ЕКАТЕРИНБУРГ ҚАЛАСЫНА ҒЫЛЫМИ ІС-САПАР ТУРАЛЫ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

ЭОЖ 56 (470.54-25)

https://dOLoraЯ0.52967/akz2020Л.7Л61Л66

ЕКАТЕРИНБУРГ ЦАЛАСЫНА ГЫЛЫМИ 1С-САПАР ТУРАЛЫ © 2020 ж. М. С. ШаFырбаев

Макалада 2019 жылдын желтоксан айында Ресей Fылым академиясы Орал бeлiмi всiмдiктер жэне жануарлар экологиясы институтыньщ «Палеоэкология» ла-бораториясында (Екатеринбург каласы) еткен гылыми тагылымдаманын кыскаша корытындысы берiледi. Fылыми тагылымдаманын негiзгi максаты жануар CYЙектерiн зерттеу методологиясын менгеру, лаборатория корындагы эталондармен танысу. Fылыми-зерттеу ж^мыстары жануар CYЙектерiн археозоологиялык талдаудын толык жYЙесiн камтыды. Археозоологиялык зерттеуде остеологиялык материалды жануар тYрiне карай топтау, канка элементтерiн аныктау, сакталу ерекшелiктерiн си-паттау жэне материалдарды корда сактау мен электронды базага енгiзу мэселелерi карастырылды. Жануар CYЙегiн аныктаудагы жiберiлетiн басты кактелжгерге назар аударылды. Кднка элементтер1 ^ксас келетiн кой мен ешш, бiркатар iрi кара мен жылкы CYЙектерiнiн диафизi мен эпифиздерiнiн езгерю диапазондары аныкталды. Жануар тYрлерiн тiзiмдеу эдiстерiнiн eзiндiк жеке ерекшелiктерi карастырылды.

ТYЙiн свздер: археология, Екатеринбург к., Палеоэкология лабораториясы, археозоология, жануар CYЙектерi, эталон, морфометриялык елшем, тафономиялык талдау

Археология гылымы тYрлi пэнаралык зерттеулермен тыгыз байланыста дамитынын ескерсек, онын iшiнде археозоология ез ал-дына Yлкен гылым саласы болып табылады. Дегенмен отандык ар-хеологияда археозоологиялык зерт-теулер аса кеп жYргiзiле бермейдi. М^нын басты себебш арнайы палеозоолог мамандардын жэне эталондык материалдардын жоктыгымен байла-ныстырамыз. Отандык археология гылымындагы жануар CYЙектерiне катысты зерттеулердiн барлыгы дерлш шет елдiк мамандардын кeмегiне CYЙенiп жYргiзiлетiнi жа-сырын емес. Алайда сонгы жылдары Э. Х. Марг^лан атындагы Археология институтынын iшкi к¥рылымында бiркатар eзгерiстер орын алып,

бiраз жылдык Yзiлiстен кейiн «Археологиялык технология» лабо-раториясын кайта калпына келиру iсi колга алынып отыр. Нэтижесшде аталган лаборатория к¥рамында «археозоология» бeлiмiн ашу жэне ар-хеозоолог маман дайындау мэселесi бой кетердь Жас мамандарды жануар CYЙектерiн талдау эдютерше Yйрету максатында белгiлi палеозоологтар б.г.к. Б. У. Байшашов, б.г.к. П. А. Ко-синцев жэне б.г.к. Д. О. Гимранов ж^мыска шакырылды. Сонгы екi жыл катарынан аталган галымдармен тiзе косып, ж^мыс жасау барысында, жануар CYЙектерiн талдаудын бiркатар тэсiлдерiн игеруге кол жетюзш отырмыз. Дегенмен, Институт корында арнайы эталондардын бол-мауы жэне бiркатар лабораториялык

Сур. 1. Палеозоолог П.А. Косинцевпен б1рге жануар асьщтарын талдау. Е.Ш. Ацымбектщ фотосы

Fig. 1. At the laboratory with thepaleozoologist P.A. Kosintsev. Photo by E.Sh. Akymbek

тэсшдердщ ^рделт, аталган ю-шараньщ толык ж^мыс жасауы-на кедерп келтiргенi рас. Осы олкылыктардыц орнын толтыру максатында 2019 жылдыц желтоксан айында Э. Х. Марг^лан атындагы Археология институтыныц басшылыгы Екатеринбург каласындагы Ресей Fылым Академиясы Орал бeлiмшщ всiмдiктер жэне жануарлар экологи-ясы институтыныц «Палеоэкология» лабораториясына гылыми iс-сапар ^йымдастыруды ^йгарды. Fылыми ю-сапардыц максаты жануар тYрлерiне ^арай арнайы эталондар корымен та-нысу, археозоологиялык зерттеудщ толык жYЙесiн (цикл) мецгеру, жануар тYрлерiн аныктаудагы ба-сты киындыктардыц бiрi - CYЙек материалдардыцeзгеруYдерiстерiмен танысу жэне остеологиялык мате-

риалдарды сактау мен арнайы элек-тронды база к¥ру мэселелерiн игеру болып табылады.

«Палеоэкология» лаборато-риясында т^якты (лат. Carnivora), жырткыш (лат. Ungulata) жэне бауырымен жоргалаушы (лат. Rep-tilia) жануарлардыц бiрнеше ондаган тYрiнiц кацка элементтерi эталон тYрiнде сакталган. Бiр кызыгы эталон ^оры жануар тYрiне карай емес, CYЙектердiц тYрiне карай бвлiнедi. Мэселен ж^п т^якты жануарлардыц (лат.Artiodactyla)сYЙектерiжекекацка элементтерi бойынша топталган. Егер зерттеушiге кой, ешю немесе акбвкен секiлдi ^сак жануарлардыц сан жшпндеп взгерiс YДерiстерiн аныктау кажет болган жагдайда, эталон корындагы Tibia (сан жiлiк) бвлiмiне бару кажет. М^нда барлык

Шагырбаев М.С. Екатеринбург каласына гылыми ю-сапар туралы

ж^п т^якты жануарлардын сан жiлiктерi топтасырылган. Онын iшiнде кепшшп жас ерекшелiгiне карай бiрнеше дана болуы да мYмкiн. М^ндай бай эталон корымен ж^мыс жасау, зерттеу барысын жылдамдатып кана коймай, ^сакталып кеткен CYЙектердi дэл аныктауга мYмкiндiк тугызады.

Fылыми iс-сапар уакытынын басым бeлiгi жануар CYЙектерiн аныктау тэсшн менгеруге ж^мсалды. СYЙек материалдармен ж^мыс барысы ез кезегiнде бiрнеше кезендерден тирады:

1. СYЙектердi жануар тYрлерiне карай топтау;

2. Эрбiр жануар тYрiн канка элементтерi бойынша анатомиялык калыпта жинактау;

3. Накты жануардын елген сэтiндегi индивидуальды жасын аныктау. Жануар жасын аныктау ез шшде бiрнеше кYрделi тэсiлдерге бeлiнедi. Бiздiн жиi колданатын эдiсiмiз жануар тютершщ есу уакыты, тiрек-кимыл жYЙесiндегi CYЙектердiн синозтоз жагдайы (эпифиздердiн есу жэне жетшу YДерiсi) жэне жануар тютершдеп дентин мен цемент кабаттарынын калыптасу сызыктары [Клевезаль, 2007, с. 20-49].

4. Канка элементтершщ жыныстык ерекшелiгiн аныктау. Дегенмен б^л эдiс ете сирек колданылады. Егер жылкыга катысты болса тек жылкынын айгырында гана болатын азу тю аркылы, ал баска жануарларда CYЙектердiн кeлемi мен пiшiнiндегi eзгерiстерге карап аныктауга болады. Сонгылары тек болжам тYрiнде болгандыктан, гылыми жарияланымдарда сирек кездеседь

5. СYЙек материалдарды сакталу жагдайына карай сипаттап жазу. Жалпы жануар CYЙектерiн

сакталуына карай сипаттаудын ортак калыптаскан т^жырымы жок. Археозоологиялык зерттеулерде бiрнеше н^скасы жиi колданылады. Онын бiрiншiсi Е.Е. Антипина [Антипина, 2016, с. 100], екiншi Н. Г. Ерохин жэне О. П. Бачура жасаган тэсшдер [Ерохин, Бачура, 2011, с. 62-69].

6. Жануар тYрi бойынша CYЙектiн бYтiн элементтерiнiн елшемдерш алу;

7. Патологиялык ерекшелiгi CYЙектердi жеке сипаттау;

1с сапар барысында аталган тэсiлдер толык камтылып, мысал ретiнде кола дэуiрiмен мерзiмделетiн Мурадымов конысынан 2008 ж. табылган жануар CYЙектерi алынды. Жогарыда аталган тэсшдер негiзiнде талдау аркылы, жануардын алты тYрiн аныктадык. Онын iшiнде iрi кара, жылкы, кой, ешкi, шошка, сарыш^нак CYЙектерi. Косымша талдау барысында енделген, патологиясы бар, ертенген, эмбрионга тиесiлi, остеофагиялы жэне мYжiлген CYЙектер аныкталды. Жалпы жылкы мен сиыр CYЙектерi езара тез аныкталады. Ен киыны,казба барысында кеп кездесетiн уак мал CYЙектерiн кой мен ешю тYрiне карай ажырату.

Бiз теменде гылыми ю сапар ж^мысы кезiнде кой мен ешю CYЙектерiн ажырату тэжiрибесiнiн кейбiр кырларына кыскаша токталамыз. Археозоология гылы-мында ешкi мен кой CYЙектерiн ажыратуга тырыскан зерттеулердi кептеп кездес^руге болады. Дегенмен, барлыгы да белгш бiр киындыктардан айналып ете ал-майды. КYPделi морфометриялык елшемдер жасау аркылы, дис-персиялы, регрессионды талдаулар жасап, нэтижелерш тYрлi диаг-

раммаларда (кебше нYктелiк диаграмма) керсету аркылы кой ешкi CYЙектершажыратуFатырысканымен, соцгы т^жырымдары болжамдык децгейден катты алыстамайды. Fылыми iс-сапар барысында жинакталFан тэжiрибемiзге CYЙене отырып, кой мен ешю CYЙектерiн аныктаудыц бiркатар тэсiлдерi мен ерекшелштерше токтала кетсек.

Кой мен ешкшщ мойын омырткаларында тек атлант (№ 1 омыртка) пен эпистрофей (№ 2 омыртка) Fана ажыратылады. Баска омырткаларды ажырату ете киын. Б^л жерде морфометриялык елшемдер аркылы талдаулар жасауFа болады. Дегенмен сощы нэтижелер тек болжам децгейiнен эрi аспайды.

Жануарлардыц жауырынын ажырату аса киын емес. Егер жауырын бYтiн болса, терiс жаFынан жарыкка каратып ^стау кажет. Егер ортацFы акрамион кершбей, тiк орналасса, б^л ешюге тиесiлi, акрамион кисайып жауырын шетшен кeрiнiп т^рса коЙFа тиесiлi.

Токпан жiлiктiц дистальды эпифизiнiц басы ешюде цилиндр тэрiздес болады, ал койда конус тэрiздес болып, бiр шетше карай жуандап кетедi. Диафизден дистальды эпифиз блогына карай кеткен ею жолак CYЙек ешкiде тше орналасса, койда екi жакка шалкайып орналасады.

Кой мен ешкiнiц кэрi жшп мен шынтак CYЙектерiн ажырату киын. Бiрак менiц тэжiрибемде мынадай кызыкты ерекшелiк бар екендiгi байкалды. Ешкшщ кэрi жiлiгi мен шынтак CYЙегi бiрiккен жерiнде (проксимальды жаFы) корек тесiгi болады (ескерту: корек тест езгерюке бейiм келедi). Егер тесш сол жалFаскан жердiц Yстiнде орналасса ешюге, бiрiккен жердiц т^сында орналасса коЙFа тиесiлi.

Кой мен ешкшщ жамбас CYЙектерi бiршама кYPделi. Ешюде тiк жолакшалы кырлар бар жэне ^ршык ойыFы ешкiде децгелек шецбер, ал койда сиыр жамбасы тэрiздес екi бeлiктен тирады.

Ешкiнiц метаподиясыныц дистальды эпифизi iшке карай симметриялы тYPде конус тэрiздес кисайып орналасады. Койда тYзу орналасады. Ешкiнiц сираFы койдан кыска жэне аздап жалпактау келедi.

Кой мен ешкiнiц № 1 фалангасын ажыратуFа болады. Бiрак № 2 фалангасын ажырату киын. Себебi ж^мыс барысында № 2 фаланганы ажыратуFа бiрнеше рет талпыныс жасаFанымызбен, соцында накты нэтиже кершбедь Жалпы кой мен ешкi CYЙектерiн ажыратудыц б^дан баска да белгiлерi кеп. Бiздiц мысалымызда баска да кYPделi тэсiлдер колданылды. Бiрак онда тYрлi статистикалык талдаулар орын алатындыктан, алдаFы уакытта жеке токталуды жен санап отырмыз.

Археозоологиялык зерт-

теулердiц эдiснамасы жыл сайын жаца тэсiлдермен толыFып келедь Б^ан дейiн колданылып келген тэсшдер жаца технологияныц пайда болуынабайланысты,жетiлiп,кYPделi талдаулар жасауFа итермелейдi. Казiргi тацда археологиялык казба барысында табылFан жануар CYЙек-терiн жоFарыда аталFан тэсiлдер непзшде карастыру дэстYрлi зерттеудiц eзегi болFанымен, бiркатар Fылыми т^жырымдар жасауда аздык етедi. Мэселен, соцFы жылдары жануар CYЙектерiнiц iшiнде тек асыктарды арнайы геометриялык-морфометриялык елшемдер непзшде дискриминантты, дисперсиялы, регрессионды жэне кластерлi талдаулар жасап, жануар т^кымын аныктауFа талпыныстар жасалып

Шагырбаев М.С. Екатеринбург каласына гылыми ic-сапар туралы

отыр [Haruda, 2017]. Жалпы б^л тэсшге ^ксас зерттеулер ете кеп. Дегенмен кепшшп эл1 жетшу Yстiнде.

Корытынды ретiнде, археозоологиялык зерттеу эдютерш мецгеру жэне тэжiрибе жинактауга мYмкiндiк жасап, гылыми ю-сапарды ^йымдастырган Э. Х. Мар-г^лан атындагы Археология институтыныц директоры академик Б. Э. Байтанаевка жэне Институт

эюмшшгше, лабораториялык талда-улар мен эталон корын жинактауда Yнемi колдау керсетiп отыратын «Археологиялык технология» лабо-раториясыныц мецгерушю, PhD доктор Е. Ш. Акымбекке, жануар CYЙектерiн зерттеуде методологиялык кецестер берiп, «Палеоэкология» лабораториясындагы эталон корымен еркiн ж^мыс жасауга мYмкiндiк жасаган б.г.к. П. А. Косинцевке алгыс бiлдiремiн.

ЭДЕБИЕТ

1. Клевезаль Г.А. Принципы и методы определения возраста млекопитающих. М.: Товарищество научных изданий КМК, 2007. 283 с.

2. Антипина Е.Е. Современная археозоология: задачи и методы исследования // Междисциплинарная интеграция в археологии (по материалам лекций для аспирантов и молодых ученых). М.: ИА РАН, 2016. С. 96-118.

2. Ерохин Н.Г., Бачура О.П. Новый подход к компьютерной формализации раздробленности костных остатков млекопитающих в археологических исследованиях // Методика междисциплинарных археологических исследований: сб. науч. ст. и метод. реком. Омск: Омский государственный университет, 2011. С. 62-69.

4. Haruda, A. F. Separating Sheep (Ovis aries L.) and Goats (Capra hircus L.) Using Geometric Morphometric Methods: An Investigation of Astragalus Morphology from Late and Final Bronze Age Central Asian Contexts // International Journal of Osteoarchaeology. 2017. № 27. Р. 551-562.

Автор туралы м^меттер:

Шагирбаев Мамбет Сапарбекович - гылыми кызметкер, Э.Х. Марг^лан атындагы Археология институты (Алматы к., Казакстан); mambet_87@mail.ru

О НАУЧНОЙ СТАЖИРОВКЕ в г. ЕКАТЕРИНБУРГ М.С. Шагирбаев

В статье представлены краткие итоги стажировки, проходившей в декабре 2019 г., в лаборатории Палеоэкологии Института экологии растений и животных, Уральского отделения РАН (г. Екатеринбург). Основной целью ставилось овладение методологией исследования костей животных, ознакомление с эталонами в фонде лаборатории. В научно-исследовательскую работу входило изучение полноценной классификации археозоологического анализа костей животных по видам, определение элементов скелета, описание особенностей хранения и внесения материалов в электронную базу. Особое внимание было уделено вопросам определения костей животных - изучались диапазоны изменений диафизов и эпифизов овец и коз, ряда костей крупного рогатого скота и лошадей, сходных с элементами скелета. Также рассматривались особенности составления описания видов животных.

Ключевые слова: археология, г. Екатеринбург, лаборатория Палеоэкологии, археозоология,костиживотных,эталон,морфометрическиеизмерения,тафономический анализ

ON THE SCIENTIFIC TRAINING IN YEKATERINBURG M. S. Shagirbayev

In December 2019, a scientific visit was organized by the "Paleoecology" laboratory of the Institute of Plant and Animal Ecology, Ural branch of the Russian Academy of Sciences, Yekaterinburg, Russian Federation. The main purpose of the scientific trip was to master the methodology of animal bones research, to get acquainted with the samples in the laboratory fund. The research work included a complete system of archaeozoological analysis of animal bones. The archaeozoological study considered the classification of osteological material by animal species, determining the elements of the skeleton, describing the features of storing and adding materials to the electronic database. Special attention was paid to the definition of animal bones. The ranges of changes in the diaphyses and epiphyses of sheep and goats, a number of bones of cattle and horses similar to the elements of the skeleton were determined. Individual features of methods for describing animal species were considered.

Keywords: archaeology, Yekaterinburg, laboratory ofPaleoecology, archaeozoology, animal bones, sample, morphometric measurements, taphonomic analysis

REFERENCES

1. Klevezal, G. A. 2007. Principy i metody opredeleniya vozrasta mlekopitayushchih (Principles and methods for determining the age of mammals). Moscow: "KMK Scientific Publishing House". Publ. (in Russian).

2. Antipina, E. E. 2016. In Mezhdisciplinarnaya integraciya v arheologii (Interdisciplinary integration in archeology). Moscow: IA RAS Publ., 96-118 (in Russian).

3. Erokhin, N. G., Bachura, O. P. 2011. In Metodika mezhdisciplinarnyh arheologicheskih issledovanij (Methodology of Interdisciplinary Archaeological Research). Omsk: Omsk State University Publ., 62-69 (in Russian).

4. Haruda, A. F. 2017. In International Journal of Osteoarchaeology, 27, 551-562 (in English).

About the Author:

Shagirbayev Mambet S. Researcher, A.Kh. Margulan Archeology Institute, Almaty, Kazakhstan; mambet_87@mail.ru

Макала туралы аппарат / Информация о статье / Information about the article.

Жариялауга ^абылданды / Принята к публикации / Accepted for publication: 12.02.2020.