кеп табылды. Мундай сырлы ыдыстар Орта Азияда XI г. аягы мен XII г. кец таралган [Дубягина, Акымбек 2023: 50]. Терткулдердщ сырлы керамикасынын кeзелiк сазыныц химиялы; ;урамына жYpгiзiлген сканеpлеушi электронды микроскопиялы; зерт-теу нэтижелеpi - Талас ещрвдеп кезе eндipетiн орталы; ретшде Тараз ;аласын керсеткен [Klesner et al. 2024: 3-5].

Шаруашылы;та щлданылган хумдардыц еpнеуi сырща ;арай кайтаpылып жасалган. Сондай-а; еpнеуiнiц сырт;ы белтнщ асты сауса; ушымен бедеpленiп бастырылган. Еpнеулеpi бедерленген хум еpнеулеpi Талапты терткулшен табылган [А;ымбек жэне т. б. 2022а: 164, 8-сур.]. Шаруашылы; ма;сатта пайдаланылган сыртында epнегi бар келшердщ уксастыктаpы тек Тараз ;аласынан [Сенигова 1972: 83, рис. 39; 94, 1] аны;талды. Турмысты; ма;сатта ;олданылган epнегi бар сырлы шыра; тущалары Арна тepткYлiнен [А;ымбек жэне т. б. 20226: 30, 12-сур.], Тeменгi Барысхан

каласыныц 1Х-Х11 гг. жататын кабатынан [Нуржанов 2006: 80], Актебе 1 каласыныц Х1-ХШ гг. жататын кабатынан [Максимова и др. 1968: 160, рис. 22], ортагасырлык Талгар каласынан [Кузнецова, Савельева 2019: 212], Кавардан каласыныц Х1-Х11 гг. жататын кабатынан [Буряков 1977: 84, рис. 5, 1-2] Джанпык-Каланыц (Эмудария) Х1-Х11 гг. жататын кезещнен [Доспанов 2001: 171, рис. 1], Термез каласыныц ХИ-ХШ гг. жататын кабатынан [Пидаев 2003: 215, рис. 1, 2] кездеседь Жар^л терткYлдерiнiц керамика кешенiндегi уксастыктар айналасындагы терткYлдердiц (Арна, Талапты, Акарык жэне т. б.) жэне Талас ещршдеп iрi калалардагы кыш буйымдардан аныкталды. Дегенмен, пiшiнi бiр сырлы шырактар ОцтYCтiк Казакстан мен Орта Азияныц ортагасырлык ескерткiштерiнде бiр кезецде (Х г. аягы мен XII г.) пайдаланылган.

ЖаргYл терткYлдерiнiц остеологиялык коллекциясындагы жануар тYрлерiнiц курамы Талас ещрвдеп терткYлдердiц материалдарымен уксас. Мэселен, Арна терт^лшде де [Акымбек жэне т. б. 20226: 33] Жаргул-3 секiлдi iрi караныц мелшерi уак малмен бiрдей екендiгiн керемiз. Жар^л-2 терткYлiнде уак мал CYЙектерiнiц саны iрi карадан сэл гана кеп екеш байкалды. Бул керсеткiштердi жануар саны бойынша алынган мэлiметтер де растайды. Талас ецiрiнiц ец iрi орталыгы болган Тараз каласында iрi кара мелшерi жылкымен бiрдей (сэйкесшше 3.6% - 3.7%), бiрак уак мал CYЙектерiнiц мелшерi 87% курайды [Гайдученко 2013: 180]. Жалпы Талас ещршщ ортагасырлык тургындары максатты тYрде уак малдыц санын кебейткен тэрiздi. Салыстырмалы тYрде Акарык [Акымбек жэне т. б. 2023: 195-197], Акыртас терткYлдерi [Акымбек, Шагирбаев 2021: 79] жэне Шаруашылык каласыныц ХШ-Х1У гг. мэдени кабатында да [Шагирбаев, Буранбаев 2022: 162] уак мал CYЙектерi баска Yй жануарларына караганда басым екендiгiн керемiз. вцiрдегi тургындардын тагам рационындагы YЙ жануарларыныц барлык тYрiнiц CYЙектерi кездескенiмен, уак мал саны басым белшнде негiзгi орын алган.

Yй жануарларыныц сойылган кездеп жастары Талас ецiрiнiц ескерткiштерiнде жануар тYрiне карай езара айырмашылыктарга ие. Уак малдыц сойылган кездеп жас мелшерi Жар^л терткYлдерiнде езара жакын, ягни ересек жэне кэрi жануарлар басым. Талапты терткYлi мен Шаруашылык каласында жануарлардыц басым белiгi 3-4 жастан асканда сойылган. Акарык жэне Арна терт^лдершде уак малдыц басым белш 1-2 жас аралыгында сойылган. Тараз каласында да уак малдыц кепшшп 1-2 жас аралыгында сойылганын керемiз. Тараз каласыныц тургындары Yшiн уак мал негiзгi ет кажеттшшн етегенi анык. Муны аталган жануар CYЙектерiнiц шамамен 90% керсетуiнен анык байкалады. Каирп жинакталган археозоологиялык мэлiметтер Талас ацгарындагы терткYлдердiц тургындары малшаруашылыгымен туракты тYрде айналысып, белгiлi бiр жастагы (1-2 жас) жануарларды (кой-ешю) Тараз каласына ет енiмдерiн камтамасыз ету Yшiн жеткiзiп турган деп тужырым жасауга мYмкiндiк берiп отыр. Талас ецiрiндегi ортагасырлык терткYлдер мен iрi калалардыц остеологиялык материалдарын жалпы алганда, iрi караныц 43.8% ересек шагында (5-6 жастан асканда) сойылган.

Салыстырмалы тYрде, ЖаргYл терткYлдерiнде жануарлардыц экстерьерлш сипаты бiркелкi болмаганы байкалады. Койларда бул аса катты байкалмаганымен, iрi кара мен жылкыныц жота бойынша бойларыныц айырмашылыгы жогары болганын керемiз.

Кой асыктарыныц арткы (плантарлы) бетiне тYрлi геометриялык сызыктардыц тYсуi, асыкпен байланысты ойынныц болганын дэлелдейдь Жануар асыктарыныц арткы бетiне сызыктар тYсiру мы-салдары антикалык Бэбш мола [Шагирбаев, Утубаев 2019], ортагасырлык Жайпак [Телеубаев жэне т. б. 2018: 175] калаларыныц археозоологиялык материалдарынан белгiлi. ЖаргYл терткYлдерiнде кой асыктарыныц бетше тYCкен сызыктар тiктертбурыш, ромб жэне трапеция шшшдерш жасап киылысады. Сызбасы бар асыктарда белгiлi бiр реттiлiк сакталмаган, ягни оц немесе сол аякка тиесiлi асыктар да кездесш отыр. Бiр гана ерекшелш, бул тек кой асыктарына гана сызык-белп тYсiрiлген екен. Эзiрге мундай сызба-белгшердщ мэнiн ашатын зерттеулер кездеспейдь Дегенмен, бiздiц ойымызша, асыкты жинаган терткYл тургыны (мYмкiн жас немесе бозбала) асыктыц бетiне сызыктарды максатты тYрде тYсiрген болуы да мYмкiн. Барлыгы 11 асыктыц жетеуi сол аякка,

тepтеуi оц ая;;а тиесш. Сол аявда тиесiлi асы;тар оц ;олга устауга ыцгайлы, шиырып немесе алыстан атып ойнауга икемдi болып келедi. Мумкш асы; ойнаушы/жинаушы eзiне жа;;ан немесе ут;ан асы;тарына арнайы белгi согуы да мYмкiн.

6 Корытынды (Ацымбек Е.Ш., Нургали Н.Б., ШагирбаевМ.С.)

Жаргул терткулдерше жYpгiзiлген зерттеулер оныц Талас eзенiнiц орта агысында орналас;ан бас;а да ескеpткiштеpден бipшама ерекшеленетшш кepсеттi. ТepткYлдеpдiц топографиялары олардыц ат;арган кызметтеpiне де тiкелей байланысты екендш белгiлi болды. Ескеpткiштеpдiц Талас езеншен eтетiн еткел болгандыгын бiлдipетiн ;арсы беттегi керуен жолы бойында орналас;ан Зылиха жэне Сарыбара; тepткYлдеpiмен байланысыныц бары аны;талды. Аталган терткулдерге Жаргул-2 тepткYлiнiц топографиясы ете у;сас. Жаргул-3 тepткYлiнiц биiк ;абыргалы жалы мен кYpделi келген ;а;пасына ;араганда жэне eцipдегi бас;а да шю бeлiгiнде мэдени ;абаты жо;, керюшше мы;ты бекiнген ;абыргалары мен ;а;палары бар ескеpткiштеpмен салыстырганда тiкелей ;органыс кызметiн ат;аргандыгы аны;.

Керамикалы; буйымдарга жYpгiзiлген зерттеулер нэтижесiнде сырсыз ;ыш буйымдардыц кeптiгi белгiлi болды. Олардыц басым бeлiгi ас пiсipуге емес, ас шуге пайдаланылган. Ы1дыс сыныктаpыныц ец кеп Yлесi ;азан белшектерше (ернеу, тут;а) тиесiлi. Жасалу технологиясы бойын-ша ;ыш буйымдардыц непзп бeлiгiн ;олмен жапсырылып жасалган ыдыстар ;урайды. Жаргул тepткYлдеpiнен табылган ;ыш ыдыстардыц уксастыктаpы негiзiнен Талас e^pi^^ri терткулдер болганымен, кейбip ыдыс тYpлеpi Костебе, Тараз секiлдi ipi ;алалардан гана аны;талды. Казандардыц пiшiнi кepшi географиялы; айма;тармен у;сас келедi. Асуйлш жэне асханалы; ыдыстардыц мор-фологиясы ОцтYCтiк Каза;стан мен Жетiсудыц ;ыш ыдыстарынан аса еpекшеленбейдi. Бipак ушбурышты келген ;азан тут;алары Талас ещрвде гана кец таралган. Сонымен ;атар жогарыда аталган epнегi бар келшщ аналогы Тараз ;аласынан гана кездесп. Сызыктык epнегi бар сырлы таба;тардыц да Талас eцipiнен гана аны;талуы, аталган ыдыстардагы еpекшелiктеp жеpгiлiктi ;оленер мектебiнiц eзiндiк стилi екендiгiн керсетедь Сырлы керамиканыц химиялы; ;урамына журпзшген зерттеу нэтижелеpi де Тараз ;аласыныц Талас eцipiндегi ;оленер жэне сауда орталыгы болгандыгын ай;ындайды. Керамика кешенше жYpгiзiлген зерттеулер ескеpткiштiц X-XII гг. жа-татынын кepсеттi.

Жаргул 1-3 терткулдершщ археозоологиялы; материалдарын зерттеу нэтижелеpi бойын-ша Талас eцipiнiц ортагасырлы; тургындарыныц малшаруашылыгы жэне тама;/ет ешмдерш ;амтамасыз ету жYЙесiне ;атысты салыстырмалы турде на;ты а;параттарга ;ол жетюзе алды;.

Жаргул тepткYлдеpi жэне салыстырмалы турде бурын жарияланган Арна, Талапты, Акаpык: А;ыртас тepткYлдеpi жэне Шаруашылы; ;аласыныц археозоологиялы; материалдары бойынша Талас e^pi^^ IX-XIV гг. кешендi малшаруашылыгыныц бipыцFай ;¥рылымы болган деп пайымдауга болады. Мал жайылымдары ушш Талас eзенi мен оныц салаларыныц бойы пайдаланылган. Казipгi ;ол жетюзшген нэтижелерге сэйкес, Талас eцipiнiц ортагасырдагы тургындарыныц бакташылык дагдылары салыстырмалы турде жогары дамыган деп санауга непз бар.

Корыта айт;анда, Жаргул терткулдерше журпзшген ;азба жумыстары нэтижесiнде ескертюштщ материалды; мэдениетi жогары болгандыгын керсететш материалдар ;ордаланды. Колeнеpi мен шаруашылыгын аны;тайтын керамикалы; жэне остеологиялы; материалдармен ;атар, аз мелшерде металл, шыны жэне тастан жасалган буйымдардыц сыныгы табылды. Тiкелей егiншiлiктi бiлдipетiн ;ол диipмен тастыц кiшкентай бeлшектеpi де аны;талды. Олай болса, Жаргул тepткYлдеpi ;оленер жэне егiншiлiкпен айналысатын отыры;шы тургындардыц далалы-;умды ал;аптагы кeшпендiлеpге ;арай шыгатын керуен жолы бойында орналас;ан, IX-XIII г. басына жа-татын ескеpткiш болып табылады.

Алгыс. Жаргул тepткYлдеpiндегi ;азба жумыстарына ;атыс;ан Жамбыл облысты; «Тарихи-мэдени ескеpткiштеpдi ;оргау жэне ;алпына келтipу дирекциясыныц» кызметкеpi Iлияс Шайбекке, эл-Фараби атындагы Каз¥У-дщ Археология, этнология жэне музеология кафедрасыныц тулектер1 Нурдэулет Бектемip мен Зульфия Кураловага жэне жануар тiстеpiн кесу, ецдеу нэтижелеpiне ;ол жеткiзуде кемек керсеткеш Yшiн 3.X. Маргулан атындагы Археология институты зооархеоло-гия зертханасыныц кызметкеpлеpi Шо;ан Калдыбай, Дания Тацгытова жэне Балжан Идришевага алгыс бiлдipемiз.

ЭДЕБИЕТ

1 Агеева Е.И., Пацевич Г.И. Из истории оседлых поселений и городов Южного Казахстана / Труды ИИАЭ АН

КазССР. 1958. Т. V. Алма-Ата: АН КазССР, 215 с.

2 АКК - Археологическая карта Казахстана: Реестр / Сост.: Е.И. Агеева, К.А. Акишев, Г. А. Кушаев и др.

Алма-Ата: АН КазССР, 1960. 449 с., 13 л. ил., карт.

3 Ацымбек Е.Ш. Ортагасырлы; А;тебе ;аласыныц керамикасы (VI г. - XIII г. басы): философия докторы

(PhD) гыл. ... дис. Алматы: Каза; университет^ 2015. 208 б.

4 Ацымбек Е.Ш. Шу ещршщ ежелп жэне ортагасырлы; керамикасы (Кордай ауданыныц материалдары

бойынша). Алматы: O.X. Маргулан ат. АИ, 2017. 112 б.

5 Ацымбек Е.Ш., Железняков Б.А., ШагирбаевМ.С., Нургали Н.Б., Абир Р.Ц. Аса ал;абындагы ортагасырлы;

Саза терткул // «Каз1рп кезецдеп Еуразия археологиясы, этнологиясы жэне музеологиясыныц езекп мэселелерг жаца тужырымдар мен нэтижелер» халы;ар. гыл.-тэж. конф. м-ры (Алматы ;., 15 ;араша 2023 ж.) / Жауапты ред. Б.К. Калшабаева. Алматы: Каза; университет^ 2023. 109-120-бб.

6 Ацымбек Е.Ш., Шагирбаев М.С. Ортагасырлы; А^фтас терткулшщ остеологиялы; материалдары //

Каза;стан археологиясы. 2021. № 1 (11). 72-100-бб.

7 Ацымбек Е.Ш., Шагырбаев М.С. Ортагасырлы; Талапты терткулшщ археозоологиялы; материалдарын

талдау (2021 ж. ;азба жумыстары бойынша) // Каза;стан археологиясы. 2022. № 2 (16). 136-154-бб.

8 Ацымбек Е.Ш., Шагырбаев М.С., Нургали Н.Б. Ортагасырлы; Арна терткул1 // «Орталы; Азияныц ежелгi

жэне дэстурл1 ;огамдарыныц тарихи-мэдени мурасы: жаца ашылымдар мен пэнаралы; зерттеулер» атты «XIV Оразбаев о;улары» халы;ар. гыл.-эдют. конф. м-ры (Алматы ;., 28-29 ;азан 2022 ж.) / Жауапты ред. Р.С. Жуматаев. Алматы: Каза; университет^ 20226. 22-43-бб.

9 Ацымбек Е.Ш., Шагырбаев М.С., Нургали Н.Б. Ортагасырлы; Талапты терткулшщ керамикасы //

Еуразиялы; далалы; еркениет: адам жэне тарихи-мэдени орта. Еуразия даласы археологиясы V халы;ар. конгресшщ м-ры (Туркестан ;., 11-14 ;азан 2022 ж.). 5 томды;. 3-т. / Бас. ред. А. Оцгар; жауапты ред.: Б.Э. Байтанаев, А.Г. Ситдиков, Д.В. Воякин. Алматы; Туркестан: O.X. Маргулан ат. АИ, 2022 а. 157-168-бб.

10АцымбекЕ.Ш., ШагырбаевМ.С., НургалиН.Б., АбирР.К.. Талас ещршен жацадан аны;талган ортагасырлы; терткулдер (2021-2022 жж. далалы; зерттеулер бойынша) // «XV Оразбаев о;улары» халы;ар. гыл.-эдют. конф. м-ры / Жауапты ред. Р.С. Жуматаев. Алматы: Каза; университет^ 2023. 94-103-бб.

11 Ацымбек Е.Ш., Шагырбаев М.С., Нургали Н.Б. Ортагасырлы; А;ары; терткулг 2022 ж. журпзшген

зерттеулер бойынша (Оцтуспк Каза;стан) // Каза;стан археологиясы. 2023. № 2 (20). 186-202-бб.

12 Алипчеев С., Байбосынов К. Свод памятников истории и культуры Джамбулской области. Джамбул:

Джамбулский областной историко-краеведческий музей, 1982. 208 с.

13 АхраровИ. Кухонная керамика Ферганы IX-X вв. // ИМКУ Вып. 7 / Отв. ред. В.А. Шишкин. Ташкент: ФАН

УзССР, 1966. С. 125-131.

14 Байпацов К.М., Ацымбек Е.Ш. 2013 жылы Аспара ;аласында журпз1лген археологиялы; зерттеу

жумыстарыныц нэтижеа // К. Акышевгiц туганына 90 жыл толуына арналган «Каза;стан территориясындагы ежелп жэне ортагасырлы; мемлекеттер» атты халы;ар. гыл. конф. м-ныц жинагы / Жаупты ред. К.М. Байпа;ов. Алматы: O.X. Маргулан ат. АИ, 2014. 394-406-бб.

15 Бубнова М.А. Добыча серебро-свинцовых руд в Шельджи в IX-XII вв. // Археологические памятники

Таласской долины / Отв. ред. П.Н. Кожемяко. Фрунзе: Илим, 1963. С. 225-262.

16 Буряков Ю.Ф. Археологические материалы городища Кавардан // ИМКУ Вып. 13 / Отв. ред. А.А. Аскаров.

Ташкент: Фан УзССР, 1977. С. 70-86.

17 Витт В.О. Лошади Пазырыкских курганов // СА. 1952. № 16. С. 163-206.

18 Гайдученко Л.Л. Исследования остеологического материала // Отчет о НИР по проведению раскопок

«Древнего городища Тараз». Договор AR-13/44. Т. 1 (ч. 2). Алматы; Тараз: ТОО «Археологическая экспертиза», 2013. С. 120-202.

19 Доспанов О.Т. Некоторые вопросы классификации светильников Джанпыккалы // ИМКУ Вып. 32. / Отв.

ред. М.Х. Пардаев. Ташкент: Фан, 2001. С. 170-172.

20 Дубягина Е.В., Акымбек Е.Ш. Глазурованная керамика с Таласской долины (по материалам памятников

торткулей Талапты, Жаргуль-1, 2, 3, Арна) // Маргулан окулары-2023: хальщар. гыл.-тэж. конф. м-ры (Алматы к., 30-31 наурыз 2023 ж.). 2 томдык. 2-т. / Бас. ред. А. Ощгарулы; жауапты ред. Т.Б. Мамиров. Алматы: ЭХ. Маргулан ат. АИ, 2023. С. 48-54.

21 Елеуов М. Шу-Талас ещрлершщ ортагасырлык калалары мен мекендерi (VI-XIII f. басы): тарих гылым.

докт. ... дис. Алматы: Эл-Фараби ат. КазМУ, 1999. 360 б.

22 Касенов М.С. Талас ещршщ отырыкшылык мэдениетi (VI-XIII ff.). Атырау: Х. Досмухамедов ат. АМУ

2015. 180 б.

23 Клевезаль Г.А. Регистрирующие структуры млекопитающих в зоологических исследованиях. М.: Наука,

1988. 285 с.

24 Кожемяко П.Н. Оседлые поселения Таласской долины // Археологические памятники Таласской долины /

Отв. ред. П.Н. Кожемяко. Фрунзе: Илим, 1963. С. 145-225.

25 Кузнецова О.В., Нуржанов А. Археологические раскопки городище Мерке в полевом сезоне 2007 года //

Известия НАН РК. Сер. обществ. наук. 2008. № 1. С. 165-171.

26 Кузнецова О.В., Савельева Т.В. Гончарное ремесло в средневековом Талгаре. Альбом. Алматы: ИА КН

МОН РК, 2019. 220 с.

27 Казак тшнщ тYсiндiрме сездт / Жалпы ред. баскарFан Т. Жанузаков. Алматы: Дайк-Пресс, 2008. 968 б.

28 Максимова А.Г., Мерщиев М.С., Вайнберг Б.И., Левина Л.М. Древности Чардары (Археологические

исследования в зоне Чардаринского водохранилища). Алма-Ата: Наука, 1968. 261 с.

29 Маханбаева Н., Воякина Н. Керамический комплекс средневекового Каялыка // Известия НАН РК. Сер.

обществ. наук. 2007. № 1. С. 107-125.

30 Нуржанов А.А. Керамика средневекового городища Тортколь в Таласской долине // Известия НАН РК. Сер.

обществ. наук. 2006. № 1 (252). С. 77-85.

31 Нуржанов А.А., Акымбек Е.Ш. Средневековое городище Нижний Барсхан в Таласской долине // Известия

НАН РК. Сер. обществ. наук. 2012. № 3. С. 94-107.

32 Пидаев Ш.Р. Осветительные приборы средневекового Термеза // ИМКУ Вып. 34 / Отв. ред. Т.Ш. Ширинов.

Самарканд: ИА АН РУз, 2004. С. 214-221.

33 Свод памятников истории и культуры Жамбылской области / Отв. ред. К.М. Байпаков. Алматы:

Археологическая экспертиза, 2010. 204 с.

34 Сенигова, Т.Н. Средневековый Тараз. Алма-Ата: Наука, 1972. 217 с.

35 Твлеубаев Э.Т., Жуматаев Р.С., Шакенов С.Т., Ергабылов А.Е.., ШагирбаевМ.С. Ортагасырлык Жайпак 1

каласына 2017 жылы жYргiзiлген археологиялык зерттеудщ кейбiр корытындылары // «Казакстаннын тарихи-мэдени мурасы: зерттеу, тYсiндiру жэне сактау мэселелерЬ) атты «X Оразбаев окулары» халыкар. гыл.-эдют. конф. м-ры (Алматы к., 11-12 мамыр 2018 ж.) / Жауапты ред.: F.K. Омаров. Алматы: Казак университет^ 2018. 173-178-бб.

36 Труды Семиреченской археологической экспедиции (1936-1938 гг.). Таласская долина / Сост.:

А.Н. Бернштам. Алма-Ата: АН Каз ССР, 1949. 229 с.

37 Филанович М.И., Ильясова С.Р., Баратова Л.С. Некоторые данные о материальной культуре Бинката

(Ташкента) // ИМКУ Вып. 36 / Отв. ред. Ш.Р. Пидаев. Ташкент: Фан, 2008. С. 227-237.

38 Цалкин В.И. Изменчивость метаподий и ее значение для изучения крупного рогатого скота древности //

Бюллетень Московского общества испытателей природы. Отдел биология. 1960. Т. 65. Вып. 1. С. 109126.

39 Цалкин В.И. Изменчивость метаподий у овец // Бюллетень Московского общества испытателей природы.

Отдел биология. 1961. Т. 66. Вып. 5. С. 115-132.

40 Цалкин В.И. Древнейшие домашние животные Восточной Европы. М.: Наука, 1970. 280 с.

41 Шагирбаев М.С., Буранбаев Р.Н. Видовой состав костных остатков животных из средневековых городищ

Аспара и Шаруашылык (по результатам раскопок 2021 года) // Вестник КазНУ 2022. № 4 (107) С. 158168.

42 №aгuр6aee M.C., CaKenoe C.K. CKOTOBognecKoe xo33hctbo Hace^eHHH эпохн 6poH3bi CeBepHoro Ka3axcTaHa

(no Marepna^aM noce^eHna fflara^a^H II) // Apxeo^orna Ka3axcTaHa (Ka3aRcraH apxeo^ornacbi). 2023. № 4 (22). C. 212-242.

43 №azup6aeeM.C., ymy6aeeM.P. ^aHyap acH^TapHHMH apxe0300fl0rHH^biK; 3eprre^yi (Ba6im Mo^a Ka^acbiHbiH

Marepna^gapbi 6oHbrnma) // Ka3a«craH apxeo^ornacbi. 2019. № 4 (6). 79-116-66.

44 Driesch A.V. A Guide to the measurement of animal bones from archaeological sites // Preabody Museum of

Archaeology and Ethnology Harvard University. 1976. Bulletin 1. 136 p.

45 Eisenmann V., AlberdiM.-T., De Giuli C. andStaesche U. Studying fossil horses. Vol. I. Methodology // Collected

papers after the "New York International Hipparion Conference, 1981". Leiden: Brill, 1988. Pp. 1-77.

46 Grant A. The use of tooth wear as a guide to the age of domestic ungulates // Ageing and Sexing Animal Bones

from Archaelogical Sites. Bob Wilson, Caroline Grigson and Sebastian Payne (ed.). BAR British Series, 109. 1982. Pp. 91-108.

47 Klesner C., Akymbek Y., MacDonald B. An integrated study of glazed ceramics from tortkul sites in the Talas

River Valley, Kazakhstan (10th-12th c. CE) // Journal of Archaeological Science: Reports 53 (2024) 104399. Pp. 2-20.

48 Silver I.A. The Ageing of Domestic Animals // Science in Archaelogy. Basic books, Inc., Publishers. New York,

1969. Pp. 250-268.

REFERENCES

1 Ageeva, E. I., Patsevich, G. I. 1958. In: Trudy Instituta Istorii, Arheologii i Etnografii (Proceedings of the Institute of

History, Archaeology and Ethnography). Alma-Ata: Academy of Sciences of the Kazakh SSR (in Russian).

2 Ageeva, E. I. Akishev, K. A. Kushaev, G. A. et al. (compl.). 1960. Arheologicheskaya karta Kazahstana

(Archaeological map of Kazakhstan). Alma-Ata: Academy of Sciences of the Kazakh SSR (in Russian).

3 Akymbek, E. S. 2015. Ortagasyrlyk Aktobe kalasynyn keramikasy (VI g.-XIII g. basy) (Ceramics of the medieval

city of Aktobe (6th-early 13th centuries)): PhD Diss. Thesis. Almaty (in Kazakh).

4 Akymbek, E. S. 2017. Shu onirinin ejelgi jane ortagasyrlyk keramikasy (Kordai audanynyn materialdary boiynsha)

(Ancient and medieval ceramics of the Shu region (based on the materials of the Kordai district)). Almaty: Margulan Institute of Archaeology (in Kazakh).

5 Akymbek, E. S., Zheleznyakov, B. A., Shagirbayev, M. S., Nurgali, N. B., Abir, R. K. 2023. In: Kalshabaeva, B. K.

(ed). Kazirgi kezendegi Euraziya arhaeologiyasy, etnologiyasyjane muzeologiyasynyn ozekti maseleleri: jana tujyrymdar men natijeler (Actual problems of archeology, Ethnology and museology of Eurasia at the present stage: new conclusions and results). Almaty: Kazakh University, 109-120 (in Kazakh).

6 Akymbek, E. S., Shagirbayev, M. S. 2021. In: Kazakstan arheologiasy (Kazakhstan Archeology), 1 (11), 72-110

(in Kazakh).

7 Akymbek, E. S., Shagirbayev, M. S. 2022. In: Kazakstan arheologiasy (Kazakhstan Archeology), 2 (16), 136-154

(in Kazakh).

8 Akymbek, E. S., Shagirbayev, M. S., Nurgali, N. B. 20226. In: Zhumatayev, R. S. (ed). XIVOrazbaevskie chteniya

(14th OrazbayevReadings). Almaty: Kazakh University, 22-43 (in Kazakh).

9 Akymbek, E. S., Shagirbayev, M. S., Nurgali, N. B. 2022a. In: Onggaruly, A., Baitanayev, B., Sitdikov, A.,

Voyakin, D. (eds.). Euraziya dalasy arheologiyasy V halykaralyk kongresinin materialdary (Materials of the 5th International Congress of Archaeology of the Eurasian steppe). In 5 vol. Vol. 3. Almaty; Turkistan: Margulan Institute of Archaeology, 157-168 (in Kazakh).

10 Akymbek, E. S., Shagirbayev, M. S., Nurgali, N. B., Abir, R. K. 2023. In: Zhumatayev, R. S. (ed). XV Orazbaevskie

chteniya (15th Orazbayev Readings). Almaty: Kazakh University, 94-103 (in Kazakh).

11 Akymbek, E. S., Shagirbayev, M. S., Nurgali, N. B. 2023. In: Kazakstan arheologiasy (Kazakhstan Archeology),

2 (20), 186-202 (in Kazakh).

12 Alipcheev, S., Baibosynov, K. 1982. Svodpamyatnikov istorii i kultury Dzhambulskoy oblasti (The official list of

historical and cultural monuments of the Jambul region). Jambul: Jambul Regional Museum of Local history Publ. (in Russian).

13 Akhrarov, I. 1966. In: Shishkin, V. A. (ed). Istoriya materialnoi kultury Uzbekistana (History of material culture

of Uzbekistan), 7, 125-131 (in Russian).

14 Baipakov, K. M., Akylbek, E. S. 2014. In: Baipakov, K. M. (ed). Arheologiyanyn shynyna shykkan (Ascension to

the crowns of archaeology). Almaty: Margulan Institute of Archaeology, 394-406 (in Kazakh).

15 Bubnova, M. A. 1963. In: Kozhemyako, P. N. (ed.). Arheologicheskiepamyatniki Talasskoy doliny (Archaeological

sites of the Talas Valley). Frunze: "Ilim" Publ., 225-262 (in Russian).

%a3a^cmaH археоflогиaсbl № 1 (23) 2024 285

16 Buryakov, Y. F. 1977. In: Askarov, A. A. (ed). Istoriya materialnoy kultury Uzbekistana (The history of the material

culture of Uzbekistan), 13, 70-86 (in Russian).

17 Vitt, V. O. 1952. In.: Sovetskaya arheologiya (SovietArchaeology), 16, 163-206 (in Russian).

18 Gaiduchenko, L. L. 2013. Otchet o nauchno-issledovatelskoi rabote po provedeniyu raskopov «Drevnego

gorodischa Taraz» (Report on the scientific research work on the excavation of the "Ancient settlement of Taraz"). Almaty; Taraz: Archaeological Expertise (in Russian).

19 Dospanov, O. T. 2001. In: Pardaev, M. K. (ed). Istoriya materialnoi kultury Uzbekistana (The history of the

material culture of Uzbekistan), 32, 170-172 (in Russian).

20 Dubyagina, E. V, Akymbek, E. S. 2023. In: Onggaruly, A., Mamirov, T. B. (eds).Margulan okulary-2023 (Margulan

readings - 2023). In 2 vol. Vol. 2. Almaty: Margulan Institute of Archaeology, 48-54 (in Russian).

21 Yeleuov, M. 1999. Shu-Talas onirlerinin ortagasyrlyq qalalary men mekenderi (VI-XIIIg. basy) (Medieval cities

and settlements of the Chu-Talas valley (6t - beginning of 13th)): Doct. Diss. Thesis. Almaty (in Kazakh).

22 Kasenov, M. S. 2015. Talas onirinin otyrykshylyk madenieti (VI-VIII gg.) (Settlement culture of the Talas Region

(6th-13th centuries)). Atyrau: Dosmukhamedov Atyrau State University (in Kazakh).

23 Klevezal, G. A. 1988. Registriruiyshchie struktury mlekopitaiy§ih v zoologicheskih issledovaniyah (Registering

structures of mammals in zoological research). Moscow: "Nauka" Publ. (in Russian).

24 Kozhemyako, P. N. 1963. In: Kozhemyako, P. N. (ed.). Arheologicheskie pamyatniki Talasskoy doliny

(Archaeological sites of the Talas Valley). Frunze: "Ilim" Publ., 145-225 (in Russian).

25 Kuznetsova, O. V., Nurjanov, A. A. 2008. Izvestiya Natsionalnoy akademii nauk Respubliki Kazahstan. Seriya

obschestvennyh nauk (News of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan. Social Sciences Series), 1, 165-171 (in Russian).

26 Kuznetsova, O. V., Savelieva, T. V. 2019. Goncharnoe remeslo v srednevekovom Talgare (Pottery in medieval

Talgar). Almaty: Margulan Institute of Archaeology (in Russian).

27 Zhanuzakov, T. (ed). 2008. Kazak tilinin tusindirme sozdigi (Explanatory Dictionary of the Kazakh language).

Almaty: "Daik-Press" Publ. (in Kazakh).

28 Maksimova, A. G., Mershchiev, M. S., Weinberg, B. I., Levina, L. M. 1968. Drevnosti Chardary (Arheologicheskie

issledovaniya v zone Chardarinskogo vodohranilischa) (Antiquities of Chardara (Archaeological research in the area of the Chardara reservoir)). Alma-Ata: "Nauka" Publ. (in Russian).

29 Makhanbayeva, N., Voyakina, N. 2007. Izvestiya Natsionalnoy akademii nauk Respubliki Kazahstan. Seriya

obschestvennyh nauk (News of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan. Social Sciences Series), 1, 107-125 (in Russian).

30 Nurjanov, A. A. 2006. Izvestiya Natsionalnoy akademii nauk Respubliki Kazahstan. Seriya obschestvennyh nauk

(News of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan. Social Sciences Series), 1 (252), 77-85 (in Russian).

31 Nurzhanov, A. A., Akymbek, E. S. 2012. In: Izvestiya Natsionalnoy akademii nauk RK (News of the National

Academy of Sciences RK), 3, 94-107 (in Russian).

32 Pidaev, S. R. 2004. In: Shirinova, T. S. (ed). Istoriya materialnoy kultury Uzbekistana (The history of the material

culture of Uzbekistan), 34, 214-221 (in Russian).

33 Baipakov, K. M. (ed.). 2010. Svod pamyatnikov istorii i kultury Respubliki Kazahstan. Zhambylskaya oblast

(Theofficial list of the historical and cultural monuments of the Republic of Kazakhstan. Zhambyl region). Almaty:"Archaeological expertise" (in Russian).

34 Senigova, T. N. 1972. Srednevekovyi Taraz (Medieval Taraz). Alma-Ata: "Nauka" Publ. (in Russian).

35 Toleubaev, A. T., Zhumataev, R. S., Shakenov, S. T., Ergabylov, A. E., Shagirbayev, M. S. 2018. In: Omarov, G.

K. (ed). X Orazbaevskie chteniya (10th Orazbayev Readings). Almaty: "Kazakh University" Publ., 173-178 (in Kazakh).

36 Bernshtam, A. N. (ed.). 1949. Trudy Semirechenskoy arheologicheskoy ekspeditsii (1936-1938 gg.). Talasskaya

dolina (Proceedings of the Semirechensk Archaeological expedition (1936-1938). Talas Valley). Alma-Ata: Academy of Sciences of the Kazakh SSR (in Russian).

37 Filanovich, M. I., Ilyasova, S. R., Baratova, L. S. 2008. In: Pidaev, Sh. R. (ed). Istoriya materialnoi kultury

Uzbekistana (The history of the material culture of Uzbekistan), 36, 227-237 (in Russian).

38 Tsalkin, V. I. 1960. In: Biylleten Moskovskogo ob§estva ispytatelei prirody. Otdel biologiia (Bulletin of the Moscow

Society of Nature Testers. Department of Biology), 65/1, 109-126 (in Russian).

39 Tsalkin, V. I. 1961. In: Biylleten Moskovskogo ob§estva ispytatelei prirody. Otdel biologiia (Bulletin of the Moscow Society of Nature Testers. Department of Biology), 66/5, 115-132 (in Russian).

■

286 Казахстан археологиясы № 1 (23) 2024

1

Ортаfасырлык, ЖаргYл тврт^лдер'1шн, керамикалык жэне остеологиялык материалдарын талдау нэтижелер'1...

40 Tsalkin, V. I. 1970. Drevneishie domashnie zhivotnye Vostochnoi Evropy (The oldest pets of Eastern Europe).

Moscow: "Nauka" Publ. (in Russian).

41 Shagirbayev, M. S., Buranbayev, R. N. 2022. In: Vestnik KazNU (Bulletin KazNU), 4 (107), 158-168

(in Russian).

42 Shagirbayev, M. S., Sakenov, S. K. 2023. In: Kazakstan arheologiasy (Kazakhstan Archeology), 4 (22), 212-242

(in Russian).

43 Shagirbayev, M. S., Utubayev, J. R. 2019. In: Kazakstan arheologiasy (Kazakhstan Archeology), 4 (6), 79-116

(in Kazakh).

44 Driesch, A. V. 1976. In: Preabody Museum of Archaeology and Ethnology. Harvard University, Bulletin 1

(in English).

45 Eisenmann, V., Alberdi, M.-T., De Giuli, C., Staesche, U. 1981. In: Collected papers after the "New York

International Hipparion Conference. Leiden: Brill, 1-77 (in English).

46 Grant, A. 1982. In: Wilson, B., Grigson, C., Payne, S. (eds.). Ageing and Sexing Animal Bones from Archaelogical

Sites. BAR British Series, 109, 91-108 (in English).

47 Klesner, С., Akymbek, Y., MacDonald, В. 2024. In: JAS: Reports 53 (104399), 2-20 (in English).

48 Silver, I. A. 1969. In: Science in Archaelogy. Basic books, Inc., Publishers. New York, 250-268 (in English).

МYДделер к,ак,тытысы туралы ак,паратты ашу. Авторлар м^дделер к,ак,тытысыныц жок,тытын м^мдейдк /

Раскрытие информации о конфликте интересов. Авторы заявляют об отсутствии конфликта интересов. /

Disclosure of conflict of interest information. The authors claim no conflict of interest.

Мак,ала туралы аппарат / Информация о статье / Information about the article.

Редакцията тYстi / Поступила в редакцию / Entered the editorial office: 19.02.2024.

Рецензенттер мак,улдатан / Одобрено рецензентами / Approved by reviewers: 19.03.2024.

Жариялаута к,абылданды / Принята к публикации / Accepted for publication: 20.03.2024.