CC BY
8ЭвЖ 9G2.9G4 (574.5) FTAMP 03.41.91
https://doi.org/10.52967/akz2022.2.16.136.154
ОртаFасырлык Талапты тврт^лшщ архeoзooлoгиялык материалдарын талдау (2G21 ж. казба ж^мыстары бoйынша)
© 2G22 ж. Акымбек Е.Ш., Шагырбаев М.С.
Keywords: archaeology, archaeozoology, Middle Ages, Talas Valley, Talapty tortkul, animal bones, medieval fauna, cattle breeding
Ty^h свздер: археология,
Ключевые слова: археология, археозоология, средневековье, Таласская долина, торткуль Талапты, кости животных, средневековая фауна, скотоводство
археозоология, ортагасыр, Талас e^i, Талапты терткуж, жануар сYЙектерi, ортатасырлык, фауна, мал шаруашылыгы
Yeraly Akymbek1, Mambet Shagirbayev1
'Doctor of Philosophy (PhD), Leading Researcher, Margulan Institute of Archaeology, Almaty, Kazakhstan.
E-mail: eraly_a@mail.ru 'Corresponding-author, Researcher, Margulan Institute of Archaeology, Almaty, Kazakhstan.
E-mail: mambet 87@mail.ru
Abstract. The article introduces for the first time into scientific circulation the results of the archaeozoological analysis of the materials of the medieval tortkul Talapty (10th-11th centuries) obtained in the field season of 2021. The purpose of the research is to determine and compare the species composition of animals in the economy of the medieval population of the Talas valley. During the study of osteological material, the task was set to determine the species composition of the paleofauna, skeletal elements and age features. As a result, 816 animal bones were examined, in total, of which 550 bones were identified to the species. Among osteological materials, domestic animals dominate, and bones of wild animals and birds are also found. The share of domestic animals is 95%, wild animals - 5%. The share of small cattle among the revealed volume of bones of domestic animals is 52.4%. In second place - the bones of cattle (31.1%), in third - horses (9.2%). Among domestic animals, camel bones were extremely rare - 1.1%. Traces of blows are recorded on most bones (on the surface of bones of cattle and horses). The structure of the bone material, the fragmentation indices show that these are typical "kitchen leftovers". Analysis of the osteological collection of tortkul Talapty allows you to get important information about the medieval fauna of the region and the peculiarities of farming by the ancient population.
Acknowledgement: The publication was prepared within the framework of grant funding of the Committee of Science of the Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan, AP09260358 "Medieval tortkul sites of the Talas Valley and cultural landscape".
We express our gratitude to the Candidate for B.S., V. Gasilin (Institute of Plant and Animal Ecology, Ural Branch of the Russian Academy of Sciences, Yekaterinburg) for consulting on archaeozoological research methods.
Citation: Akymbek, Ye., Shagirbayev, M. 2022. Analysis of the archaeozoological material of the medieval Talapty tortkul (According to the excavations of 2021). Kazakhstan Archeology, 2 (16), 136-154 (in Kazakh). DOI: 10.52967/ akz2022.2.16.136.154
Analysis of the archaeozoological material of the medieval tortkul Talapty
(According to the excavations of 2021)
Ортс^асырлык, Талапты твртщлМн, археозоологиялык материалдарын талдау...
Акымбек Ералы Шардарбекулы1, Шагырбаев Мэмбет Сапарбекулы1
1философия докторы (PhD), жетекшi Fылыми кызметкер, Э.Х. МарFyлан атындаFы Археология институты, Алматы к., Казакстан.
E-mail: eraly a@mail.ru 1корреспондент авторы, Fылыми кызметкер, Э.Х. МарFyлан атындаFы Археология институты, Алматы к., Казакстан. E-mail:mambet 87@mail.ru
Ортагасырлык Талапты терт^лшщ археозоологиялык материалдарын талдау
(2021 ж. казба жумыстары бойынша)
Аннотация. Макалада ортаFасырлык Талапты (Х—ХI ff.) терт^лшен 2021 ж. аныкталFан материалдарды археозоологиялык талдаудыц нэтижелерi алFаш рет Fылыми айналымFа енпзмт отыр. Зерттеудщ максаты Талас е^ршщ ортаFасырлык турFындарыныц шаруашылыFындаFы жануар тYрлерiн аныктау жэне салыстырмалы талдау жYргiзу болып табылады. Остеологиялык материалдарды зерттеу барысында палеофаунаныц курамын, кацка элементтерш жэне жас ерекшелiктерiн аныктау мiндеттерi койылды. Нэтижесiнде, жалпы 816 жануар сYЙегi зерттелiп, 550 сYЙек накты тYрге ажыратылды. Остеологиялык материалдардыц шшде YЙ жануарлары басымдьщ танытады, сонымен катар жабайы жануарлар мен кус сYЙектерi де кездеседi. Yй жануарларыныц мелшер1
- 95%, жабайы жануарлар - 5%. Yй жануарларыныц шшде кой жэне ешкi сYЙектерiнщ мелшерi - 52,4%. Екiншi орында - iрi кара сYЙектерi (31,1%), Yшiншi орында - жылкы (9,2%). Yй жануарларыныц iшiнде тYЙенiц сYЙектерi ете сирек кездеседi - 1,1%. СYЙектердiц арасында соFу, сындыру iздерi кеп байкалды (iрi кара жэне жылкы сYЙектерiнде). СYЙек материалдардыц курамы мен белшектену индекстерi, олардыц басым белтнщ - эдеттегi «ас YЙ калдыктары» екендiгiн растайды. Талапты терт^лшщ остеологиялык коллекциясын талдау
- аймактыц ортаFасырлык фаунасы мен ежелп турFындардыц шаруашыль^ыньщ ерекшелiктерi туралы мацызды акпараттар бередi.
Алгыс: Жарияланым Казакстан Республикасы Бiлiм жэне Fылым министрлт Гылым комитетшщ гранттык каржыландыруы бойынша № AP09260358 «Талас е^ршщ ортаFасырлык терткYлдерi жэне мэдени ландшафты» жобасы шецбершде даЙындалды.
Археозоологиялык зерттеудегi эдiстемелiк кецестер! Yшiн б.F.к. В.В. Гасилинге (Ресей Гылым Академиясы, Орал белiмi, Жануарлар жэне
Акымбек Ералы Шардарбекулы1, Шагирбаев Мамбет Сапарбекович1 1доктор философии (PhD), ведущий научный сотрудник, Институт археологии им. А.Х. Маргулана, г. Алматы, Казахстан. E-mail: eraly a@mail.ru 1автор-корреспондент, научный сотрудник, Институт археологии им. А.Х. Маргулана, г. Алматы, Казахстан. E-mail: mambet 87@mail.ru
Анализ археозоологического материала средневекового торткуля Талапты
(по итогам раскопок 2021 г.)
Аннотация. В статье впервые в научный оборот вводятся результаты археозоологического анализа материалов средневекового торткуля Талапты (Х-Х1 вв.), полученных в полевом сезоне 2021 г. Целью исследований является определение и сравнительный анализ видового состава животных в хозяйстве средневекового населения Таласской долины. Входе изучения остеологического материала была поставлена задача определить видовой состав палео-фауны, элементы скелета и возрастные особенности. В результате было исследовано 816 костей животных, в общей сложности, из которых 550 костей определены до вида. Среди остеологических материалов доминируют домашние животные, также встречаются кости диких животных и птиц. Доля домашних животных составляет - 95%, диких - 5%. Доля мелкого рогатого скота среди выявленного объема костей домашних животных - 52,4%. На втором месте - кости крупного рогатого скота (31,1%), на третьем - лошадей (9,2%). Среди домашних животных кости верблюда встречались крайне редко - 1,1%. На большинстве костей фиксируются следы ударов (на поверхности костей крупного рогатого скота и лошадей). Структура костного материала, индексы раздробленности показывают, что это - типичные «кухонные остатки». Анализ остеологической коллекции торткуля Талапты - позволяет получить важную информацию о средневековой фауне региона и особенностях ведения хозяйства древним населением.
Благодарности: Публикация подготовлена в рамках Грантового финансирования Комитета науки Министерства образования и науки Республики Казахстан, ИРН AP09260358 «Средневековые торткули Таласской долины и культурный ландшафт».
Выражаем благодарность к.б.н. В.В. Гасилину (Институт экологии растений и животных УрО РАН, г. Екатеринбург) за консультации по методам археозооло-гических исследований.
еамдттер экология институты, Екатеринбург к,.) алгыс бiлдiремiз.
Сiлтеме жасау Yшiн: Акымбек Е.Ш., Шагырбаев М.С. Ортагасырлык Талапты терт^лшщ археозоологиялык материалдарын талдау (2021 ж. казба жумыстары бойынша). Н,азак,стан археологиясы. 2022. № 2 (16). 136-154-бб. DOI: 10.52967^2022.2.16.?136.154
Для цитирования: Акымбек Е.Ш., Шагирба-ев М.С. Анализ археозоологического материала средневекового торткуля Талапты (по итогам раскопок 2021 г.). Археология Казахстана. 2022. № 2 (16). С. 136-154 (на казахском языке). РР1: 10.52967/ akz2022.L15.136.154
1 Kipicne (Ацымбек Е.Ш.)
Талас ещршщ ортагасырдагы археофаунасы мен т^ргындарыньщ шаруашылыгын сипаттайтын зерттеулер гылымда сирек кездеседi. Б^ган дейiн Талас ещршщ таулы ландшафтында орналаскан ортагасырлык Акыртас терт^лшщ остеологиялык материалдары макала авторлары тарапынан алгаш рет зерттелiп, ортагасырлык К¥лан, Тараз, Костебе, Шелтебе [Карачаровский 1949: 199], Актебе (Орловка) [Бубнова 1963: 137] калаларынан аныкталган жануар CYЙектерi бойынша салыстырмалы талдау жYргiзiлдi [Акымбек, Шагирбаев 2021 а: 91]. Талас езеншщ жогаргы агысында, негiзiнен таулы аймакка жакын орналаскан ескерткiштерден аныкталган жануарлардын кейбiр тYрлерiнде гана айырмашылыктар байкалады.
Ка^рп танда Таластын тeменгi агысында, жазык аймакта орналаскан ортагасырлык ескерткiштердегi жануар тYрлерiн, таулы ландшафтын фаунасымен салыстырып, олардын шаруашылыктагы басымдыгын аныктау мэселес манызды болып отыр.
Талапты1 терткрт/каласы Талапты ауылынан 4,5 км ощуспк-шыгыста, Тараз-Бостандык тас жолынын сол жагында, Талас eзенiнiн сол жагалауынан 1,5 км кашыктыкта орналаскан (Жамбыл обл., Талас ауд.). Ескерткiш манынан, 200 м жерден Талас езеншщ тагы бiр есю арналарынын бiрi - Карабакырдын бiр арнасы eтедi. Терткул осы арнанын сол жагалауына параллель, ощуспк-шыгыстан солтYCтiк-батыс багытында созыла жайгаскан. Сыртын бшшер-бiлiнбес кабырга/дуал (жал) коршап жаткан тeрткYлдiн кeлемi 300*250 м, бшктш 0,1-1 м, шегш. кей жерлерi б¥зылып кеткен жалынын енi 8-10 м, биiктiгi 0,2-0,3 м. Ощуспк-шыгыс жарты бeлiгi бшктеу келген. ТeрткYлдiн ортасында, солтYCтiк-батыс жарты белшнде негiзгi, шаршылы келген к¥рылыс орналаскан. Айнала кабырга/жал коршап жаткан к¥рылыстын кeлемi 100*100 м, бшктш 1,5-2 м. Б¥рыштарынан жэне кабырга ортасынан м¥нара iздерi байкалады. Жалынын еш 10-12 м, сыртка денгеленш шыгып т¥рган м¥нараларынын диаметрi 14-18 м, биiктiктерi 0,3-0,5 м. Кабырга сызыгынан сыртка карай катты шыккан онтYCтiк-шыFыс кабырга ортасындагы м¥нара калдыгы баскаларымен салыстырганда кeлемi Yлкен, онын диаметрi 22 м, биiктiгi 1 м. Кдаылыстын ощустш-шыгыс белтнен баска жагын сыртынан ор коршап жатыр. Ордын енi 5-20 м, терендт 0,2-2 м. СолтYCтiк-шыFыс белтндеп ор терен. Ескерткiштiн айналасынан, бiрнеше ондаган метрге дейiн к¥рылыс калдыктарынын iзi байкалады (1-сур.).
Жергiлiктi халык ескерткiштi «терткул» деп атайды. ТeрткYлдi 1980 ж. Жамбыл облыстык тарихи-елкетану музейiнiн экспедициясы (К. Байбосынов) ашады [Алипчеев, Байбосынов
1Ескертк1ш б¥рынгы енбектерде «Терт^л» каласы деп бершеда. вщрдеп ескертшштердщ басым бeлiгi «тергкул» болгандыктан, шатастырушылык болмасын деп, жакын мандаты ауылдын аты бойынша «Талапты терттсулЬ» деп беруд1 жен санадык. Келем1 Yлкен болгандыктан, «кала» деп атауга да болады.
АКЫМБЕК Е.Ш., ШАГЫРБАЕВ М.С. Ортагасырлык Талапты тврт^лЫн
археозоологиялык материалдарын талдау...
1-сур. Талас е^ршдеп ортаFасырлык ескертмштердщ орналаскан жерлерi: 1 - Шелтебе; 2 - Костебе; 3 - Тараз; 4 - Акыртас; 5 - Кулан; 6 - Актебе (Орловка). М.С. ШаFырбаевтыц фотосы
Fig. 1. Location of medieval settlements of the Talas Valley: 1 - Sholtobe; 2 - Kostobe; 3 - Taraz; 4 - Akyrtas; 5 - Kulan; 6 - Aktobe (Orlovka). Photo by M. Shagirbayev
Рис. 1. Местонахождение средневековых городищ Таласской долины: 1 - Шолтобе; 2 - Костобе; 3 - Тараз; 4 - Акыртас; 5 - Кулан; 6 - Актобе (Орловка). Фото М.С. Шагирбаева
1980: 187-188]. Ескертюшт «"Терт^л" орта гасыр паласы» деп атап, VIII-XII ff. мерзiмдейдi. 2009 ж. «Археологиялыщ сараптама» ЖШС Ескерткiштер жинаFьшьщ экспедициясы (Е. Акымбек. Ш. Кдаабаев) эуеден тYсiрiп, топографиялыщ жоспарын аныщтайды [Акымбек 2010: 110-112]. Ескерткiште эр кездерде археологиялыщ экспедициялар болFанымен, еш^андай ^азба ж^мыстары жYргiзiлмеген.
2021 ж. Э.Х. МарF¥лан ат. Археология институтыныц Ощуспк Казахстан кешенд1 археологиялыщ экспедициясыныц Талас отряды (жет. Е.Ш. Акымбек) Талапты терт^лшщ 6YriHri жай-кYЙiн аныщтап, ^азба ж^мыстарын жYргiзедi.
Ескертюштщ шю белшнщ мэдени кабаты калын екендiгiн сыртындагы жер денгейiмен салыстырганда-ак анык байкалады. Керiсiнше, сырткы корганыс кабыргасы анык ерекшеленбеген. ТeрткYлдiн к¥рылысы мен мэдени кабатынын калындыгын аныктау бойынша орта бeлiгiне келем1 7*4 м (28 м2). Шыгыстан батыска карай созылган казбаны 0,3 м тYCкенде аныктала бастаган к¥рылыс калдыктары 0,5-1,1 м терендiктен толык ашылады. Шагын келген Yш бeлменiн бiреуi толык, калгандары жартылай ашылды. Пакса блоктары (60*36*20-22; ?*30*28 см) мен кам кiрпiштен салынган (34-35*18*9; 27*14*6 см) кабыргаларынын калындыгы 0,5-0,7 м, сакталган биiктiктерi 0,2-0,4 м. Едендерi катты тапталган, кей жерлерi сыланган.
Бiрiншi бeлменiн ашылган ¥зындыгы 3,5 м, еш 2 м. Белменщ солтYCтiк кабыргасы сыртындагы жартылай ашылган екiншi бeлменiн ¥зындыгы 3 м, батыс кабырга жагына орнатылган сыпа нашар сакталган. Бiрiншi бeлменiн батыс кабыргасы сыртындагы Yшiншi белме дэлiз секiлдi келген.
Жалпы eнiрдегi терткртдердщ ортасы мен сырткы кабыргасы аралыгында к¥рылыстар кейбiрiнде кездессе, келесi бiреулерiнде кездеспейдi. Ягни, бiреулерiнiн сырткы кабыргасын жагалай к¥рылыстар салынса, тагы бiреулерiнiн тек орта т¥сында гана болады. Осыган байланысты ортасы мен сырткы кабырга аралыгында к¥рылыстын бар-жогын аныктау максатында зерттеу жYргiзiлдi. Казбанын солтYCтiк-батыс б¥рышынан ескерткiштiн сырткы кабыргасына карай ¥зындыгы 14 м, еш 1 м (14 м2) болатын траншея салынды. Казбаны 0,5-1 м терендету нэтижесiнде, Yшiншi бeлменiн батыс кабыргасымен косканда сырткы кабыргага дейiн бес кабырга аныкталды. Пакса мен кам юршштерден каланган кабыргаларынын калындыгы 0,35-0,9 м аралыгында ауыткиды, сакталган биiктiктерi 0,2-0,3 м. Кабыргалардын барлыгы сырткы кабыргаларга карама-карсы жатыр. Кабыргалардын арасы 1,1-2,6 м аралыгында.
Казбаныц теменп жагынан алынган ертенген агаш кeмiрi калдыгына Литва Республикасынын Вильнюс каласында орналаскан Масс-спектрометрия зертханасында радиокeмiртектi талдау жYргiзiлдi (оператор - Жилвинас Ежеринскис). Нэтижес ескертюштщ осы кабаты Х-Х1 гг. мерзiмделетiнiн кeрсеттi (1-кесте; 2-сур.).
1-кесте - Радиоквм'1ртект'1 талдаудын нэтижеа Table 1 - Results of radiocarbon analysis Таблица 1 - Результаты радиоуглеродного анализа
Ескертшштщ атауы Зертхана шифры, мерз1мдеу нем1р1 14С-мерз1м, ж.б. Мелшерлж мэш, б.д. жж. pMC*
1с (68,3%) 2с (95,4%)
Талапты FTMC-GR14-14 1025±27 995-1028 Cal AD 977-1046 Cal AD 88.02±0.29
Ескерту: *pMC (percentage modern carbon) - кем1ртепнщ каз1рп пайызы
ЖYргiзiлген казба ж¥мыстары барысында казбаныц барлык белтнен археологиялык материалдар шыкты. Олардын швде керамикалармен катар кеп мелшерде жануар CYЙектерi аныкталды.
Талапты тeрткYлiнен табылган жануар CYЙектерiн зерттеу барысында аныкталган археозоологиялык мэлiметтер Талас ещршдеп ортагасырлык Акыртас терткул^ Шелтебе, К¥лан, Тараз, Костебе жэне Актебе (Орловка) калаларынан (3-сур.) табылган остеологиялык материалдарымен салыстырылып, ежелгi т¥ргындардын шаруашылыгы, таулы жэне жазык ландшафтагы жануарлар фаунасынын айырмашылыктары мен ¥ксастыктарына талдау жYргiзiлдi.
Ортагасырлык Талапты терт^лМц археозоологиялык материалдарын талдау...
2-сур. Радиокв1^ртемч Mep3iM 1025±27 BP (кызыл), калибрлеу кисытыныц бвлiгi (кек) жэне OxCal-дэ есептелген ыктималдык ть^ыздь^ыньщ калибрленген функциясы (сур)
Fig. 2. Radiocarbon date 1025±27BP (red), part of the calibration curve (blue) and thecalibrated probability density function (grey) calculated in OxCal
Рис. 2. Радиоуглеродная дата 1025±27 BP (красный), часть калибровочной кривой (синий) и калиброванная функция плотности вероятности (серая), рассчитанная в OxCal
2 Материал жэне зерттеу эдiстерi (Шагырбаев М.С.)
Остеологиялык материалдар ортагасырлык Талапты терт^лше 2021 ж. жYргiзiлген археологиялык казба ж^мыстары кезiнде, 6ip к¥рылыс кезещнен жинап алынган. ТерткYлден жалпы - 816 дана жануар CYЙегi аныкталып, оныц iшiнде 550 данасы (67,4%) туыс (genus) пен тYрге (species) ажыратылды (2-кесте).Т^якты жануарлардыц кацка калдыктары мен аныктауга келмейтiн жалпы материалдар казбаныц барлык кабатынан ^р к¥рылыс кезещ) кездеседi. Б^л мэлiметтер бiздщ ортак остеологиялык кешенмен ж^мыс жасап отырганымызды керсетедi. Жануар CYЙектерiн талдау археозоологиялык зерттеулердщ стандартты эдютерше сай жYргiзiлiп, остеологиялык материалдар жануар тYрлерiне, кацка элементтерiне, жас ерекшел^ерше карай топталды.
2.1 Салыстырмалы морфологиялык эдiс (Шагырбаев М.С.)
СYЙектердi жануар тYрлерiне топтау барысында салыстырмалы-морфологиялык эдк колданылды. Аталган эдiс негiзiнде Талапты терт^лшщ остеозоологиялык материалдары
3-сур. Yй жануарларыныц ескерткiштер бойынша пайыздык курамы: 1 - Талапты; 2 - Акыртас;
3 - ^улан; 4 - Тараз, 5 - Актебе (Орловка); 6 - Шелтебе; 7 - К,остебе
Fig. 3. Percentage of domestic animals by monuments: 1 - Talapty; 2 - Akyrtas; 3 - Kulan; 4 - Taraz;
5 - Aktobe (Orlovka); 6 - Sholtobe; 7 - Kostobe
Рис. 3. Процентное содержание домашних животных по памятникам: 1 - Талапты; 2 - Акыртас;
3 - Кулан; 4 - Тараз; 5 - Актобе (Орловка); 6 - Шолтебе; 7 - Костобе
(белшектенген кацка элементтер^ Э.Х. Марг^лан ат. Археология институты, «Археологиялык технологиялар зертханасыньщ» эталон коллекциясымен морфологиялык белгiлерi бойынша салыстырылып, таксономиялык рангi (класс, отряд, тукымдас, туыс, тYр) аныкталды. Зертханадагы эталон коллекциясы ортагасырлык ескерткiштерден табылган остеологиялык материалдардын негiзiнде жинакталган.
Зерттеу барысында бiрнеше ортагасырлык ескертюштердщ материалдары езара карастырылып, жеке жануар тYрлерiшц таулы жэне жазык аймактагы мекендеу ареалы, yS жануарларыныц келемi/саны бойынша айырмашылыктары аныкталды.
2.2 Салыстырмалы-топографиялык; эд1с (Шагырбаев М.С.)
YS жануарларыныц кацка белштершщ езара катынасын талдауда «бас CYЙек», «жеке тiстер», «кеуде», «аяктыц жогаргы белiгi» жэне «аяктыц теменгi белш» деп жYЙелендi (3-кесте). «Бас CYЙек» белiгiне бас CYЙектiц фрагменттерi, теменп жак CYЙек, тiл асты CYЙегi (os hyoideum) жатады. «Жеке тютерге» барлык изоляцияланып, жеке сакталган бYтiн жэне фрагмент тiстер енедi. «Кеуде» белшне омырткалар, тес, куйымшак жэне кабыргалар жаткызылады. «Аяктыц жогаргы белшне» жануардыц «еттi» белiгi болып есептелетш жауырын, жамбас, токпан жiлiк, кэрi жiлiк, шынтак CYЙегi, сан жэне асыкты жiлiк кiредi. «Аяктыц теменп белшне» жануардыц «етаз» белiгi саналатын аралык CYЙектер немесе карпальды жэне тарзальды CYЙектер, сесамоидты CYЙектер, сирак жэне фалангалар (тусамыс, топай, т^як) енедi.
Ортс^асырлык, Талапты mepm^ÎHÎH, археозоологиялык мстерислдсрын тслдсу...
Остеологиялык материалдар катты усакталып, накты жануар TYpi аны^талмаганымен. суйектердщ тш (костная ткань), пiшiнi, морфологиялык курылымы, ^абыргасыныц ^алындыгы секiлдi белгiлеpiне карап, шартты тYpде «ipi суткоректшер» жэне «усак суткоректшерге» тиесiлi деп белшедь Кабыргасы калыц, ipi CYЙектеp - аныщтауга келмейтiн «ipi суткоректшер» тобына, ^абыргасы жука суйектер - аныщтауга келмейтiн «усак суткоректшер» тобына жаткызылды. Бipiншi топтагы CYЙектеp ipi туякты жануарларга (ipi кара, жылкы, тYЙе, кулан) тиесiлi болуы мYмкiн. Екшш1 топтагы CYЙектеp усак туякты жануарлар (кой, ешкi) жэне ит, тYлкiге тиесiлi болуы мYмкiн.
2.3 Жануарлардыц жасын аньщтау эдю (Шагырбаев М.С.)
Материалдыц iшiнде жак сYЙектеpi мен жеке тютер кеп кездеспегендiктен, макалада уй жануарларыныц жас еpекшелiктеpi тYтiкшелi суйектердщ эпифиздершщ есу жагдайын ескеру непзшде, жалпылама турде беpiлдi: жаца туган немесе эмбрион (Infantiles), жас жануар (Juvenilis), ересек жануар (Adultus) жэне rapi жануар (Senilis).
Кейбip уак мал CYЙектеpi модификацияга ушырау Yдеpiстеpi бойынша зеpттелдi. Зерттеу барысында остеофагия белгiлеpi бар кацка элеменп^ де аныкталды. Остеофагия - бул кебiне туякты уй жануарларында суйекп кемipу тэжipибесi. Негiзгi себебi, жануарлардыц кореп болып табылатын есiмдiктеpде фосфат жеткшкп мелшерде болмаганда, жануарлар езше кажетп фосфор мен кальцийдщ жетюпеушшгш болдырмау Yшiн, CYЙектеpдi шайнап, угтп жiбеpедi [Рассадников 2017: 163]. Бул уй жэне жабайы жануарларда туа-б^кен мiнез кулык деп саналады.
2-кесте - Талапты жэне Акыртас тврткулдер'!нен табылган суйектерд'!н
жануар mypi бойынша к,урамы
Table 2 - Species composition of bone remains from Talapty and Akyrtas tortkuls Таблица 2 - Видовой состав костных остатков из торткулей Талапты и Акыртас
Терткулдер
Таксон Талапты (Х-Х11 FF.) Акыртас (Х-ХШ FF.)
Ipi кара - Bos taurus 169*/8** 163/10
Уак мал - Capra et Ovis 248/12 794/39
Кой - Ovis aries 37/11 0***
ТYЙе - Camelus bactrianus 6/1 2/1
Жылкы - Equus caballus 50/4 377/19
Есек - Equus asinus 0 1/1
Ит - Canis familiaris 7/1 2/1
Кулан немесе есек - Equus sp. 6/1 0
Аркар - Ovis ammon 0 6/2
ТYЛкi - Vulpes vulpes 1/1 0
Тасбака - Testudines sp. 19/2 0
Mammalia ind. (ipi жануар) 118 18
Mammalia ind. (усак жануар) 148 67
Кус - Aves 2 2
Тауык - Gallus gallus 5 0
Жиыны 816 1432
*суйек саны; **жануар саны; ***жануар CYЙектерi катты усакталгандьщтан, накты кой-ешю Typi ажыратылмай, жалпы «уак мал» деп керсетшген
3 Зерттеу нэтижелерi (Шагырбаев М.С.)
3.1 Yй жануарлары (Шагырбаев М.С.)
Уак мал - Capra et Ovis. Остеологиялык материалдардыц шшде 37 CYЙек - койга (Ovis aries) жэне 277 CYЙек - уак малга (Ovis aries et Capra hircus) тиесЫ деп аныкталды (2-кесте). Кой мен ешкi CYЙектерiнiц анатомиясы езара катты ^ксас болгандыктан, жануар тYрiн накты ажырату кебше киындык тудырады. Талапты терткYлiнен табылган жануар CYЙектерi катты белшектенiп кеткецщктен, CYЙектегi жануар тYрiн аныктаушы белгiлердi байкау киынга согып, нэтижесiнде тек 37 дана CYЙектен койга тшст морфологиялык белгiлер аныкталды. Калган кацка элементтер1 уак мал деп алынганымен, iшiнде ешкi CYЙектерi болуы мYмкiн. Осыган орай, жеке таксондарды (кой-ешю) сипаттауда ортак - уак мал (Capra et Ovis) деп карастырылады.
Уак малдыц кацка элементтерiнiц кепшшш (86,3%) белшектенген. Кацка белiктерiнiц езара катынасында «етп» саналатын кеуде (омыртка, кабырга) жэне аяктыц жогаргы белшнщ (жамбас, сан жiлiк, асыкты жшш, жауырын, токпан жiлiк, кэрi жшш) CYЙектерi негiзгi орын алады (кеуде -28%; аяктыц жогаргы белт - 33,9%) (3-кесте). Бас CYЙек пен аяктыц теменгi белiгiнiц CYЙектерi езара бiрдей (16% жэне 17,8%) жэне алдыцгы екi белiкке караганда, айтарлыктай аз. Жеке тiстер жалпы материалдыц iшiнде - 4,1% (3-кесте).
Уак малдыц теменп жак CYЙектерi (mandibula) мен тYтiкшелi CYЙектерiнiц (humerus, radius, ulna, femur, tibia, Mc/Mt III-IV) эпифиздершдеп синостоз жагдайына жYргiзiлген зерттеулер, жас ерекшелiгi бойынша терт топтыц анык байкалатынын керсеттi: эмбрион немесе жаца туган телдер, бiр жаска дейiнгi жануарлар, ересек (1-2 жас аралыгы) жануарлар жэне кэрi жануарлар. М^нын iшiнде соцгы екi топ (ересек жэне кэр^ басым. Жануарлардыц жас ерекшелiгiне карап, Талапты терт^лшщ т^ргындары уак малды кебiне жYн енiмдерiн алу Yшiн пайдаланганын байкаймыз. Егер жас жануарлардыц CYЙектерi басым болса, ет ешмшщ кажеттiлiк тудырганы байкалар едi.
Модификацияланган CYйекmер. Уак малга тиесш CYЙектердiц iшiнде сырткы фактордын эсерiнен езгерiстерге тYCкен элементтер аныкталды. Бiр дана асыкты жшк (tibia) диафизiнiн краниальды эпифизiнде (дистальды эпифизге жакын - М.Ш.) арнайы тесiк жасалган (6,1^5,2 мм) жэне мацайында катты затпен кесуден калган iздерi сакталган (4-сур., 1; 1,1). Осы юпеттес тесу жагдайын койдыц арткы сирагыныц (Mt III-IV) арткы (плантарлы) бетiнен керуге болады. Жасалган тесштщ келемi жогарыда сипатталган асыкты жшшке ^ксас (4-сур., 2; 2,2).
Бiр дана койдыц асыкты жтгшщ (tibia) диста-каудальды бетiнде арнайы кYЙдiрiлген екi «нокатты» керуге болады. Микроскопта Yлкейтiп караганда, кызган металмен басып кYЙдiргенi байкалады (5-сур.). вцдеудiц ею мысалын да эзiрге толык тYсiндiру киын жэне ею CYЙек те т^рмыста колданыста болмаган. СYЙектердiц сырткы кабыгында (periosteum) колда ^зак ^стаганда калыптасатын «майлану» немесе жылтырау белгiлерi байкалмайды. Шамасы CYЙек арнайы максатта ецдеуге тYсiп (сYЙектер жарамсыз болгандыктан?) ж^мыс аякталмай калган болуы да мYмкiн.
Yш дана кацка элементшщ (humerus, talus) CYЙек тiнiнде (орыс. - костная ткань) Yгiтiлу байкалады. Б^л CYЙектердiц топырак кабатындагы ылгалдыц езгеруiне байланысты болатын коррозия белгшерь Екi дана кой сирагында (metapodium) т^якты жануарлардыц шайнауынан калган остеофагия белгiлерi сакталган.
Салыстырмалы талцылау. Талапты терт^лшен уак мал CYЙектерi баска YЙ жануарларына караганда ец кеп аныкталды. Материалдардыц жалпы мелшерi 300-ге жуык, бiрак толык
Ортагасырлык Талапты тврт^л'1н1н, археозоологиялык материалдарын талдау...
4-сур. Крйдын, асыкты жтт (1—1,1) мен арткы сира€ында€ы (2-2,1) ен,деу iздерi. М.С. Ц^ырбаевтын, фотосы Fig. 4. Traces of processing on the tibia (1-1,1) and metatarsal (2-2,1) of sheep. Photo by M. Shagirbayev Рис. 4. Следы обработки на берцовой (1-1,1) и плюсневой (2-2,1) костях овцы. Фото М.С. Шагирбаева
репрезентативтР деуге келмейдь Дегенмен, терт^л алгаш рет зерттелш отыргандыктан, кандай жагдайда болмасын, жануар сYЙектерi белгiлi бiр акпарат кезш курай алады. ^азiрri жагдайда, Талаптыньщ остеологиялык материалдары Талас езеншщ теменп агысындагы терткYлдер бойынша ец алгашкы архео-фауналык дерек екендiгi ескерiлуi тшс.
Талас ещршщ таулы ландшафтында орналаскан ортагасырлык Акыртас терткYлiнде уак мал CYЙектерi кеп (55,4%) табылган [Акымбек, Шагирбаев 2021а: 91]. Бiр кызыгы, екi терткYлден де ешкi CYЙектерi кездеспедi. Акыртастыц остеологиялык материалдары бiрнеше жылдар катарынан жиналгандыктан, CYЙек мелшерi де кеп (800-ге жуык), алайда зерттеу барысында кебiне кой CYЙектерi аныкталды. Ешкi CYЙектерiнiц таулы жэне жазык алкапта орналаскан екi терт^лден де кездеспеуiн эзiрге тYсiндiре алмаймыз.
Екi терткYлде де жас ерекшелшнщ терт тобы анык байкалады (эмбрион немесе жаца туган, жас жануар, ересек жануар, кэрi жануар). Оныц iшiнде шаруашылыкта ересек жэне кэрi жануарлар саны басым (6-сур.). Талапты жэне Акыртас терт^лшщ ортагасырлык тургындары уак малды кебiне турмыста шиюзат енiмiн (жYн/терi) алу Yшiн санын арттырган болуы мYмкiн.
2Репрезентативтi материал - археозоологиялык тужырым жасауга жеткшкп материал квлемi. ¥зак жылгы археозоологиялык зерттеулердщ тэжiрибесiне орай, накты жануар TYpi аныкталган CYЙектердiн саны KeMi^4e 400 дананы курауы тиiс деген пшр калыптаскан. Бул ескертюштщ шаруашылыгы туралы жалпы тужырым жасауда кателш мвлшеpiн азайтады. Ягни CYЙек саны квбейген сайын, кателесу мYмкiндiгi азаяды.
5-сур. Крйдын, асыцты жттын, 6eTiHe кYЙдiрiп TycipreH iздер. М.С. Ц^ырбаевтыц фотосы Fig. 5. Burn marks on the surface of the sheep's tibia. Photo by M. Shagirbayev Рис. 5. Следы ожогов на поверхности берцовой кости овцы. Фото М.С. Шагирбаева
Талас ещршде орналаскан 61ркатар археологиялык ескертюштерден табылган остеологиялык материалдармен салыстыру барысында келес ерекшелштер мен уксастыктар байкалады. Ортагасырлык Тараз, Актебе (Орловка), Кулан жэне Шелтебе калаларында уак малдыц келем1 yh жануарларыныц шшде 51,5-57,2% аралыгында ауыткиды. Ортагасырлык Тараз каласынан табылган жануар CYЙектерiнiц шшде уак малдыц CYЙектерi шамамен 65% курайды. Тек ортагасырлык Костебе каласында гана уак мал 38,8% мелшермен 1р1 карадан кешнп орынды алады. Ягни, Талас ещршщ Х-Х11 гг. тургындарыныц шаруашылыгында уак мал непзп орын алган. Талапты терткYлiнiн остеоматериалдарына жYргiзiлген археозоологиялык талдау - бул тужырымды одан эр1 беюте тYCтi деуге болады.
1р1 кара - Bos taurus. tyi карага кемiнде 8 жануардан тарайтын 169 CYЙек тиесш (2-кесте). Iрi кара CYЙектерi жалпы yh жануарларыныц iшiнде 31,1% курайды. Остеологиялык материалдыц басым 6елiгi (88,1%) белшектенш, сындырылган. Iрi карага тиесш бYтiн CYЙектер - жауырын (scapula), алдыцгы сирак (Mc III-IV), екше CYЙегi (calcaneus), асык жэне фалангалар (Ph 1-2).
^i кара CYЙектерiнiн кацка 6елiктерi бойынша катынасы 6iркелкi емес. Барлык CYЙектердiн 43,1% - «кеуде» 6елiмiне тиесiлi: кабырга (costae) жэне омыртка (vertebrae): атлант (atlas), эпистрофей (axis), кеуде/бел омырткалары (vertebrae thoracicae/lumbales) жэне куйымшак (sacrum). Аяктыц жогаргы жэне теменгi белш езара 6iрдей мелшерде болса, Yшiншi орында 6ас CYЙек фрагменттерi жэне соцгы орында жеке тiстер топталды. Кацка/дене белiктерiн ет енiмi ретшде тутынуда, кебiне жогаргы белiктердiн (жамбас, сан жiлiк, токпан жiлiк жэне т. 6.) саны басым болады (3-кесте). Талапты терт^лшдеп iрi кара CYЙектерiнде екi белiктiн бiрдей кездесуш,
Ортагасырлык Талапты тeрткYлiнiн археозоологиялык материалдарын талдау...
6-сур. Yй жануарларынын, жас ерекшелт Fig. 6. Age of domestic animals Рис. 6. Возрастные особенности домашних животных
жуптуякты жануарлардыц сирактары тагам ретшде тутынуга колайлы болуымен тYсiндipемiз. Мундай уксастыкты жуптуяктыларга жататын уак малдан да квруге болады [Шагирбаев и др. 2021: 18].
Талапты тврт^лшде сойылган 1р1 каралар жас ерекшелтне карай ею топка бвлшедг ересек жэне кэр1. Оныц шшде екеу1 ересек (2-3 жас аралыгында) жэне алтауы кэр1 сиырлар (3-3^ жастан аскан). Сиыр CYЙектеpiнщ арасында эмбрион немесе жас жануарга тиесш элементтер кездеспедь ^аз1рг1 материалдар бойынша, Талапты твртаулшщ тургындары ipi караны «^т вшмдерш» алуда квбipек пайдаланган деп сипаттауга болады.
Модификацияланган CYйектер. Ipi кара CYЙектеpiнщ арасында модификацияланган CYЙектеp вте сирек кездеседь Жалпы материалдардыц iшiнде бес дана ipi кара CYЙегiнде (екi токпан жiлiктiн дистальды эпифиздеpi, жауырынныц буын ойысы, асыкты жшктщ проксимальды эпифизi жэне атлант) жырткыш жануардыц немесе иттщ кемipуiнен калган тiс iздеpi байкалады. 1 дана бipiншi топай CYЙегiнщ (Phi) дорсальды бетiнде CYЙек патологиясы сакталган.
Салыстырмалы талцылау. Талапты твpткYлi тургындарыныц шаруашылыгында ipi кара саны жагынан екiншi орын алган секiлдi (казipгi материалдарга орай айтылып отырганын ескеpтемiз - М.Ш.). Таулы вщрге жакын орналаскан Акыртас твртаулшде ipi кара мвлшеpi (сYЙек саны бойынша) - 26,3% курап, уак мал мен жылкыдан кейiнгi Yшiншi орында болган [Акымбек, Шагирбаев 2021а: 79]. Акыртас твртаулшдеп ipi кара CYЙектеpi кемiнде 20 бас сиырдан тарайды. Жас еpекшелiгi бойынша ею топ аныкталды: ересек жэне ^pi жануарлар. Ягни, екi твpткYлде де ipi караныц жас еpекшелiгi бойынша тек ею топ еpекшеленiп отыр (6-сур.). ^азipгi материалдардын мвлшеpi бойынша, ортагасырлык Талапты мен Акыртас тврт^лшде ipi караны - CYт вшмдерш алу максатында квбipек пайдаланган деп тужырымдауга негiз бар.
Акыртас твртаулшен табылган сиыр CYЙектеpiнiц биометриялык влшемдер^ олардын экстеpьеpлiк тшшдершщ аса Yлкен еместiгiн квpсеттi [Акымбек, Шагирбаев 2021а: 81-82]. Талапты твртаулшен табылган сиыр CYЙектеpiнде мундай еpекшелiктеpi байкалмайды. ^аз1рп колымызда бар мэлiметтеpге назар аударсак, таулы ландшафта орналаскан Акыртас тврт^лшде ipi караныц кiшiлеу тукымдары варшген секiлдi. Талапты твpткYлiнде таулы вщрге караганда
iрiлеу тукымдары пайдаланылган. Соцгы пiкiрiмiз Талапты терткулшщ тек 2021 ж. аныкталган остеоматериалдары бойынша айтылганын ескертемiз. Алдагы зерттеулерде бул мэлiметтерге езгерiстер енуi мYмкiн.
Талас ецiрiндегi баска да ортагасырлык ескертюштердщ остеоматериалдарында iрi кара CYЙектерi бiркелкi еместiгi байкалады. ^i кара CYЙектерiнiц басымдыгы ортагасырлык Костебе каласында гана байкалады [Карачаровский 1949: 199]. Ал сиыр CYЙектерiнiц уак мал CYЙектерiнен кейiнгi екiншi орында кездесуш Актебе (Орловка) мен Шелтебенщ материалдарынан керiп отырмыз [Бубнова 1963: 137; Карачаровский 1949: 199]. Аталган ею ескерткiште iрi кара CYЙектерi yH жануарларыныц iшiнде 27,4% жэне 25,8% курайды. Ал Кулан мен Тараз каласында iрi кара CYЙектерi жылкы CYЙектерiнен кейiнгi орынды алады (3-сур.). Мысалы, Тараз жэне Костебе калалары бiр-бiрiне ете жакын орналаскан, табиги-климаттык жагдайы ортак. Алайда yH жануарларын тутынуда айырмашылык бар. Шагын мелтекаудандагы ескерткiштердiц шаруашылыгында iрi караныц мелшерiнiц тураксыздыгын эзiрге тYсiндiре алмаймыз. Дегенмен, ортагасырлык Тараз жэне Кулан калаларыныц бiр ендiкте, ежелп керуен жолыныц бойында орналасуы, шаруашылыкта iрi карага караганда жылкы санын арттыруга ыкпал еткен болуы да мYмкiн.
Жылкы - Equus caballus. Жылкыга кемiнде терт жануардан тарайтын 50 CYЙек тиесiлi (кесте 1). Баска yH жануарлары секiлдi жылкы CYЙектерiнiц де басым белiгi (80%) белшектенш. сындырылган. Жалпы материалдардыц шшде «куб» тэрiздес CYЙектiц кемiк тшшен туратын тарзальды (ossa tarsi), карпальды (ossa carpi) CYЙектер мен фалангалар (Ph 1-2) жэне бiр дана алдыцгы сирак (Mc III) бYтiн сакталган.
Кацка белiктерi бойынша «кеуде» (омыртка жэне кабырга) CYЙектерi басым (34%). «Аяктыц жогаргы жэне теменп» белiктерi езара тец (26%) (3-кесте). Жас ерекшелiгi бойынша екi топ анык байкалады: ересек жэне кэрi жылкылар. Ягни терт жылкыныц бiреуi кэрi, Yшеуi ересек (6-сур.).
Модификацияланган CYueKmep. Жылкы CYЙектерiнiц саны аз болгандыктан, сырткы фактордыц эсерiнен езгерюке тYCкен элементтер аныкталмады. Тек бiр дана бел омыртка денесi мен метаподияныц теменгi эпифизiнде жырткыш жануардыц (мYмкiн ит) мYжуiнен калган тю iздерi сакталган. Эртенген немесе кальцинацияланган CYЙектер кездеспедi.
Салыстырмалы талцылау. Талапты терткYлi тургындарыныц шаруашылыгындагы жылкыныц ролш айту киын. Казiргi статистикалык деректер жылкыныц сиырдан кейiнгi Yшiншi орында болганын керсетiп отыр. Бул таулы аймактагы Акыртас терткYлiмен салыстырганда айырмашылыкка ие. Жас ерекшелiгi бойынша Акыртас терт^лшде Yш топ аныкталган: жас, ересек жэне кэрi жылкылар (6-сур.). Ym топтыц да саны жагынан езара тец болуына карап, таулы аймакта жылкыларды мiнiс келiгi жэне ет енiмi Yшiн бiрдей мелшерде пайдаланганын байкаймыз. Жазык аймакта (Талапты бойынша) кебше мiнiс келiгi ретшде пайдалану алдыцгы орында болган секiлдi (тужырым 2021 ж. аныкталган материалдар бойынша жасалды).
Талас ецiрiндегi ортагасырлык калалардан табылган жылкы CYЙектерiнiц мелшервде айырмашылыктар байкалады. Ортагасырлык Кулан жэне Тараз калаларында жылкы CYЙектерi 23,2%-25% керсеткiшпен уак малдан кейiнгi екiншi орынды алса, Актебе (Орловка), Шелтебе калаларында 19,8% жэне 19,2% мелшермен уак мал жэне iрi карадан кешнп Yrn^rni орында. Ортагасырлык Костебе каласында да, жылкы CYЙектерi iрi кара жэне уак малдан кешнп Yrn^rni орында (14,4%) (3-сур.). Жануар CYЙектерi бойынша статистикалык мэлiметтер жылкыныц Тараз жэне Кулан калаларында кеп болганын керсетш отыр. Бул керуен жолдарыныц непзп кYре тамырында орналаскан орталыктарда мiнiс келiгi ретiнде кебiрек пайдаланганын жанама тYрде растайды. Саны жагынан басым жануардыц тагам рационында да кебiрек пайдаланылатыны
Ортс^асырлык, Талапты mepm^ÍHÍH, археозоологиялык мстерислдсрын тслдсу...
анык. Талас ещршщ ортагасырлык тургындарында жылкы саны калалардыч саяси-экономикалык жагдайына карай саны арткан болуы mymkíh.
ТYЙе - Camelus bactrianus. Алты дана тYЙе CYЙектерi 6ip жануарга тиесiлi (2-кесте). Качка элементтершч швде, теменгi жак CYЙегi (mandíbula), туракты азу тiс (dentes molares), омыртка (vertebrae), кабырга (costae), 2-шi фаланга (Ph2) кездестi. СYЙектер ересек жануарга тиесш. Жануардыч качка элементтерi ете аз болгандыктан, шаруашылыктагы ролi туралы пiкiр айтуга элi ерте. Салыстырмалы тYрде Акыртас терткYлiнен де бiр тYЙеге тиесiлi екi качка элемент гана аныкталган.
Ортагасырлык Шелтебе жэне Костебе калаларында тYЙе сYЙектерi сэйкесшше 1,4% керсетсе, Кулан жэне Актебе калаларында да аздаган айырмашылыкпен 1,3% керсетш отыр. Тек ортагасырлык Тараз каласында еч аз мелшерге ие - 0,7%.
Талас ечiрiндегi ортагасыр тургындарыныч шаруашылыгында тYЙе кездескенiмен, саны жагынан еч сочгы орында болган. Муны баска да ортагасырлык ескертюштерден табылган жануар CYЙектерi туралы зерттеулер растайды [Акымбек, Шагирбаев 2021а: 79; Карачаровский 1949: 199; Бубнова, 1963: 137].
Аныкталган CYЙектердiч барлыгы да эдеттеп «тагам калдыктары» болып табылады. Археозоологиялык зерттеулерден тYЙенiч тагам рационында да аса кеп колданбаганын байкау киын емес. Шаруашылыктагы тYЙенiч аткарган кызметiн аныктауга материалдардыч казiргi саны жеткшкшз болып отыр.
3-кесте - Талапты терткул1нен табылган суйек калдыктардыц канка бел1ктер1 бойынша катынасы (%) Table 3 - The ratio of the skeletal departments of the bone remains of animals found from the tortkul Talapty (%) Таблица 3 - Соотношение отделов скелета костных остатков животных, найденных на торткуле Талапты (%)
Качка белш Кой-Ешк1 1р1 кара Жылкы
Талапты Акыртас Талапты Акыртас Талапты Акыртас
Бас CYЙек 16,1 10,1 11,2 8,6 10,0 9,3
Жеке тютер 4,2 7,2 4,7 8,6 2,0 16,7
Кеуде 28,1 28,8 43,1 22,1 34,0 14,9
Аяктыч жогаргы белт 33,3 4,7 20,7 10,4 26,0 2,9
Аяктыч теменп белт 18,2 49,2 20,1 52,1 26,0 56,2
Барлыгы 285 794 169 163 50 377
Ит - Canis familiaris. Аталган жануарга тиесш жет дана кацка элемент жэне бутш бас суйек аныкталды. Барлык суйектер KeMÍ^^ 6ip жануардан тарайды (2-кесте). Талапты терткулшен табылган жануар суйектершде мужуден калган тiс iздерi мен ит суйектершщ аныкталуы, тургындардыц шаруашылыгында бул жануардыц туракты емiр CYргенiн керсетедi.
3.2 Жабайы жануарлар (Шагырбаев М.С.)
^улан немесе жылк;ы - Equus sp. Алты дана кацка элементтерi (тютер (dentes), омыртка (atlas), асыкты жшк (tibia), фалангалар (Ph2)) так туяктылар отрядына тиесiлi болганымен, накты тYрдi ажырату киын. СYЙектердiц iшiнде фалангалардан баскасы белшектенген, шамасы тагам калдыктары болуы мYмкiн. Так туякты жануарлардыц (Perissodactyla) iшiнде жылкы мен кулан CYЙектерiнiц анатомиясы бiрдей, тек CYЙектердiц келемi (Yлкен/кiшi) жэне бiркатар морфологиялык белгiлерiне карап ажыратуга болады. Талапты терт^лшен табылган Equus туысына тиесш
CYЙектер ересек жануардан тарайды жэне келемi эдеттегi жылкы CYЙектерiнен бiршама rarni, ал есек (есек - Equus asinus CYЙектерiнiц анатомиясы да жылкымен бiрдей - Ш.М.) CYЙегiнен аздап Yлкен. Талас ецiрiндегi ортагасырлык ескертюштердщ ешкайсысынан буган дейiн кулан CYЙектерi аныкталмаганымен, табиги-климаттык жагдайы уксас Каратау, Шу жэне 1ле ецiрiндегi ортагасырлык Аспара [Акымбек, Шагирбаев 20216], Шымкент [Шагирбаев и др. 2021: 25, 29], Шецгелдi терткYлi [Савельева, Шагирбаев 2020: 394] жэне Кастек [Нуржанов, Гимранов 2019: 536; Нуржанов, Шагирбаев 2021: 190] калаларынан табылган. Кулан CYЙектерi ец кеп табылган ескертюш Yстiртте орналаскан ортагасырлык Жездi каласы [Косинцев и др. 2020: 277]. Сырдарияныц теменгi агысында орналаскан ортагасырлык Жанкент каласынан да кулан CYЙектерi аныкталган [Гайдученко 2014: 173]. Мерзiмi жагынын ертерек болганымен, территориясы жагынан жакын, Сырдарияныц ескi арнасыныц (Жацадария) бойында орналаскан Шiрiк рабад мэдениетше жататын ескерткiштерден де кулан CYЙектерi жиi кездеседi [Утубаев, Шагирбаев 2020: 118-121].
ТYлкi - Vulpes vulpes. Бiр дана дистальды эпифизi (сYЙектiц теменгi жагы - Ш.М.) сакталган асыкты жiлiк тYлкiге тиесiлi. Эпифиздщ диафизбен бiрiгу жiгiне карап, ересек жануардыц CYЙегi екенiн ацгару киын емес. Эзiрге «талаптылыктар» тYлкiнi аулаганы/ауламаганы белгiсiз. Жырткыш жануарлардыц CYЙектерi мэдени кабатка кездейсок тап болатын жагдайлары да кездесетшд^ен, ацшылык туралы тужырым жасауга материал саны жеткiлiксiз.
Тасбака - Testudo sp. Тасбаканыц арка (carapax) жэне кеуде/карын (plastron) белтнщ тас сауыттары топталып кездестi. Казба жYргiзiлген нысанныц бiрнеше жерiнен бYгiнгi кYнгi тасбака iндерi мен жануардыц (тасбака) езi табылды. Бул тасбака ескертюштщ мэдени кабатына кездейсок тап болганын толыктай растайды.
Тауык - Gallus gallus. Казба барысында куска тиесш бiр дана тес CYЙегi, Yш дана токпан жiлiк жэне бiр дана жамбас CYЙегi табылды. Аталган кацка элементтерiн зертхана корындагы эталон коллекциясымен салыстыру барысында, тауык CYЙектерiне ете жакын екендiгi байкалды. Алайда, кус CYЙектерiнiц морфологиялык белгiлерi нашар байкалатындыктан (кебiне езгермелi болып келедi - М.Ш.), CYЙектердiц тауыкка тиесiлi екендiгiне элi де ^мэнмен караймыз.
^ус - Aves indet. Мэдени кабаттан куска тиесiлi ею дана жауырын жэне асыкты жшштщ фрагменттерi табылды. Материалдар нашар сакталгандыктан, белгiлi бiр тYрге тиесiлi екендтн аныктауга талпыныс жасалмады. СYЙектердiц мэдени кабатка кандай жагдайда тап болганы белгiсiз.
3.3 АныктауFа келмейтiн усак CYЙектер (Mammalia indet)
Талапты терт^лшен табылган 816 дана жануар CYЙегiнiц 266 данасында морфологиялык белгiлердiц ете нашар сакталуы, CYЙектердi (266 дана) накты тYрге дейiн ажыратуда киындык тудырды. ¥сак, аныктауга келмейтiн CYЙектер саныныц кептiгi Талапты терткYлiнде жYргiзiлген казбадан барлык CYЙектер кешендi тYрде жинастырылганын толык айгактайды. Талапты терткYлiндегi аныктауга келмейтiн CYткоректiлердiц CYЙектерiнде - усак жануар (кой, ешю) CYЙектерi басым (2-кесте).
4 Талкылау (Шагырбаев М.С.)
4.1 ОртаFасырдаFы мал шаруашыльны (Шагырбаев М.С.)
Зерттеу жумысыныц басты нэтижелерi Талас ецiрiнiц ортагасырдагы мал шаруашылыгы туралы мэлiметтерге кол жетюзу болып табылады. Жогарыда атап еткенiмiздей, остеозоологиялык материалдардыц басым белiгi yH жануарларына тиесiлi. YH жануарларыныц барлык тYрiнiн кездесуi - Талас ещршщ ортагасырларлык тургындарында мал шаруашылыгыныц белсендi
Ортс^асырлык, Талапты mepm^ÎHÎH, археозоологиялык, мстерислдсрын тслдсу...
дамыгандыгын айгактайды. Оньщ шшде уак малга Ke6ipeK мэн берген секшдь Муны аныктауга келмейтiн CYЙектердiц шшде усак жануарларга тиесiлi кацка элементтершщ басымдыгы да жанама тYрде растайды. Ортагасырлык Талапты тeрткYлiнен табылган жануар CYЙектерiн баска да уксас ескертюштермен салыстыруда бiркатар уксастыктар мен айырмашылыктар байкалып отыр. Мысалы таулы ландшафтыдагы Акыртас тeрткYлi мен Талас езеншщ тeменгi агысындагы Талапты тeрткYлiнде уак мал саны басым болып отыр. Ягни, екi аймакта да уак малды eсiру тиiмдi болган. Кой мен ешюш кeбiне ет eнiмi Yшiн пайдаланганын, жас ерекшелiктерiне жYргiзiлген талдаулар кeрсетiп отыр. Бiрак, iрi жануарлардыц саны сол кезендегi табиги-климаттык жэне саяси-элеуметтiк жагдайлармен байланысты болуы мYмкiн. Себебi, iрi кара мeлшерi Талас eцiрiндегi ортагасырлык ескерткiштерде бiркелкi емес, Ken жагдайда жылкыдан кешнп орынга ие. Ал, Талапты тeрткYлiнде керiсiнше, уак малдан кейiнгi екiншi орында. Эзiрге, муныц себебiн тYсiндiре алмаймыз. Жас ерекшелiгiне байланысты журпзген зерттеулерiмiз, ортагасырлык тургындардыц iрi караны ^п жагдайда сут eнiмдерiн алу максатында пайдаланганын кeрсетiп отыр.
4.2 ОртаFасырдаFы аншылык (ШагырбаевМ.С.)
Келтршген археофауналык мэлiметтер ортагасырларда Талас eцiрiндегi ацшылык дэстYрдiц болганын жокка шыгармаганымен, толык дэлелдей алмайды. Мысалы, кулан CYЙектерiнiц табылуы, аталган жануардыц Талас eзенiнiц тeменгi агысында да мекендегенш кeрсетiп отыр. Алайда, санаулы кацка элементтерi ацшылыктыц каншалыкты мацызды болганын пайымдауга жеткiлiксiз. Салыстырмалы тYрде карастырылган баска ескерткiштерде де кулан CYЙектерi кездеспейдi. Сол секiлдi терiсi Yшiн ауланатын жабайы жырткыш жануар (^лю, каскыр жэне т. б.) CYЙектерi де eте сирек. Бул жануарлар кейде киранды курылыс орындарына кешнп уакытта iн казып, eмiр CYPуi де мYмкiн екендiгiн ескерсек, онда ежелгi тургындардыц аулаганын дэлелдеу одан эрi киынга согары анык. Сондыктан, зерттеу жумысыныц к^рп децгейiнде Талас eцiрiнiц ортагасырлык тургындарыныц ацшылыгы туралы кандай да бiр болжам жасау киын. Бiзге дейiнгi зерттеулерде де жабайы ацдардыц CYЙектерi сирек табылгандыктан, накты тужырым жасауга материалдар кешеш жеткiлiксiз болып отыр.
5 Корытынды (ШагырбаевМ.С., Ацымбек Е.Ш.)
СYЙек материалдарды археозоологиялык зерттеу барысында Талас eцiрiнiц ортагасырдагы тургындарында мал шаруашылыгы мацызды болганы байкалады. Муны тeрткYлден аныкталган остеологиялык материалдардыц iшiнде кацканыц «етп» деген бeлiктерiнiц (аяктыц жогаргы бeлiгi жэне кеуде CYЙектерi) ^п болуымен жэне YЙ жануарларыныц жш кездесуi дэлелдейдi.
Iрi кара мен жылкыныц жас ерекшелiктерiне орай жYргiзiлген зерттеулер, шаруашылыкта кeбiнде ересек жануарлар басым болганын гарсетш отыр. Уак мал CYЙектерiнiц арасында эмбрион жэне жаца туган тeлдiц CYЙектерi кездеседь Жас тeлге тиесiлi кацка элементтершщ аныкталуы, уак малды шаруашылыкта узак уакыт пайдаланып, белгiлi бiр мерзiмде ескерткiш аумагында/ айналасындагы коршауларда устаганын айгактайды. Бул пiкiрiмiздi уак малдыц метаподиясындагы остеофагия белгiлерiнiц кездесуi де косымша растап отыр. Кейбiр iрi кара, кой секiлдi туякты жануарлар, коректершде минерал жетiспегенде, CYЙектердi «кемiрiп», агзага кажетп дэруiмендердi алуга тырысады. Талаптыдан табылган жануар CYЙектерiнде остеофагия белпсшщ болуы, жануарлардыц тeрткYл аумагында арнайы корада/коршауда устауы мYмкiн деген тужырымды бекiте тYседi.
Талапты тeрткYлiнiц остеологиялык материалдары Yш тYрлi фактордыц эсерiнен жинакталган тэрiздi. Бiрiншi, ежелп тургындардыц шаруашылыгымен байланысты CYЙектер (кой, жылкы, сиыр,
тYЙе). Екшш^ ацшылыктыц эсерiнен жиналган CYЙектер (кулан?, тYлкi). Yшiншi, мэдени кабатта кейiнгi замандарда кездейсок тап болган CYЙектер (тасбака, кус).
Жалпы CYЙектердiц iшiнде, шаруашылыкпен байланысты жинакталган материалдар непзп белiктi курайды. Муны жануар CYЙектерiнiц 85%-ныц белшектенуiмен тYсiндiремiз. Остеологиялык материалдардыц кепшiлiгiнде согу, уру iздерi сакталган (iрi кара жэне жылкы CYЙектерiнде кеп байкалады). СYЙек материалдардыц жалпы курылымы мен «белшектену индекстерЬ» олардыц «асYЙлiк калдыктар» екенiн керсетш отыр.
Барлык жануар тYрi аныкталган материалдардыц 52,4% - уак мал CYЙектерi курайды. E^rni орында iрi кара CYЙектерi - 31,1%. Yrnrnrni орында жылкы CYЙектерi - 9,2%. ТYЙе CYЙегi - 1,1% керсетюшпен ец соцгы орында. Археозоологиялык зерттеу барысында жануар тYрлерiне карай аныкталган элементтердщ 95% уй жануарларына тиесш екендпш керсетсе, жабайы жануарлардыц Yлесi - 5%.
Талас ецiрiнiц ежелп тургындарыныц шаруашылыгыныц тагы бiр мацызды багыты -ацшылык. Дегенмен, бiз карастырып отырган остеологиялык материалдардыц шшде ацшылыктыц ролiн аныктау тек фауналык децгеймен шектеледi. Себебi, Талапты терткулшщ остеологиялык материалдары алгаш рет зерттелш отыргандыктан, алдагы казба жумыстары барысында бул мэлiметтерге тузетулер енгiзiлуi мYмкiн.
Жануар CYЙектерiндегi ауру белгiлерi тек бiр гана iрi караныц топай (phalanx 1) CYЙегiнен гана аныкталып отыр. СYЙектердiц модификациялануы жануар турше карай айырмашылыктарга ие.
Корыта айтканда, Талас езенiнiц теменгi агысында орналаскан Талапты терткулшш материалдарын алгаш рет археозоологиялык талдау аркылы, аймактыц ортагасырлык фаунасыныц курамында ерекшелiктер бар екенш жэне тургындардыц шаруашылыгында уак малдыц непзп орын алганын байкап отырмыз.
ЭДЕБИЕТ
1 АкымбекЕ.Ш. Городище Торткуль // Свод памятников истории и культуры Жамбылской области. Таласский
район / Гл. ред. Байпаков К.М. Алматы: Археологическая экспертиза, 2010. С. 110-111.
2 Ацымбек Е.Ш., Шагирбаев М.С. Ортагасырлык Акыртас терткулшщ остеологиялык материалдары //
Казакстан археологиясы. 2021а. № 1 (11). 72-100-бб.
3 Ацымбек Е.Ш., Шагирбаев М.С. Ортагасырлык Аспара каласыныц остеологиялык материалдары (2014 ж.
казба материалдары бойынша) // Электронды гылыми журнал «edu.e-history.kz». 20216. № 2 (26). URL: https://edu.e-history.kz/ru/publications/view/1643 (каралды: 18.02.2022 ж.).
4 Алипчеев С., Байбосынов К. Свод памятников истории и культуры Джамбулской области. Джамбул:
Джамбулский областной историко-краеведческий музей, 1982. 208 с.
5 Бубнова М.А. Средневековое поселение Ак-Тобе 1 у с. Орловки // Археологические памятники Таласской
долины / Отв. ред. Кожемяко П.Н. Фрунзе: Изд-во АН КиргССР, 1963. С. 125-145.
6 Гайдученко Л.Л. Остеологические материалы из раскопок городища Джанкент (2009-2012 гг.) // Комплексные
исследования городища Джанкент (работы 2011-2014 гг.) / Сост.: Аржанцева И.А., Тажекеев А.А. Алматы: Арыс, 2014. С. 161-177.
7 Карачаровский В.В. Результаты определения костных остатков животных // Труды Семиреченской
археологической экспедиции (1936-1938). Таласская долина / Отв. ред. Бернштам А.Н. Алма-Ата: изд-во АН КазССР, 1949. С. 198-202.
8 Косинцев П.А., Бачура О.П., Гасилин В.В., Гимранов Д.О., Самашев З.С., Лошакова Т.Н., Онгарулы А.,
Бисембаев А.А., Большаков В.Н. Новые данные о фауне млекопитающих плато Устюрт в голоцене // Доклады РАН. Науки о жизни. 2020. Т. 492. С. 276-279.
9 Нуржанов А.А., Гимранов Д.О. Исследования костных остатков животных из археологического памятника
средневековья городища Кастек // Маргулановские чтения-2019: м-лы Междунар. археол. науч.-практ.
Ортс^асырлык, Талапты mepm^iHiH, археозоологиялык, мстерислдсрын тслдсу...
конф., посвящ. 95-летию со дня рождения выдающегося казахстанского археолога К.А. Акишева (г. Нур-Султан, 19-20 апреля 2019 г.) / Гл. ред. Байтанаев Б.А., отв. ред. Хабдулина М.К. Нур-Султан: ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, 2019. С. 529-538.
10 Нуржанов А.А., Шагирбаев М.С. Археозоологические исследования костных остатков из средневекового
городища Кастек (по материалам раскопок 2020 г.) // XIII Оразбаевские чтения: м-лы междунар. науч.-мет. конф. «Историко-культурное наследие древних и традиционных обществ Центральной Азии: новые открытия и междисциплинарные исследования» (г. Алматы, 20-21 мая 2021 г.) / Отв. ред. Жуматаев Р.С. Алматы: Казак университет^ 2021. С. 185-193.
11 Рассадников А.Ю. Остеофагия домашних копытных на поселениях бронзового века Южного Зауралья
(по археозоологическим и этнозоологическим материалам) // Вестник археологии, антропологии и этнографии. 2017. № 2 (37). С. 163-168.
12 Савельева Т.В., Шагирбаев М.С. Остеологические материалы из караван-сарая Шенгельды // Вестник
КазНПУ им. Абая. Сер. историч. и соц.-полит. науки. 2020. № 1 (64). С. 390-400.
13 Утубаев Ж.Р., Шагирбаев М.С. Куланныц рудимент суйепнен ютелген шмек туралы (Бэбш Мола-7
остеологиялык материалдары негiзiнде) // XII Оразбаев окулары: «Орталык Азияныц ежелп жэне дэстурл когамдарыныц тарихи-мэдени мурасы: зерттеу, тYсiндiру жэне сактау мэселелерЬ» атты халыкар. гыл.-эдют. конф. м-ры (Алматы к., 17-18 сэуiр 2020 ж.). / Жауапты ред. Жуматаев Р.С. Алматы: Казак университет^ 2020. 118-123-бб.
14 Шагирбаев М.С., Ержигитова А.А., Казизов Е.С., Сорокин С.С. К изучению особенностей ведения
хозяйства населением городища Культобе: по данным археозоологического анализа (2020-2021 гг.) // Археология Казахстана. 2021. № 3 (13). С. 108-134.
15 Шагирбаев М.С., Сорокин Д., Казизов Е.С., Марыксин Д.В., Бычков В.С. Исследования остеологических
материалов с городища Шымкент (2019-2020 гг.) // Культурное наследие. 2021. № 2 (93). С. 23-47.
16 Reimer P.J., Austin W.E.N., Bard E., Bayliss A. et al. The IntCal20 Northern Hemisphere Radiocarbon Age
Calibration Curve (0-55 cal kBP) // Radiocarbon. 2020. Vol. 62, no. 4. 725-757.
REFERENCES
1 Akymbek, E. Sh. 2010. In: Baipakov, K. M. (ed). Svodpamyatnikov istorii i kultury Zhambylskoy oblasti. Talasskiy
rajon (The official list of monuments of history and culture of Zhambyl region. Talas district). Almaty: Archaeological examination Publ., 110-111 (in Russian).
2 Akymbek, E. Sh., Shagirbayev, M. S. 2021а. In: Kazakstan arheologiasy (Kazakhstan Archeology), 1 (11), 72-110
(in Kazakh).
3 Akymbek, E. Sh., Shagirbayev, M. S. 20216. In: Electronic scientific journal «edu.e-history.kz», 2 (26). URL:
https://edu.e-history.kz/ru/publications/view/1643 (Viewed 18.02.2022) (in Kazakh).
4 Alipcheev, S., Baibosynov, K. 1982. Svod pamyatnikov istorii i kultury Dzhambulskoy oblasti (The official list
of historical and cultural monuments of the Dzhambul region). Dzhambul: Dzhambul Regional Museum of Local history Publ. (in Russian).
5 Bubnova, M. A. 1963. In: Kozhemyako, P. N. (ed). Arheologicheskiepamyatniki Talasskoy doliny (Archaeological
monuments of the Talas valley). Frunze: Academy of Sciences of the Kyrgyz SSR Publ., 125-145 (in Russian).
6 Gaiduchenko, L. L. 2014. In: Arzhantseva, I. A., Tazhekeev, A. A. (compl). Kompleksnye issledovaniyagorodishcha
Dzhankent (raboty 2011-2014 gg.) (Complex studies of the settlement of Dzhankent (works 2011-2014). Almaty: "Arys" Publ., 161-177 (in Russian).
7 Karacharovskiy, V. V. 1949. In: Bernshtam, A. N. (ed). Trudy Semirechenskoy arheologicheskoy ekspeditsii (1936-
1938). Talasskaya dolina (Proceedings of the Semirechie archaeological expedition (1936-1938). Talas Valley). Alma-Ata: Academy of Sciences of the Kazakh SSR Publ., 198-202 (in Russian).
8 Kosintsev, P. A., Bachura, O. P., Gasilin, V. V, Gimranov, D. O., Samashev, Z. S., Loshakova, T. N., Onggaruly, A.,
Bissembaev, A. A., Bolshakov, V N. 2020. In: Doklady Rossiyskoy Akademii nauk. Nauki o zhizni. (Doklady Biological Sciences), 492, 276-279 (in Russian).
Ш
Казахстан археологиясы № 2 (16) 2022 153
1
9 Nurzhanov, A. A., Gimranov, D. O. 2019. In: Baitanayev, B. A., Khabdulina, M. K. (eds.). Margulanovskie
chteniya-2019 (Margulan readings-2019). Nur-Sultan: L.N. Gumilyov Eurasian National University Publ., 529-538 (in Russian).
10 Nurzhanov, A. A., Shagirbayev, M. S. 2021. In: Zhumatayev, R. S. (ed).XIIIOrazbaevskie chteniya (13th Orazbayev
Readings). Almaty: "Kazakh University" Publ., 185-193 (in Russian).
11 Rassadnikov, A. Yu. 2017. In: Vestnik arheologii, antropologii i etnografii (Bulletin of Archaeology, Anthropology
and Ethnography), 2 (37), 163-168 (in Russian).
12 Savelyeva, T. V., Shagirbayev, M. S. 2020. In: VestnikKazNPUim. Abaya. Ser. istorich. i soc.-polit. nauki (Bulletin
of the Abai Kazakh National Pedagogical University. Series «Historical and socio-political sciences»), 1 (64), 390-400 (in Russian).
13 Utubayev, Zh. R., Shagirbayev, M. S. 2020. In: Zhumatayev, R.S. (ed). XII Orazbaev oqulary (12th Orazbayev
Readings). Almaty: Kazakh University Publ., 118-123 (in Kazakh).
14 Shagirbayev, M. S., Erzhigitova, A. A., Kazizov, E. S., Sorokin, S. S. 2021. In: Kazakstan arheologiasy (Kazakhstan
Archeology), 3 (13), 108-134 (in Russian).
15 Shagirbayev, M. S., Sorokin, D., Kazizov, E. S., Markin, D. V, Bychkov, V S. 2021. In: Kulturnoe nasledie
(Cultural heritage), 2 (93), 23-47 (in Russian).
16 Reimer, P. J., Austin, W. E. N., Bard, E., Bayliss, A. et al. 2020. In: Radiocarbon, 4 (62), 725-757 (in English).
МYДДелеp к,ак,тыгысы туралы ак,паратты ашу. Автор мYДДелеp к,ак,тыгысыньщ жок,тыгын мэлiмдейдi.
I Раскрытие информации о конфликте интересов. Автор заявляет об отсутствии конфликта интересов.
I Disclosure of conflict of interest information. The author claims no conflict of interest.
Мак,ала туралы аппарат I Информация о статье I Information about the article.
Редакцияга тYстi I Поступила в редакцию I Entered the editorial office: 12.05.2022.
Рецензенттер мак,улдаган I Одобрено рецензентами I Approved by reviewers: 18.05.2022.
Жариялауга кабылданды I Принята к публикации I Accepted for publication: 18.05.2022.
■
154 Цазац^ан арxеологuясы № 2 (16) 2022
1
