CC BY
10ЭОЖ: 902.904 (574) ГТАМР: 03.41.91
https://doi.org/10.52967/akz2022.1.15.146.163
Нвда-Есш аралыFындаFы каза^тардыц Х1Х-ХХ F. басындаFы шаруашыль^ы
(Бозок II кыстауынын остеологиялык материалдары бойынша)
©2022 ж. Шагырбаев М., Ганиева А., Сэкенов С.
Keywords: archaeology, Bozok II wintering, residential buildings, animal husbandry, hunting, archaeozoology, fauna, osteology
Ty^h сездер: археология, Бозок, Il к,ыстауы, туртын Y^ep, мал шаруашылыты, ан,шылык,, архео-зоология, фауна, остеология
Ключевые слова: археология, зимовка Бозок II, жилые дома, животноводство, охота, археозооло-гия, фауна, остеология
Mambet Shagirbayev1, Ainagul Ganieva2, Sergazy Sakenov2
'Corresponding-author, researcher, Margulan Institute of Archaeology, Almaty, Kazakhstan.
E-mail: mambet 87@mail.ru 2Candidate of Historical Sciences, Leading researcher, State Historical and Cultural Reserve-Museum "Bozok",
Nur-Sultan, Kazakhstan.E-mail: ganieva@mail.ru 2Doctor of Philosophy (PhD), State Historical and Cultural Reserve-Museum "Bozok", Nur-Sultan, Kazakhstan. E-mail: sergazi_82@mail.ru
The economy of the Kazakhs of the Nura-Ishim interfluve of the XIX - early XX centuries
(according to osteological materials of the wintering of Bozok II)
Abstract. The wintering area of Bozok II is located in the northern region of Saryarka between two large watersheds: the Nura and Ishim rivers. This area is rich in pasture lands and water resources that can provide a large number of livestock. Archaeological excavations investigated the destroyed structures of two residential buildings. The work of 625 m2 was carried out by the method of mass opening of the territory. Natural materials were used in the construction of houses: clay, sand, logs, reeds. 292 mammalian bones and 1 bird bone were found in the cultural layer of wintering, among which 189 (65%) bones were identified to the species. Most of the osteological materials are fragmented, typical "kitchen leftovers". As a result of an archaeozoological study, it turned out that 98.5% of the bones come from domestic ungulates (cattle, horses, sheep). The remains of cattle make up 48.1%, horses - 39.6%, small cattle - 9.5%. 2 dog bones and 1 bird bone were found, as well as bones belonging to an embryo or newborn (?) calf. Pets were slaughtered and butchered on the wintering grounds. A notable feature is the individually buried skeleton of a dog found in the wintering area. In statistical studies of the late 19th - early 20th centuries, the predominance of cattle was recorded in the Akmola region. The predominance of cattle bones in wintering indirectly confirms the statistical data.
Acknowledgement: The publication was prepared within the framework of program-targeted funding of the Committee for Culture of the Ministry of Culture and Sports of the Republic of Kazakhstan, the IRN 10164134 project "Paleogeographic factor in the formation of the cultural genesis of the Nur-Ishim interfluve: features of house building and its evolution".
Citation: Shagirbayev, M., Ganieva, A., Sakenov, S. 2022. The economy of the Kazakhs of the Nura-Ishim interfluve of the XIX - early XX centuries (according to osteological materials of the wintering of Bozok II). Kazakhstan Archeology, 1 (15), 146-163 (in Kazakh). DOI: 10.52967/akz2022.1.15.146.163
Шагырбаев Мэмбет1, Ганиева Айна^л2, Сэкенов Сергазы3 1корреспондент авторы, Fылыми кызметкер, Э.Х. Mapf^aH aтындaFы Археология институты, Алматы к,., Казакстан. E-mail: mambet 87@mail.ru 2тарих тылымдарыныц кандидаты, жетекшi тылыми кызметкер, «Бозок» мемлекеттiк тарихи-мэдени корык-музеш, Нур-Султан к., Казакстан.
E-mail: ganieva@mail.ru 2философия докторы (PhD), «Бозок» мемлекеттiк тарихи-мэдени корык-музеш, Нур-Султан, Казакстан. Е-mail: sergazi 82@mail.ru
Н¥ра-Есiл аралыгындагы казактардыц Х1Х-ХХ f. басындагы шаруашылыFы
(Бозок II кыстауыныц остеологиялык материалдары бойынша)
Аннотация. Бозок II кыстауы Сарыарканыц сол-тYстiк в^ршдеп екi iрi суайрыктыц: Нура жэне Ест взендершщ аралы^ында орналаскан. Аталтан в^рдеп жайылымдык жерлердщ молды^ы мал шаруашылыны Yшiн вте колайлы. Кыстау ауматындаты археологиялык казба жумыстары кезiнде бipнеше курылыс орындары ашылды. Зерттеу жумыстары 625 шаршы метр аумакты жаппай ашу эдiсiмен жYpгiзiлдi. Yйлеpдi салу кезшде саз, кум, бвренелер, камыс секiлдi табити материалдар пайдаланылтан. Шаруашылыкка байланысты сэулет шешiмдеpiнщ 6ipi туртын YЙдiц жанында малта арналтан шаруашылык курылыстарын салу жэне оларды ортак вткелмен косу болып табылады. Кыстаудыц мэдени кабатынан 292 дана сYткоpектiлеpге жэне 1 дана куска тиес^ сYЙектеp табылып, оныц 189 да-насы (65%) накты жануар тYpiне карай ажыратыл-ды. Остеологиялык материалдардыц басым бвлiгi бвлшектенген, эдеттегi «ас YЙ калдыктары» болып табылады. Археозоологиялык зерттеу барысын-да материалдардыц 98,5% YЙ жануарларына (ipi кара, жылкы, кой) тиесiлi екендiгi белгiлi болды. Ipi караныц сYЙектеpi 48,1% курайды, жылкы - 39,6%, уак мал - 9,5%. 2 дана ит сYЙегi жэне 1 дана кус сYЙегi, сонымен катар эмбрион немесе жаца тутан твлге (бузау?) тиес^ сYЙек табылды. Yй жануарла-ры кыстаудыц мацайында сойылып, бвлшектенген. Ерекше атап втетiн мэселе, кыстау айматынан жер-ленген ит кацкасыныц табылуы. XIX соцы мен ХХ f. басында жYpгiзiлген статистикалык зерттеулерде, Акмола облысында ipi караныц басым екендiгi жaзылFaн. Кыстаудан тaбылFaн жануар сYЙектеpiнщ iшiнде ipi кapaFa тиесiлi сYЙектеpдщ бaсымдыFы бул мэлiметтеpдi жанама тYPде растайды.
АлFыс: Жарияланым Казакстан Республика-сы Мэдениет жэне спорт министрлт Мэдениет
Шагирбаев Мамбет1, Ганиева Айнагуль2,
Сакенов Сергазы2 1автор-корреспондент, научный сотрудник, Институт археологии им. А.Х. Маргулана, г. Алматы, Казахстан. E-mail: mambet 87@mail.ru 2кандидат исторических наук, ведущий научный сотрудник, Государственный историко-культурный заповедник-музей «Бозок», г. Нур-Султан, Казахстан.
E-mail: ganieva@mail.ru 2доктор философии (PhD), Государственный историко-культурный заповедник-музей «Бозок», г. Нур-Султан, Казахстан. E-mail: sergazi 82@mail.ru
Хозяйство казахов Нура-Ишимского междуречья XIX - начала XX в.
(по остеологическим материалам зимовки Бозок II)
Аннотация. Зимовка Бозок II расположена на севере Сарыарки, между двумя крупными водоразделами: реками Нура и Ишим. Эта территория богата пастбищными угодьями и водными ресурсами, которые могут обеспечить большое количество скота. Археологическими раскопками исследована площадь 625 м2. Изучены разрушенные конструкции двух жилых домов. При строительстве жилищ использовались: глина, песок, бревна, камыш. Одним из архитектурных решений, связанных с хозяйственной деятельностью, является строительство приусадебных хозяйственных построек для скота и соединение их общим проходом. В культурном слое зимовки обнаружено 292 костей млекопитающих и одна кость птицы, среди которых 189 (65%) костей определены до вида. Большая часть остеологических материалов - это раздробленные, типичные «кухонные остатки». В результате археозоологического исследования выяснилось, что 98,5% костей происходит от домашних копытных (крупный рогатый скот, лошади, овцы). Остатки крупного рогатого скота составляют 48,1%, лошади - 39,6%, мелкого рогатого скота - 9,5%. Найдено две кости собаки и одна кость птицы, а также кости принадлежащие эмбриону или новорожденному (?) теленку. Домашних животных забивали и разделывали на территории зимовки. Примечательной особенностью является индивидуально захороненный скелет собаки, найденный в районе зимовки. В статистических исследованиях конца XIX - начала XX в. в Акмолинской области зафиксировано преобладание крупного рогатого скота (КРС). Преобладание костей КРС на зимовке косвенно подтверждает эти данные.
Благодарности: Публикация подготовлена в рамках программно-целевого финансирования комитета
комитетшщ бардарламалык-нысаналы к,аржы-ландыруы, ЖТН 10164134 «Нура-Ест езе-наралык мэдени генезшщ калыптасуындары палеогеографиялык фактор: y^ курылысыныц ерекшелiктерi жэне оныц эволюциясы» жобасы шецбершде дайындалды.
Сттеме жасау Yшiн: Шарырбаев М., Ганиева А., Сэкенов С. Нура-Ест аралырындары казактардыщ Х1Х-ХХ f. басындары шаруашылыры (Бозок II кыстауыныц остеологиялык материалдары бойынша). И,азаи,стан археологиясы. 2022. № 1 (15). 146-163-бб. DOI: 10.52967/ akz2022.1.15.146.163
Kipicne
Бозо^ II ^ыстауы Есiл езеншщ сол жагалауыныц аллювиалды жайылма ал^абында. Есш ар^ылы ететш Караеткелден ощустш-батыс^а ^арай 5 км жерде, Бузьщты келшщ ощустж жагалауында орналас^ан. К^рп уа^ытта ескерткiш ^ала шегiне кiредi, ол Н^р-С^лтан ^аласынын орталыгынан ощуспк-шь^ыс^а ^арай 7,5 км жэне <^ркер» шагын ауданынан 1,5 км жерде орналаск;ан (1-сур.).
1-сур. Бозок II кыстауыньщ орналаскан жерi. ©Google Earth Fig. 1. Location of the wintering of Bozok II. ©Google Earth Рис. 1. Местонахождение зимовки Бозок II. ©Google Earth
культуры Министерства культуры и спорта Республики Казахстан, ИРН 10164134 «Палеогеографический фактор в формировании культурогенеза Нура-Ишимского междуречья: особенности домостроения и его эволюция».
Для цитирования: Шагирбаев М., Ганиева А., Сакенов С. Хозяйство казахов нура-ишимского междуречья XIX - начала XX в. (по остеологическим материалам зимовки Бозок II). Археология Казахстана. 2022. № 1 (15) (на каз. яз.). С.146-163. РР!: 10.52967/ akz2022.L15.146.163
Бозок II кыстауы стратегиялык жэне мэдени-шаруашылык т^ргыдан Нура-Есш ландшафтык аймагында ен колайлы жерде, Сарыарканын солтYCтiк ещрвдеп eKi ipi суайрыктын аралыгында орналаскан. Бip жагынан солтYCтiкке карай 5 км жерде Орталык Казакстаннын барлык аумагы бой-ынша агып, Крргалжын келiне куйылатын Нура езенi, екiншi жагынан - онтуспк-шы^ыска карай 7 км жерде Есш езенi аFып етедi. Есiл - даланы ендш баFытта кесiп еткен керуендер Yшiн де ы^айлы магистраль. Ресей империясынын эскери кYштеpi жэне Орта Азия елдеpiмен сауда жумыстарын жYpгiзген кепестер, саяхатшылар мен Fалымдаpдын кепшiлiгi Есш езеш аркылы журген.
Бул территория малдыц кеп мелшеpiн камтамасыз ете алатын жайылымдык жерлер мен су ресурстарына бай. Нура жэне Есш езендершщ бойында эр тYpлi аудандарда 1-2-ден 10-15 км-ге дейiнгi жолакты алып жаткан жайылмалар (терасса) созылFан.
Бозок II кыстауы орналаскан ауданда ландшафтык аймактардыц киылысатын шекарасы орналаскан. Ощустш-батыс белiгiнде жазык дала орналасса, ал солтYCтiк-шыFыс белiгiнде орман-ды дала белдеуi басталады. Аймактыц флорасында тYpлi дэндi-дакылды шептер кездескешмен. непзп белiгiнде - садакбоз (Stipa capillata), бетеге (Festuca) жэне жусан (Artemisia) секiлдi да-лалы ещрдщ есiмдiктеpi еседi. Орманы жеке шокылар мен кайыц (Bétula), тал (Salicaceae) жэне кектеректен (Pópulus trémula) туратын тоFайлаpмен кеpiнiс табады.
2021 ж. археологиялык казба жумыстары кулаFан екi туpFын уйдщ курылымдарын зеpттедi. Жумыстар 625 м2 аумакты жаппай ашу эдюмен жYpгiзiлдi.
Келемi 16^8 м, 12^8 м болатын екi стационарлык уй аныкталды. Эр YЙ екi белмеден туpFан. Yлкен YЙде белмелер еш 1,2 м iшкi кабыpFамен, екшшюнде - белменщ ортасында 2 белмеш белш. жылытатын бес баFаналы пеш салыютан (2-сур.). Yйлеpдi салу кезшде саз, кум, аFаш тipектеp мен камыс секiлдi табиFи материалдар пайдаланылFан.
Шаруашылык кызметпен байланысты сэулет курылымдарыныц 6ípí pетiнде туpFын YЙдiн жанында малFа аpналFан курылыстар салу жэне оларды ортак еткелмен косуын ай^а болады. Эр YЙдiн жанында мал устайтын коралары орналаскан.
Кыстаудын мэдени кабатында тYpлi археологиялык жэдiгеpлеp аныкталды, олардыц iшiнде фарфор ыдыс-аяк, кыш, канжар, темipден, коладан, шыныдан жасалFан заттар, сэндiк буйымдар белшектер кездеседь Сонымен катар, казба барысында остеологиялык материалдар да аныкталды.
Зерттелу мэселес
Сарыарка енipiндегi туракты YЙ-жайлаpдын зеpттелуi ХХ f. екiншi жартысынан басталып Э.Х. МаpFулан, М.М. Мендiкулов, Х.А. АpFынбаев, М.С. Муканов, М.К. Козыбаев, К.А. Акышев, С.Ж. Жолдасбаев секiлдi Fалымдаpдын енбектеpiнде кеpiнiс тапты. Казак ескертюштершщ эpтYpлi кырлары М. Шорманов, С.Е. ЭжiFали, М.К. Хабдулина, Э.Р. Усманова, А.З. Бейсенов, Ж.О. Артыкбаев, А.Н. Свиридов, Е.Т. Рахимов зерттеулершде каpастыpылFан.
Э.Х. МаpFулан Орталык Казакстаннын калалары мен коныстарынын типологиясын усыютан алFашкы Fалым. Ол отырыкшы дэстурге негiзделген ескеpткiштеpдiн тYpлеpiн аныктайтын белгшер pетiнде коpFаныс курылымдары мен мэдени кабатынын болуына мэн бере отырып, ескеpткiштеpдiц 6íp белiгiн жатактардын мекеш, екiншiсiн жер иеленушiлеpдiн турактары ретшде сипаттайды [Маргулан 1978: 3-37].
Этнографтар Х.А. АpFынбаев пен М.С. Мукановтын, сондай-ак тарихшы М.К. Козыбаевтын птршше, кешпелi ортада тутастай алFанда жылжымалы туpFын уйлеpден баска туракты туpFын YЙлеpдiн: шошала, какыра, шым уй, там YЙ, таскора, жартас уй, аFаш YЙ, жер YЙ жэне казба YЙ секiлдi туpлеpi де болFан. ТуpFын YЙлеpдiн бул турлершщ эpбip жеке енipге тэн езвдш еpекшелiктеpi бар [Казахи 1995].
А В С D Е F
АЭ - 2021
Бозок II кыстауы
2-сур. Бозок, II кыстауы. Жоспар Fig. 2. Wintering of Bozok II. Plan Рис. 1. Зимовка Бозок II. План
М.М. Мецщкулов Казакстанныц эр ещршдеп кыстауларды сипаттаганда, олардын географиялык орналасуы жергiлiктi таботи-климаттык жагдайларга тiкелей байланысты болатынына назар аударган. Казакстанныц солтYCтiк жэне солтYCтiк-шыFыс аудандарында кыстаудыц курылысын М. Мецдщулов аFаш, тас, шым, шикi немесе саман юршштерш белсенд1 пайдаланумен сипаттайды [Мендикулов 1950: 5].
С.Ж. Жолдасбаев Ощустш КазакстандаFы Казак хандыFы кезещндеп отырыкшы коныстарды, сондай-ак Жетiсу мен Орталык Казакстанныц кейбiр аудандарындаFы кыстауларды зерп^ [Жолдасбаев 1976: 46-59].
Планиграфиялык т¥рFыдан СолтYCтiк жэне Орталык Казакстанныц барлык коныстары бiр-бiрiнен кашыктыкта орналаскан. Т¥рFын Yйлер орналаскан жердi тацдау табиFи-географиялык жаFдайларFа байланысты, негiзiнен бул су кездерiне жакын жерлер - езендер, булактар мен келдер, эдетте, судыц жанында жакын жерлер. «Казахи» монографиясында отырыкшы шаруашылыкка
кeлeсiдeй œnairaMa бepiлгeн: «<...> Кешпендтердщ жapmылaй ombipbi^bi жэне ombipbi^bi eMip сaлmынa жannaй кeшуi 6ipvpmap ce6enmepdeH жэне бipiншi Ke3eKme - omapлaушылapдыц (Ka3aKmap, цоныс aудapушылap, енеркэстштер жэне m. б.) naйдaсынa Yлкeн кeлeмдeгi жерлердг aлыn цoюдaн mybwdasaH den келту керек. Шapyaшылыцmы ЖYpгiзудiц жaцa HbicaHdapbi цйжеш болды. Бул Yшiн ^a3a^map цыс мезгшне жемшеп цорын wyypy Yшiн шеп шaбуды жэне aybin шapyaшылыгы da^rndapbw негурлым цорцынды ecipydi daMbimmbi. Мундaй экономитны ЖYpгiзу жapmылaй ombipbi^bi жэне ombipbi^bi eMip сaлmсызmymкт емес eдi. Ецбекшшердщ нeгiзгi бeлiгi ya^bim eme келе цысцы ya^bimma ombipbi^bi mypsbw Yйлepдiц apmbi^brnbisbw кeбipeк mYсiнгeнiн де eскepмeyгe бoлмaйды»* (*АyдapFaн А. Faниeвa) [Кaзaхи 1995: 123].
K^aK^^^m кeйбip ay^^^pbi^^ K¥pbMbicra пaйдaлaнылaтын мaтepиaлдapдьщ ситты тaбиFи жэж RmManbiK жaFдaйлapFa бaйлaнысты болады. Кшз YЙ тэpiздi K¥Pылыстap жиз^н жepYCтi жэнe жepгe кeмiлгeн, жоспapы бойыншa шeцбep, conaK, кeп кыфлы нeмeсe шapшы тYpiндe caлынFaн. Kaзaктapдыц жep бeтiндeгi т¥pFын Yйлepi эpтYpлi фyнкциялapды бipiктipeтiн 6ip бeлмeлi бoлFaндыFын кepceтeдi, мысглы, aязды кYндepi кшз YЙ aypy Man мeн тeлдepдiц бacпaнacынa aйнaлды. Fимapaттapдыц кaбыpFaлapын cany эдicтepi тoлыFымeн мaтepиaлдыц тYpiнe нeгiздeлдi. О.Б. HayMOBa жaзFaндaй: «<...> Kуpылымныц бipкeлкiлiгi цapaбaйыpлыцneн, жapmылaй кешпелг хaлыцma ombipbi^bi mypgbrn уйге emneлi фopмaлapдыц дaмымayымeн бaйлaнысmы»* (*Ay^pFaR А. Faниeвa) [HayMOBa 2000: 143]. Kыcтay-кoныcтapдa cтaциoнapлык т¥pFын Yйлep caлy кыскы Kopaлapды, мaлFa apнaлFaн кopaлapды жaйлacтыpyмeн тiкeлeй бaйлaныcты. Со^ы yaкыттa бул тaкыpыпты кapacтыpy зepттeyшiлepдiц кaзaктapдыц pyхaни мэдeниeтi Faнa eMec, мaтepиaлдык мэдeниeтiн 3epTTeyre дeгeн кызыFyшылыFыныц apтyымeн бaйлaныcты болып oтыp.
Т.Н. CMaFyroB Пaвлoдap, EpTic e^p^eri Ka3aK кыcтayлapын 3epTTeyre ^цш бeлiп жYp. Оныц e^ercrep^e Ka3aK ayыл-кыcтayлapыныц тoпoгpaфияcы, плaнигpaфияcы тypaлы aKnaparrap кeздeceдi. Оныц пiкipiншe, к¥pылыc мaтepиaлы peтiндe, Tac, шымтeзeк, кipпiш жш кoлдaнылFaн [Смaгyлoв 2011: 226-231].
Ka3aK кыcтayлapыныц к^ылы^ мeн к¥Pылымын ca6aKTacibiK тэpтiбiндe caлыcтыpy эдici А.З. Бeйceнoвтыц e^ercrep^e жYзeгe acыpылды. Faлым e3 нaзapын Сapыapкaныц ayмaFындaFы кыcтayдыц лaндшaфтык тoпoгpaфияcы мэceлeлepi бoйыншa Ka3aK этнoгpaфияcыныц дepeктepiнe. coндaй-aк, шapyaшылык жYpгiзyдiц кыюкы жYЙeciн ¥ЙымдacтыpyFa, кeшпeлi жoлдapдыц. мaycымдык eткeлдepдiц epeкшeлiктepiнe жэнe т¥тacтaй aлFaндa, Ka3aK кыcтaктapыныц тapихи дaмy зaндылыктapынa ayдapды [Бeйceнoв, Лoмaн 2006: 41-44].
С.Е. ЭжiFaли жэнe Л.Р. T^pFa^aeBa СoлтYCтiк YcTipTTeri кaзaктapдыц Х1Х f. opтacы мeн ХХ f. бacындa кeшпeлi мaл шapyaшылыFынaн жapтылaй отыфыкшы шapyaшылык тYpiнe eTin, ocы кeзeцдeгi T^pa^ra кoныc-жaйлapыныц бipнeшe K¥Pылыc ныcaндapын, оныц iшiндe т¥PFын-жaйлap, мeдepece, кopым жэнe мaл кopaлapдaн ^pa^i^ma токгалып, м¥ндaй кeшeндi ecкepткiштepдiц FылымFa «F¥pыптык т¥PFын-YЙ кeшeндepi» дeгeн тYciнiкпeн eнгeнiн жaзaды [Ажигaли, Тypгaнбaeвa 2021: 110].
К. Акышeв Eciл eзeнi бо^хн^ жYpгiзгeн бapлay ж¥мыcтapы нэтижeciндe ^pFa^ Kopымдapымeн KaTap, Ka3aK кыcтayлapы ^Mece ipi кoныcтap дa жaппaй apхeoлoгиялык ecкepткiштep болып тaбылaтынын aныктaды. Мундай кoныcтap K¥Paмындa 20-Fa дeйiн Yлкeн кoныcтap MeR Fимapaттap бap 3-4 aвтoнoмды кeшeцдepдeн т¥paды [Хaбдyлинa 2017: 121]. Аpхeoлoгиялык ecкepткiштepдiц бул TYpi ayкымды зepттeyдi кaжeт eтeдi [Акишeв, Хaбдyлинa 1998: 139].
Eciл cтaциoнapлык apхeoлoгиялык экcпeдицияcыныц к¥paмындa 2010 ж. бacтaп кaзaк кыcтayлapын зepттeйтiн жу^ю тобы к^ылды, ocы yaкыт iшiцдe 50-дeн acTaM ныcaн aныктaлды.
Коныс кешендерше жYргiзiлген салыстырмалы талдау негiзiнде осындай ескерткiштердiн ен кеп таралган екi табиги-мэдени таралу аймагы аныкталып, олар шартты тYрде Н^ра-Ерейментау жэне Терюаккан-Есш шагын аудандары ретiнде белгiлендi [Хабдулина 2017: 122].
EÎ3 карастырып отырган аймактын кыстауынын басым белiгi кебiнесе Шыгыс-Батыс сызыгында аздаган меридиандык ауыткулармен багытталган тш тертб^рышты к¥рылымдармен ^сынылган.
Казакстан территориясындагы Х1Х-ХХ f. басымен мерзiмделетiн кыстау т^ргындарынын шаруашылыгы туралы археозоологиялык акпараттар Fылымда кездеспейдi. Археологиялык зерттеулерде кебше кыстаулардын к¥рылыс нысандары мен материалдык мэдениетiне катысты мэселелерге назар аударылатындыктан, ондаFы т¥рFындардын т^рмыс-^ршшп, шаруашылыFына тшелей катысты жануарлар дYниесiн зерттеу келенкеде калады. Сондыктан, кыстаудын тiршiлiгiнде манызды орны алFан жануар дYниесi де жеке зерттеущ талап ететiнiн ескеру кажет. Кдоылыс нысандарынын бiркатары арнайы мал кора ретiнде салынатынын, Yй-жайлардын кейбiр «белмелерЬ> жас телдердi ¥CтауFа арналFаны археологиялык казба барысында аныкталFанымен. б^л мэлiметтер накты фаунанын к¥рылымына жауап бере алмайды.
Зоологиялык непзде карастыратын болсак, б^л кезендегi жануарлар казiргi Yй жануарларынан катты езгерюке тYсе коймаFандыктан, аса манызды болмауы мYмкiн. Алайда, зооэтнографиялык т¥рFыдан тамактану YPДiсi мен палеодиета, шаруашылыктын тYрлерi, жануарлардын экстерьерлiк сипаты мэселесiнде аталFан кезенге тэн CYЙек коллекциялары езшщ маныздылыFын керсетедi. Мысалы, ет ешмдерш алуда кандай жануардын басым болFаны жэне аншылык тYрлерiн аныктауда археозоологиялык материалдар манызды дереккезше айналады. Бозок II кыстауына жYргiзiлген археологиялык казба ж^мыстары негiзiнде аныкталFан жануар CYЙектерiне пэнаралык (археозоологиялык) талдау жасау аркылы, шаруашылыктын барысы мен баFытын, т¥рFындардын палеодиетасы мен еттi пайдалану, CYЙек ^ксату секiлдi к^рылымды байкауFа мYмкiндiк туып отыр.
Бозок II кыстауына 2021 ж. жYргiзiлген казба ж^мыстары барысында аныкталFан жануар CYЙектерiне арнайы палеозоологиялык зерттеулер жYргiзiлiп, XIX Fасыр мен ХХ f. басындаFы фаунаFа катысты бiркатар мэлiметтерге кол жетюзш отырмыз. Тафономиялык ерекшелiктерi бой-ынша жануар CYЙектерiнiн 83% белшектенген, басым белш «ас калдыктары» болып табылады. YM жануарларына тиесiлi CYЙектерден (64,7%) белек, каскыр немесе ит (Canis sp) жэне к^с CYЙектерi (Aves in.) аныкталып отыр (1-кесте).
1-кесте - Бозок, II кыстауынын мэдени кабатынан табылган сYйектердiн жануар mYpi бойынша курамы Table 1 - Species composition of bone remains of animals from the cultural layer of wintering Bozok II Таблица 1 - Видовой состав костных остатков животных из культурного слоя зимовки Бозок II
Таксон СYЙек саны/ жануар саны СYЙек саны (%)
^i кара - Bos taurus 91/4 48,1
Жылкы - Equus caballus 75/3 39,6
Кой- Ovis aries 18/3 9,5
Ит - Canis familiaris 2/1 1,0
Ит немесе каскыр - Canis sp. 2/1 1,0
Кус - Aves in. 1/1 0,5
Жиыны (дана) 189/13 100,0
Сущоректшер 1р1 (дана) 69
(аныктауга келмейд1) ¥сак (дана) 31
Эмбрион немесе/жэне жаца туган 1
Аныктауга келмейтш коррозияланган суйек 1
Аныктауга келмейтш ертенген суйек 1
Аныктауга келмейтш енделген суйек? 1
БАРЛЫГЫ (дана) 293
Материал жэне зерттеу здгстерг
Остеологиялык материалдар Бозок II кыстауына жYргiзiлген казба барысында 6ip курылыс кезещнен жинап алынган. Жалпы 293 дана жануар суйеп зерттелiнiп, 189 данасы накты жануар турше карай ажыратылды. Аныктауга келмейтш усак суйектерден (100 дана) белек, эмбрионга тиесiлi фрагмент жэне коррозияланган суйектер де кездестi.
Жануар суйектерш талдау археозоологиялык зерттеулердщ стандартты эдютерше сай жYргiзiлiп, остеологиялык материалдар жануар турлерше, кацка элементтерiне, жас ерекшелштерше карай топталды. № 2-шi кестеде керсетшген «бупн» суйектерге барлык анатомиялык элементтер1 сакталган суйектер жаткызылды (2-кесте). «Фрагмент» топтамасына барлык жогаргы жэне теменп эпифиздер, бYтiн не белшектенген токпан жiлiк, асыкты жiлiк, сан жшктщ диафиздерь омырткалардыц денесi мен канаттары жэне т. б. енедь вте катты усакталган суйек калдыктардын iшiнде жануар тYрiн аныктауга келмейтш элементтердщ таксономиялык рангi аныкталды.
Yй жануарларыныц кацка белштершщ езара катынасын талдауда «бас», «кеуде», «аяктыц жогаргы белш» жэне «аяктыц теменгi белт» деп жYЙелендi (3-кесте). «Бас» белпше бас CYЙектiн фрагменттерi, теменгi жак суйек, тiл асты CYЙегi (os hyoideum) жатады. Кейбiр зерттеушiлер «жеке тiстердi» арнайы белiп керсетедi [Косинцев и др. 2020: 200]. «Кеуде» белтне непзшен ось бойындагы омырткалар, тес, куйымшак жэне кабыргалар жаткызылды. «Аяктыц жогаргы белшне» жануардыц «етп» белiгi болып есептелетiн жауырын, жамбас, токпан жшк, кэрi жiлiк, шынтак CYЙегi, сан жiлiк, асыкты жшк жэне тобык CYЙектерi кiредi. «Аяктыц теменп белтне» жануардыц «етсiз» белш саналатын аралык суйектер немесе карпальды жэне тарзальды суйектер, сесамоидты суйектер, сирак жэне фалангалар (тусамыс, топай, туяк) енедi.
СYЙектердi жануар турлерше карай ажыратуда А.И. Акаевскийдiц жануарлар анатомиясына арналган ецбегi [Акаевский 2005: 103-124], жеке кацка элементтерш сипаттауда К. Жацабеков жэне Е. Макашевтщ жануарлар анатомиясына арналган эдiстемесi [Жацабеков, Макашев 1996: 18-58] басшылыкка алынады. Iрi караныц CYЙектерiндегi эпифиздердiц диафиздермен бiрiгуi жагдайын аныктауда жэне жануар жасына катысты тужырым жасауда В.И. Цалкиннщ зерттеулерiндегi [Цал-кин 1967: 114-119] мэлiметтер салыстырмалы турде колданылады. Суйектерге остеометриялык елшемдер жYргiзуде А. Дриштыц эдiстемесi негiзге алынды [Driesch 1976: 75-113]. Макалада биометриялык елшемдердщ аббревиатурасы А. Дриш ецбегiндегi елшемдердщ атауына сэйкес колданылды. Жануар суйектершщ бiркатарына жYргiзiлген остеометриялык зерттеулердiн нэтижелерi шаруашылыктагы жануарлардыц экстерьерлiк пiшiнi туралы акпараттар бере алды.
2-кесте - Бозок II кыстауындагы казбадан табылган жануар (^йектер'м'ц канка элементi бойынша курамы Table 2 - The composition of the elements of the skeleton of the skeletal remains of animals from the excavations
of the wintering of Bozok II
Таблица 2 - Состав элементов скелета костных остатков животных из раскопок зимовки Бозок II
СYЙек атаулары Жылкы ^i кара Кой Ит Ит / каскыр К¥с
Б Ф Б Ф Б Ф Б Ф Б Ф Б Ф
МYЙiз 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0
Бас CYЙек 0 2 0 2 0 3 0 0 0 0 0 0
ЖоFарFы жак 0 1 0 3 0 1 0 0 0 0 0 0
Теменп жак 0 0 0 6 0 0 0 1 0 0 0 0
Тютер 5 0 4 0 0 0 0 0 1 0 0 0
Эпистрофей 0 0 0 2 0 0 0 0 0 0 0 0
Омыртка 0 11 0 5 0 1 0 0 1 0 0 0
К¥йымшак 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0
КабырFа 0 19 0 22 0 2 0 0 0 0 0 0
Жауырын 0 4 0 6 0 2 0 0 0 0 0 0
Токпан жшк 0 2 0 5 0 2 0 0 0 0 0 1
Шынтак CYЙегi 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0
Кэрi жшк 0 4 0 4 0 0 0 0 0 0 0 0
Жамбас 0 3 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
Сан жшк 0 3 0 4 0 1 0 1 0 0 0 0
Тобык 2 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0
Асыкты жшк 0 3 0 5 0 1 0 0 0 0 0 0
Алды^ы сирак 0 1 0 4 0 2 0 0 0 0 0 0
Арткы сирак 1 2 0 4 0 0 0 0 0 0 0 0
Грифель CYЙек 0 2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
вкше CYЙегi 1 0 1 2 0 0 0 0 0 0 0 0
Асык 1 0 1 0 1 0 0 0 0 0 0 0
Карпальды 1 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0
Фаланга 1 3 2 4 0 0 0 0 0 0 0 0 0
Фаланга 2 2 0 3 0 0 0 0 0 0 0 0 0
Фаланга 3 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0
БАРЛЫГЫ (дана): 16 59 14 77 3 15 0 2 2 0 0 1
75/3 91/4 18/3 2/1 2/1 1/1
189/13
Ескерту: Б - 6Ymin; Ф - фрагмент
3-кесте - Бозон, II ныстауынан табылган Yй жануарына тиеслi сYйектердiн нанна бвлг бойынша натынасы Table 3 - The ratio of the departments of the skeleton of domestic animals found from the wintering of Bozok II Таблица 3 - Соотношение отделов скелета домашних копытных найденных из зимовки Бозок II
Канка белт^ Жылкы ^i кара Кой
Абс. % Абс. % Абс. %
Бас CYЙек 3 4,0 12 13,1 4 22,2
Жеке пстер 5 6,6 4 4,3 0 0
Кеуде CYЙектерi 30 40,0 30 32,9 3 16,6
Аяктыц проксимальды бвлт 21 28,0 26 28,5 6 33,3
Аяктыц дистальды бвлш 16 21,3 19 20,8 5 27,7
ЖИЫНЫ 75 100,0 91 100,0 18 100,0
184
Жануар тYрлерiне шолу
Кой - Ovis aries. Аталган жануар тYрiне тиесш 18 дана кацка элемент жалпы Yш жануар-дан тарайды. Кой CYЙектерi остеологиялык материалдардыц iшiнде 9,5% курайды. Кацка бвлiгiнiн iшiнде аяктыц проксимальды жэне дистальды элементтерi басым (27%—33%). Аяктыц жогаргы бвлiгiне тиесiлi жауырын, токпан жiлiк, шынтак CYЙегi мен сан жшктер кацканыц ец «етп» де-ген бвлiктерiне тиесiлi, эрi жануар CYЙектерiнiц «ас калдыгы» екецщгш дэлелдей тYседi (3-кесте). Койга тиесш бас CYЙектердiц квпшiлiгi сынган/фрагмент тYрiнде кездестi. Квпшiлiгiнде уру не-месе согудан калган iздер кездеседi. Жас ерекшелшне жYргiзiлген талдаулар, 2-3 жас аралыгында жануарлардыц сойылганын кврсетiп отыр. Бул кыстау тургындарыныц уак малды ет внiмдерiн алу Yшiн квбiрек пайдаланганын кврсетедi. Эдетте жасы Yлкен койлар басым болса, терiсi мен жYнi Yшiн квбiрек пайдаланылатыны туралы пiкiр калыптаскан. Койдыц алдыцгы сирагына (Мс Ш-1У) жYргiзiлген остеометриялык зерттеулер келесi нэтижелердi берiп отыр: сирактыц проксимальды шетшщ енi (Вр) - 26,8 мм, дистальды эпифиз еш (Bd) - 27,5 мм; сирактыц ец жщшке бвлiгi (SD) -15,3 мм, ец Yлкен узындыгы (GL) - 139,0 мм.
Сирактыц узындыгы бойынша аныкталган влшемдердi В.И. Цалкиннщ коэфициенттерiмен салыстыру барысында, Бозок II кыстауынан табылган койдыц жота бойынша бойыныц биiктiгi (высота в холке) - 68 см [Цалкин 1961: 127].
Жылкы - Equus саЬаПш. Аталган жануар тYрiне тиесш 75 дана CYЙек кемшде 3 бас жануарга тиесiлi (1-кесте). Жылкы CYЙектерi жалпы жануар CYЙектерiнiц iшiнде 39,6% курайды. Археозоологиялык талдау барысында жылкыга тиесiлi кацка элементтершщ басым бвлiгi (бас CYЙек, жеке тютер, кеуде CYЙектерi, омыртка, кабырга, аяктыц жогаргы жэне твменгi бвлштер^ аныкталды. Кацка элементтерiнiц толык аныкталуы, аталган жануарды кыстау аумагында шаруашылыкта пайдаланып, тагам рационында колданган жэне жалпы палеодиета тургысынан баска жануарларга караганда iрi карадан кейiн екiншi орында екендiгiн кврсеттi. Кацка бвл^ершщ арасында «еттi» бвлiктерi (кеуде CYЙектерi - кабырга жэне омыртка) «етиз» бвлiктерiне (бас CYЙек, сирактар) караганда басым (2-3-кестелер). Сонымен катар, жеке кездесетш тiстер де жылкы CYЙектерiнiц iшiнде негiзгi бвлiктi алады. Жануар тютершщ бiрнешеуiнде «катты егелу» Yдерiстерi сакталган. Дегенмен, бiз жеке тютер бойынша жануар санын шыгаруда кателштер кететiндiгiн ескергендiктен, ортак влшемге сай <^р жануарга» тиесiлi деп кврсетш, тiстердiц квпшiлiгiнiн «кэрi» жылкыга тиесш екецщгш байкадык. Жылкы CYЙектерiнiц арасында вртенген жэне патологиялык ауыткушылыктары бар элементтер кездеспедi. Жылкыга тиесiлi бYтiн сакталган арткы сирактыц (Mt III) проксимальды блок енi (Вр) - 49,0 мм, дистальды блок еш (Bd) - 46,7 мм, жщшкелт (SD) - 29,8 мм, жалпы узындыгы ^Ц) - 271 мм.
В.О. Виттщ пазырык жылкылары бойынша жасаган коэфициенттерiмен [Витт 1952: 173] салыстыру барысында, Бозок II кыстауынан табылган жылкыныц (Mt III) жота бойынша биiктiгi (высота в холке) - 144-136 см болады.
^ кара - Bos 1ашш. Сиырга тиесiлi 91 дана CYЙек, кемiнде 4 бас жануардан тарайды (1-кесте). 2-шi кестеден кврш отырганымыздай, iрi кара CYЙектерiнiц басым бвлт бвлшектенген (84,6%). Зерттеу барысында iрi кара CYЙектерiнiц iшiнде квбше аяктыц жогаргы бвлiгi мен кеу-
де белшнщ элементтерi басым екендшн аньщтадьщ. Оныц iшiнде (кеуде CYЙектерi) - кабырFа жэне омырткалардыц фрагменттерiн атауFа болады. Кацка бeлiктерiнщ натынасы бiркелкi емес (2-кесте). Кацка бeлiктерiнiц арасында «етп» бeлiктерi (кацканыц кеуде CYЙектерi - кабырFа. омыртка) «етсiз» бeлiктерiне (бас CYЙек, сирактар) караFанда басым. ^i караныц индивидуальды жас ерекшелштерш аныктауFа келетiн элементтер негiзiнде жануарлардыц 1-i ересек, 2-i жас жануарлар деп сипатталды. Шартты тYрде бYтiн сакталFан мYЙiздер орта жаст^ы аталык жануарFа тиесiлi. Бiр кызыгеы, аныкталFан iрi караныц кацка элементтершщ арасында аталык жануарFа (бука) тиесш болуы мYмкiн CYЙектер жиi кездеседь Сонымен катар, жануарлардыц басым бeлiгi кемiнде 3 жастан аскан. Бул iрi караны шаруашылыкта узаFырак пайдалашанын бiлдiредi. Казiргi остео-материалдар кыстау турFындарыныц iрi караны шаруашылыкта паЙдаланумен катар, таFам рацио-нында непзп орын алFанын кeрсетiп отыр. ^i кара CYЙектерiнiц бiркатарына биометриялык зерт-теулер жYргiзiлiп, келесi мэлiметтерге кол жеткiздiк. Диафиздiц ортасынан кeлденец сындырылFан арткы сирактыц (Mt III-IV) проксимальды блок енi - 44,8 мм. бкше CYЙегiнiц (calcaneus) жалпы узынды^ы (GL) - 121,9 мм.
Ит - Canis familiaris. АталFан жануарFа тиесiлi тeменгi жак CYЙек фрагмент мен сан жiлiктiн диафизi аныкталды. АталFан екi кацка элементi бiр жануарFа тиесiлi болуы мYмкiн. Yй жануарлары-на тиесiлi CYЙектердiц кемшл бeлiктерiнде (эпифиздерi) мYжуден калFан iздердiц жиi кездесуi жэне жеке ит элементтершщ де табылуы, кыстау турFындарыныц шаруашылыкта бул жануарды туракты пайдалаш'анын аЙFактайды. СYЙектердiц нашар сакталуы жэне накты эталонныц болмауына байла-нысты, иттiц тукымдык ерекшелiктерi туралы тужырым жасауFа ерте екендiгiн кeрсетiп отыр.
Кыстау аумаFынан табылFан жеке ит кацкасында барлык анатомиялык элементтерi саща^ан. Алайда, тYтiкшелi CYЙектердiц эпифиздерi толык жетiлмеген. СYЙектердiц кeлемi аса Yлкен емес, сырткы кабы^ыныц (надкостница) сакталуы нашар жэне бас CYЙектегi жоFарFы жак тiстерiнде М2 эл1 шьщпаFан/eспеген. Бул мэлiметтер кацканыц жас итке тиесш екендiгiн кeрсетедi. Ит кацкасынын кыстау мацайынан табылуы кызыкты жаFдай болып отыр. Жалпы, этнографиялык кезецде итп жерлеу Fурыптары Казакстанныц эр аймаFында кездеседi [Шагирбаев, Акымбек 2020: 353-354].
Ит немесе каскыр - Canis sp. СYЙек коллекциясыныц rni^^ жырткыш жануарFа тиесiлi жеке тю пен омыртка кездестi. АталFан кацка элементтерi жануардыц накты тYрiн аныктауда жеткiлiксiз болFанымен, CYЙектердiц кeлемi iрi жэне анатомиялык белгiлерi анык байкалады.
Кус - Aves in. Куска тиесш бiр дана токпан жшктщ фрагментi табылды. СYЙектiц нашар сакталуы кустыц YЙ не жабайы кус екендтн аныктауFа мYмкiндiк бере алмайды.
СYткоректiлер (аныктауFа келмейтiн элементтер). Бозок II кыстауынан табылFан жануар CYЙектерiнiц кeпшiлiгi катты бeлшектенгендiктен, бiркатар CYЙектер жануар класы децгейiн аныктаумен шектелдi. Бул фрагменттердiц барлыFы да CYткоректi жануарларFа тиесiлi, оныц шшде iрi жануарлардан - 69%, усак жануарлардан - 31% CYЙек тарайды.
Эмбрион немесе жаца туFан жануар CYЙегi. Остеологиялык материалдардыц iшiнде бiр дана эмбрионFа тиесiлi элемент аныкталды. СYЙек бузауFа тиесiлi болуы мYмкiн. Эмбрион калдыFынын аныкталуы, турFындардыц iрi караны кыстау мацында кыстыц соцы мен кeктемнiц басында устаFанын жанама турде растай алады. Эдетте iрi каралардыц тeлдеу мерзiмi осы кезенде кeбiрек байкалады.
Талцылау
Бозок II кыстауын зерттеу барысында мал кораныц орны мен кeц уйiндiсi аныкталды. Мал кораныц бiрi турFын YЙмен жалFастыра салынса, екiншiсi жеке орналаскан. Жалпы кыстаулардын жоспарлануында шаруашылык максап^ы ауланыц турFын YЙмен жанасып орналасуы жш
кездеседь Археологиялык зерттеулер, кыстаудыц курылымында косымша курылыстар салынып. онда жануарлардыц белгiлi-бiр турлерш, буаз мал мен жаца туган телдердi устаганын керсетiп отыр [Бейсенов 2019: 10, 12, 14; 2020: 231; Бейсенов и др. 2020: 244-245]. Кыстаудагы тургын-жайдын жоспарында мал коралардыц iргелес салынуын ортагасырлык курылыстардан да байкауга болады. Мысалы, Т.В. Савельева ортагасырлык Талгар каласына журпзшген казба барысында, уй жайлардыц коршалып, шаруашылык ауласында малдыц тYрiне карай кора-жай салынатынын жазады [Савельева 1989: 435]. Казак кыстауларындагы коралардыц курылымына карап, ондагы уй жануарларыныц кандай тYрiне басымдык берiлгенiн де болжауга болады. С. Жолдасбаев кыстауда мал коралардыц бiрнеше тYрi болатынын айта келе, олардыц iшкi кершюнде де езiндiк ерекшелiктер болатынына назар аударган. Мысалы, мал кораныц шю атрибуттары* (*Бул жерде малга шеп салатын «акыр» сез болып отыр.) онда усталган жануардыц тYрiнен хабар беруi мYмкiн.
Соцгы уакытта Х1Х гасыр - ХХ f. басымен мерзiмделетiн кыстаулар жыл сайын булшш. жойылып бара жатканы белгiлi [Бейсенов 2020: 6]. Казак кыстауларындаFы шаруашылыктын курылымы, ондаFы уй жануарларыныц саны, тукымы жэне жас ерекшелiктерiн аныктау мэселес бYгiнде езектiлiгiн керсетiп отыр. Кыстаулардыц курылыс жоспарында, олардыц ортаFасырлык курылыстардан аса кеп айырмашылыFы жок екендiгi байкалады. Бул туралы А.З. Бейсенов: «Сарыарцаныц цазац цыстаулары мен Отырар цаласындагы кешнг1 ортагасырлыц тургын yü кешендертщ тштдертдег1 уцсастыцтар ерекше назар аудартады. Муны байцамау mymkw емес. Бул жерде де ¡р1 кешендер, орталыц дзл1з жэне б1р сызыц бойында орналасцан бвлмелер, жоспа-ры бойынша шаршы болып келу1, ягни айцыштэр1здес (крестовидные) терт бвлжтен туратын цурылыстар, сондай-ац "Г"-тэр1зд1 тургын Yйлер кездеседЬ»* (*АударFан М. ШаFырбаев) - деп сипаттай отырып, кыстау курылысындаFы мундай курылыс ерекшелiктерi Отырар жэне т. б. Сыр-дария бойындаFы ортаFасырлык калалардыц уй-жай курылыстарында кездесетшш жазады [Бейсенов 2019: 28]. Т.В. Савельеваныц пiкiрiнше, ортаFасырлык калалардыц кепшiлiгi тYркi тiлдес тайпалардыц кыстауларыныц орнында пайда болFан [Савельева 1989: 435]. Т.В. Савельеваныц бул птрш Жетюу ецiрiнде казак кыстауларын зерттеген С. Жолдасбаев та колдап, келесiдей тужырым жасайды: «<...> Б1здщ зерттеп ЖYрген цыстауларымыздыц елд1-мекендер1 сол, жер1м1зде ем1р CYрген, халцымыздыц цурамына нег1з болган тYркi ттдес тайпалардыц цыстауларыныц орында-рына салынып, содан берi царай жалгасып келе жатцан, цыстаулардагы елдi-мекендердiц орында-ры (журты) деп тYсiнген жен» [Жолдасбаев 2017:108].
Казак кыстауларындаFы мал шаруашылыFы мен уй жануарларыныц мелшерi туралы мэлiметтер Х1Х f. мен ХХ f. басында журпзшген статистикалык зерттеулерде кещнен кершс таба-ды. Сондай зерттеулердщ бiрi, Ф. Щербина жетекшiлiк еткен арнайы экспедиция (1896 ж.). Далалык ецiрде казак халкыныц шаруашылыFы, оныц iшiнде дэстYрлi мал шаруашылыFы жэне егшшшк. косалкы кэсiптерi, ру-шежiрелiк жаFдайын зерттеудi бастады [Шахматов 1964: 7]. Осы экспедиция зерттеулерше белгiлi алаш кайраткерi Э. Бекейхан да катысып, Щербина экспедициясы негiзiнде жазылFан 13 томдык материалдар жинаFыныц IV, VI, X жэне XI томдарын жазуFа ат салыскан [Бекейхан 2018а: 24-25]. Э. Бекейханныц экспедиция курамында казак кыстауларына жYргiзген зерттеулерiне талдау жасаFан А.Т. Дукомбайев, кыстаулардыц топографиялык орналасуы бойынша келесiдей тужырым жасайды: 1) Казак кыстаулары катал табши кауiптен сактау ушш ыктасын жерге жэне езенге жакын мацFа салынады; 2) Кысты кYнi колдаFы малFа жем-шеп коры жетерлiк аймак тандалады; 3) Шеп шабатын нысаннан алыс емес жерде орналасуы; 4) Кыстау мацыныц егiн егуге колайлы болуы; 5) Баска да кэсiптiк пршшкп дамытуFа колайлылык; 5) Ру-тайпаластармен езара жакын кашыкта болуы; 6) Колда усталатын мал тYрiне карай кыстау тацдалады [Дукомбайев
2016]. Мэселен, кой мен тYЙеге колайлы жер iрi кара мен жылкы Yшiн тшмиз болуы мYмкiн. Осы жаFдайларды eзара Yндестiру Yшiн кыстау орнын тацдауда жер жаFдайын жаксы мецгеру керек. Кыстаулардыц топографиялык орналасу жаFдайын тандау мэселесiнде кeне заманнан берi келе жаткан тарихи сабактастык бар екенiн археологиялык зерттеулер де ^рсетш отыр [Бейсенов 2020: 230; 2021: 9].
Далалык eцiрдегi мал шаруашылыгеы туралы кунды зерттеулердiц бiрi, 1902-1903 жылдары Сiбiр темiр жолы бойындаFы казактардыц мал шаруашылыFы жаFдайын зерттеген С.П. Швецов бастаFан экспедиция. Осы экспедиция материалдарыныц негiзiнде Элихан Бeкейхан «Овцеводство в Степном крае» [Букейханов 2018а: 68-105] жэне «Скотоводство» [Букейханов 20186: 150177] ецбектерш жазып, жариялаFан. Белгiлi элихантанушы^алым С. Аккулулы eз зерттеулерiнде С.П. Швецовка сiлтеме бере отырып, Э. Бeкейханныц жоFарыда аталFан 2 монографиясымен катар, казактыц «жылкы шаруашылы^ы» туралы кунды очерк жазып, оныц аз данамен басылып шыкканын жазады [Бeкейхан 20186: 11]. Алайда, бул ецбек элi кYнге дейiн табылмаFан Э. Бeкейханныц кунды зерттеулерiнiц бiрi. Швецов экспедициясыныц нэтижесiнде шыккан «Овцеводство в степном крае» атты ецбекте Акмола облысыныц бес уезiнде (Атбасар, Акмола, Кeкшетау, Петропавл, Омбы) уак малдыц iшiнде койдыц Yлесi 73%-93% аралы^ында ауыткитыны байкалFан. Ешкi саныныц артуы тек Петропавл мен Кeкшетау уездервде Fана кездескен (20,1%-27,6%) [Букейханов 20186: 68]. Бозок II кыстауында ешк CYЙектерi аныкталмады. Бiрак, бул шаруашылыкта ешк мYлдем болмады деген сeз емес. Остеологиялык материалдар алFашкы казба бойынша сипатталып отырFандыктан. келешекте ж^изшетш зерттеулер барысында, уак мал CYЙектерiнiц iшiнде ешкiге (Capra hircus) тиесш кацка элементтерi аныкталуы эбден мYмкiн. Алайда, кой отарында кeп жаFдайда ешкiнiн KOЙFа караFанда элдекайда аз болатыны белгiлi. Мысалы, Э. Бeкейхан Казакстанныц Семей, Павлодар, Акмола, ТорFай облыстарында жургiзiлген статистикалык-шаруашылык зерттеулерге CYЙенiп. казактардыц ешкi малын ешкашан жеке отар ретiнде устамаFанына айта келе, салыстырмалы турде 100 коЙFа 10-12 ешкiден Fана келгенiн жазады [Букейханов 20186: 75-76]. Бозок II кыстауыныц турFындары ешкiнi шаруашылыкта «аса гап пайдаланбаFанын» бiз зерттеп отырFан остеоматери-алдар да кeрсетiп отыр.
Бозок II кыстауынан аныкталFан остеологиялык материалдардыц iшiнде iрi кара CYЙектерi басым екендiгiн жоFарыда жаздык. С. Жолдасбаев eз зерттеуiнде осы мэселеге ерекше токталады. Fалым «казактарда сиырды кeп устамаFан» деген пiкiрдiц кате екендтн айта келе, кыстаулардан табылFан жануар CYЙектерiнiц iшiнде eзi жаксы ажырата алатын сиыр асыFыныц жш кездесетiнiне назар аударады [Жолдасбаев 2017: 110]. Швецов экспедициясыныц непзшде жариялашан ецбектердiц жалFасы болып табылатын «Скотоводство (крупный рогатый скот) в районе западного участка Сибирской железной дороги» атты материалдар жинаFында Акмола облысы казактарыныц шаруашылы^ында YЙ жануарларыныц жартысынан астамын (55%, оныц iшiнде 21% жумыс ^шь 16% сауын сиыр) iрi кара курайтыны жазылFан [Бeкейхан 20186: 166]. Салыстырмалы т^де, Семей облысы, Тобыл мен Томск губернияларында iрi кара мeлшерi YЙ жануарларыныц rni^^ муншалыкты кeп еместiгi байкалFан. Эрине, бул мэлiметтердi Бозок II кыстауынан табылFан iрi кара CYЙектерiнiц мeлшерiмен салыстыруFа келмейдi. Дегенмен, кыстаудан iрi кара CYЙектерiнiн баска жануарларFа караFанда кeп табылуында уксастыктар байкалып отыр.
Бiз зерттеген жануар CYЙектерiнiц iшiнде туйенiц кацка элементтерi кездеспедь Алайда, дереккeздерге CYЙенсек, жалпы Нура eзенiнiц бойында орналаскан казак кыстауларыныц шаруашылыFында тYЙенi туракты пайдалашанын [Бейсенов 2019: 20-23] кeруге болады.
Корытынды
Археология гылымында, атап айтканда «казак археологиясы» (этноархеология) багытында квшпендiлердiц табиги кецiстiктi игеру мэселелерiн зерделеу взекп болып табылады. Жыл бойы мал жаю жагдайында турмысты жайластыру мэселелер^ стационарлык YЙлердiц, мал коралардыц, кудьщтардыц, курылыс техникасы мен сэулеттiк ерекшелiктерi зерттеушiлердiц назарын аударып келедi. Осы мэселенщ келешекте гылыми зерттелуi казак халкыныц материалдык жэне рухани мэдениет туралы кунды акпарат бередi.
Кыста табиги жагдайларга бейiмделу мал шаруашылыгындагы мацызды тустарыныц бiрi. Солардыц iшiнде негiзгi археологиялык нысан - кыстау кYнтiзбелiк жылдыц кыскы мезгiлiнде квшпендшердщ туракты туруы мен шаруашылык кызметшщ мэдени жайластырылган орны болып табылады [Ерофеева и др. 2011: 103]. Казак кыстауларын археологиялык зерттеу шаруашылык тYрлерiне байланысты коныстанудыц ерекшелштерш ашып кврсетедi.
СYЙек материалдарды археозоологиялык зерттеу барысында Бозок II кыстауы орналаскан аймактыц палеоэкономикасында мал шаруашылыгы мацызды болганы байкалады. Муны кыстаудан аныкталган остеологиялык материалдардыц iшiнде кацканыц «еттi» деген бвлiктерiнiн (аяктыц жогаргы бвлiгi жэне кеуде CYЙектерi) квп болуымен жэне YЙ жануарларыныц жш кездесуi дэлелдейдi. Жануарлардыц жас ерекшел^ерше орай жYргiзiлген зерттеулер, кыстау тургындарыныц шаруашылыгында квбiнде ересек жануарлар басым болганын кврсеттi. Бул эсiресе iрi кара CYЙектерiнде жаксы байкалады. ^ кара CYЙектерiнiц арасында бузау CYЙектерi кездесiп отыр. Эдетте археозоологиялык зерттеулерде, жас твлге тиесiлi кацка элементтершщ кездесуь жануардыц шаруашылыкта узак уакыт пайдаланганын, тiптi накты кай мерзiмде колда устаганын жанама тYрде айгактай алады. Дегенмен, сойылган iрi каралардыц басым бвлiгi ересек жануарларга тиесш. Кейбiр CYЙектерде остеофагия [Рассадников 2017: 163-168] (кейбiр iрi кара, кой секшд1 туякты жануарлар корегiнде минерал жетюпегенде, курамында фосфор мен кальций квп кездесетш CYЙектi шайнау эрекеттер^ белгiлерi байкалады. Мундай белгiлердiц болуы, жануарлардыц кыстау аумагында арнайы корада/коршауда усталганын кврсетедi. Бул пiкiрiмiздi казба барысында аныкталган кора орындары да дэлелдеп отыр.
Бозок II кыстауыныц остеологиялык материалдары 3 тYрлi фактордыц эсерiнен жинакталган тэрiздi. Бiрiншi, кыстау тургындарыныц шаруашылыгымен байланысты жинакталган CYЙектер (YЙ жануарларына катысты). Екiншi, ацшылыкпен байланысты жиналган CYЙектер (каскыр, кус). Yшiншi гурыптык максатта жиналуы мYмкiн CYЙектер (бул жерде жеке аныкталган ит кацкасы негiзге алынып отыр). Кыстау тургындары итке квп мэн берген секшдь Себебi жеке ит кацкасымен бiрге итке тиесiлi элементтер де кездесiп отыр.
Кыстаудыц мэдени кабатынан кездейсок тап болган жануар CYЙектерi кездескен жок. Остеологиялык материалдардыц квпшшгшде согу, уру iздерi сакталган (калцинацияга ушыраган CYЙектер уак малдыц элементтерiнен гана байкалды). СYЙек материалдардыц «бвлшектену индекстерi» олардыц «ас YЙлiк калдыктар» екенiн кврсетедi. Тврт тYлiктiц бiрi саналатын тYЙе мен ешю CYЙектерi жалпы материалдардыц iшiнен аныкталмады.
XIX г. далалык вцiрдегi тургындардыц шаруашылыгында мацызды багыттардыц бiрi ацшылык болганы белгiлi. Дегенмен, Бозок II кыстауыныц тургындарында ацшылыктыц болганы/ болмаганы элi зерттеудi кажет етедi.
вцделген CYЙектер (кой асыгы) жэне жамбас бвлшеп (iрi кара?) кыстау тургындарында CYЙек вндеу iсiнiц жэне асыкпен байланысты ойын болганын кврсетедi. Жануар CYЙектерiндегi ауру белгiлерiн iрi караныц бiрнеше метаподиясыныц остеофагияга ушырауынан квремiз.
Корыта айтканда, Бозок II кыстауынан табылган остеологиялык материалдар Нура-Есш ещршщ Х1Х гасыр мен ХХ гасырдыц басындагы тургындарыныц шаруашылыгындагы дамыган багыттар мен кэибше катысты тужырымдар жасауда кунды акпарат берш отыр. Алайда, мал шаруашылыгына катысты айткан пiкiрлерiмiз бен статистикалык акпараттар* (*бул жер-де жануарлардыц саны сез болып отыр) алгашкы зерттеу нэтижелерiне CYЙенiп жасалгандыктан, алдагы казба жумыстары барысында бул мэлiметтерге кептеген тYзетулер енгiзiлуi мYмкiн екендшн жокка шыгармаймыз.
ЭДЕБИЕТ
1. Акаевский А.И., Юдичев Ю.Ф., Селезнев С.Б. Анатомия домашних животных. M.: Аквариум-Принт, 2005.
640 с.
2. Ажигали С.Е., Турганбаева Л.Р. Культово-жилищный комплекс Кайнар второй половины XVIII - начала
ХХ в. на Северном Устюрте как историко-культурный и архитектурный памятник // Археология, этнография и антропология Евразии. Т. 49. № 4. 2021. С. 109-119.
3. Акишев К.А., Хабдулина М.К. Казахское государство XV-XVI вв.: этническая территория, памятники
культуры // Евразийское сообщество. 1998. № 1. С. 131-142.
4. Бейсенов А.З. К.А. Акишев и вопросы изучения памятников казахского времени // Маргулановские чтения
- 2019: м-лы Междунар. археол. науч.-практ. конф., посвящ. 95-летию со дня рождения выдающегося казахстанского археолога К.А. Акишева (19-20 апреля 2019 г.) / Гл. ред. Байтанаев Б.А., отв. ред. Хабдулина М.К. Нур-Султан: НИИ археологии им. К.А. Акишева, ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, 2019. С. 10-38.
5. Бейсенов А.З. Чингистау. Размышления у старой зимовки Абая // Сохранение и изучение культурного
наследия Алтайского края. Сб. науч. статей / Отв. ред. Тишкин А.А. Барнаул: АлтГУ, 2020. Вып. XXVI. С. 229-240.
6. Бейсенов А.З. Вопросы изучения и сохранения казахских зимовок // Сохранение и изучение культурного
наследия Алтайского края: сб. науч. ст. / Гл. ред. Тишкин А.А. Барнаул : Изд-во АлтГУ, 2021. Вып. 27. С. 7-16.
7. Бейсенов А.З., АхияровИ.К., ДжуманазаровН.Ш. Карашокы, старая зимовка в долине Аксары в Центральном
Казахстане // Полевые исследования в Верхнем Приобье, Прииртышье и на Алтае (археология, этнография, устная история и музееведение). 2019 г. / Ред. Демин М.А., Щеглова Т.К., Грибанова Н.С. Барнаул: АлтГПУ 2020. Вып. 15. С. 6-25.
8. Бейсенов А.З., Ломан В.Г. Вопросы изучения поселений раннего железного века Центрального Казахстана
// Известия НАН РК. Сер. обществ. наук. 2006. № 1 (252). С. 36-45.
9. Бейсенов А.З., Шашенов Д.Т., Дуйсенбай Д.Б. Кызылшилик, зимовка семьи Хасена Акаева // Сохранение
и изучение культурного наследия Алтайского края. Сб. науч. Статей / Отв. ред. Тишкин А.А. Барнаул: АлтГУ, 2020. Вып. XXVI. С. 240-251.
10. Бвкейхан Э. Шыгармалары. XV-томдык. 1-т. / Кураст.: Султан Хан ЖYсiп (Аккулулы). Астана: Алашорда,
2018а. 608 б.
11. Бвкейхан Э. Шыгармаларыныц библиографиялык керсетшшг XV-томдык. XV-т. / Кураст.: Султан Хан
ЖYсiп (Аккулулы). Астана: Алашорда, 20186. 484 б.
12. Букейханов А. Овцеводство в Степном крае // Бекейхан Э. Шыгармалары. XV-томдык. III-т. / Кураст.:
Султан Хан ЖYсiп (Аккулулы). Астана: Алашорда, 2018а. 63-146-бб.
13. Букейханов А. Скотоводство (Крупный рогатый скот) // Бекейхан Э. Шыгармалары. XV-томдык. III-т. /
Кураст.: Султан Хан ЖYсiп (Аккулулы). Астана: Алашорда, 20186. 149-175-бб.
14. Витт В.О. Лошади пазырыкских курганов // СА. 1952. XVI. С. 163-206.
15. Дукомбайев А.Т. Вклад Алихана Букейхана в изучение казахских зимовок // Республика Казахстан и
евразийское пространство: современность и перспективы развития. Тр. Междунар. науч.-практ. конф., посвящ. 25-летию Независимости Республики Казахстан (г. Астана, 20 октября 2016 г.) / Ред. Сыдыков Е.Б. Астана: ЕНУ им. Л.Н. Гумилева. Ч. III. С. 48-55.
Нура-Есл аралыгындагы цазацтардын, Х1Х-ХХf. басындагы шаруашылыы ...
16. Ерофеева И.В., Масанова Л.Е., Жанаев Б.Т. Историко-культурный атлас казахского народа. Алматы:
Print-S, 2011. 300 с.
17. Жацабеков К., Мацашев Е. Жануарлар анатомиясы. Алматы: Бшм, 1996. 336 б.
18. Жолдасбаев С. Типы оседлых поселений казахов по данным археологических исследований Южного
и Центрального Казахстана // Прошлое Казахстана по археологическим источникам / Отв. ред. Акишев К.А. Алма-Ата: Наука, 1976. С. 46-59.
19. Жолдасбаев С. Казак елшщ XV-XVIII гасырлардагы теракты мекенжайлары / Материалы и исследования
по археологии Казахстана. Т. Х. Астана: Казак гылыми-зерттеу мэдениет институтыньщ баспа тобы, 2017. 304 б. (Казакша, агылшынша, орысша).
20. Казахи. Историко-этнографическое исследование. Алматы: Казахстан, 1995. 352 с.
21. КосинцевП.А., ГимрановД.О., ЛоманВ.Г. Костные остатки животных из поселения финального бронзового
века Донгал (Центральный Казахстан). Новые исследования // История и культура великой степи: м-лы междунар. науч.-практ. конф. (г. Алматы, 26-27 августа 2020 г.) / Ред. Абусеитова М.Х. Алматы: Шыгыс пен Батыс, 2020. С. 200-205.
22. Маргулан А.Х. Остатки оседлых поселений в Центральном Казахстане // Археологические памятники
Казахстана. / Отв. ред. Акишев К.А. Алматы: Наука, 1978. С. 3-37.
23. Мендикулов М.М. Некоторые данные об исторической архитектуре Казахстана // Известия АН КазССР.
Сер. архитектурная. 1950. Вып. 2. № 80. С. 3-36.
24. Наумова О.Б. Развитие жилища у казахов Северо-Восточного Казахстана в процессе их перехода к
оседлости (конец XIX - начало XX века) // Кочевое жилище народов Средней Азии и Казахстана / Отв. ред. Васильева Г.П. М.: Наука, 2000. С. 123-145.
25. Рассадников А.Ю. Остеофагия домашних копытных на поселениях бронзового века Южного Зауралья
(по археозоологическим и этнозоологическим материалам) // Вестник археологии, антропологии и этнографии. 2017. № 2 (37). С. 163-168.
26. Савельева Т.В. Формирование средневековых городов у кочевников (по материалам раскопок городища
Талгар) // Взаимодействие кочевых культур и древних цивилизаций / Отв. ред. Массон В.М. Алма-Ата: Наука, 1989. С. 432-438.
27. Смагулов Т.Н. О топографии казахских аулов-кыстау в Павлодарском Прииртышье // Независимый
Казахстан: история, современность и перспективы. М-лы междунар. науч.-практ. конф., посвящ. 20-летию Независимости Казахстана / Отв. ред Сагындык-улы Б., Аршабеков Н.Р. Павлодар: Павлодарский гос. педун-т, 2011. С. 226-231.
28. Хабдулина М.К. К.А. Акишев и Ишимская археологическая экспедиция // Археологическое наследие
Центрального Казахстана: изучение и сохранение. Сб. науч. статей, посвящ. 70-летию организации ЦКАЭ Академии наук Казахстана / Отв. ред. Бейсенов А.З., Ломан В.Г. Алматы: НИЦИА «Бегазы-Тасмола», 2017. В 2-х т. Т. 1. С. 119-125.
29. Цалкин В.И. Изменчивость метаподии у овец // Бюллетень московского общества испытателей природы.
Отдел биологии. 1961. Т. 66. С. 115-133.
30. Цалкин В.И. Домашние животные Золотой Орды // Бюллетень московского общества испытателей
природы. Отдел биологии. 1967. Т. 72 (1). С. 114-129.
31. Шагирбаев М.С., Ацымбек Е.Ш. Итп жерлеу гурпы (2019 ж. ортагасырлык Коскудык каласыныц материалы
непзшде) // Fалым-этнограф Б.К. Калшабаеваныц 60 жаска толуына арналган «¥лы дала кещстшндеп этноархеологиялык зерттеулер мен этносаралык катынастар мэселесЬ» атты халыкар. гыл.-эдют. конф. м-ры / жауапты ред. Р.С. Жуматаев. Алматы: Казак университет^ 2020. 347-358-бб.
32. Шахматов В.Ф. Казахская пастбищно-кочевая община. Алматы: Изд-во АН КазССР, 1964. 207 с.
33. Driesch A.V. A Guide to the measurement of animal bones from archaeological sites / Preabody Museum of
Archaeology and Ethnology Harvard University. 1976. Bulletin 1. 136 р.
REFERENCES
1. Akaevskiy, A. I., Yudichev, Y. F., Seleznev, S. B. 2005. Anatomiya domashnih zhivotnyh (Anatomy of domestic animals). Moscow: "Aquarium-Print" Publ. (in Russian).
2. Azhigali, S. E., Turganbayeva, L. R. 2021. In: Arheologiya, etnografiya i antropologiya Evrazii (Archaeology,
ethnography and anthropology of Eurasia), 4 (49), 109-119 (in Russian).
3. Akishev, K. A., Khabdulina, M. K. 1998. In: Evraziyskoe soobshchestvo (Eurasian Community), 1, 131-142
(in Russian).
4. Beisenov, A. Z. 2019. In: Baitanayev, B. A., Khabdulina, M. K. (eds.). Margulanovskie chteniya-2019 (Margulan
readings-2019). Nur-Sultan: L.N. Gumilyov Eurasian National University Publ., 10-38 (in Russian).
5. Beisenov, A. Z. 2020. In:. Tishkin, A. A. (ed.). Sohranenie i izuchenie kulturnogo naslediya Altayskogo kraya
(Preservation and study of the cultural heritage of the Altay Territory), XXVI. Barnaul: Altay State University Publ., 229-240 (in Russian).
6. Beisenov, A. Z. 2021. In: Tishkin, A. A. (ed.). Sohranenie i izuchenie kulturnogo naslediya Altayskogo kraya
(Preservation and study of the cultural heritage of the Altay), XXVII. Barnaul: Altay State University Publ., 7-16 (in Russian).
7. Beisenov, A. Z., Akhiyarov, I. K., Jumanazarov, N. Sh. 2019. In: Demin, M. A. Shcheglova, T. K. Gribanova, N. S.
(eds.). Polevye issledovaniya v Verhnem Priobie, Priirtyshie i na Altae (Fieldresearch in the Upper Ob, Irtysh and Altay), 15. Barnaul: Altay State University Publ., 6-25 (in Russian).
8. Beisenov, A. Z., Loman, V G. 2006. In: Izvestiya Natsionalnoy Akademii Nauk Respubliki Kazahstan. Seriya
obshchestvennyh nauk (Proceedings of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan. Social Sciences Series), 1 (252), 36-45 (in Russian).
9. Beisenov, A. Z., Shashenov, D. T., Duisenbay, D. B. 2020. In:. Tishkin, A. A. (ed.). Sohranenie i izuchenie kuturnogo
naslediya Altayskogo kraya (Preservation and study of the cultural heritage of the Altay), XXVI. Barnaul: Altay State University Publ., 240-251 (in Russian).
10. Sultan Khan, Zhusup (Akkululy) (comp.). 2018a. Bokeykhan, A. Shygarmalary (Works). XV-volume. Vol. I.
Astana: "Alash Orda" Publ. (in Kazakh).
11. Sultan Khan, Zhusup (Akkululy) (comp.). 2018b. Bokeykhan, A. Shygarmalarynyng bibliografiyalyq korsetkishi
(Bibliographic index of works). XV-volume. Vol. XV. Astana: "Alash Orda" Publ. (in Kazakh, in Russian).
12. Sultan Khan, Zhusup (Akkululy) (comp.). 2018a. In: Bokeykhan, A. Shygarmalary (Works). XV-volume. Vol. III.
Astana: "Alash Orda" Publ., 63-146 (in Russian).
13. Sultan Khan, Zhusup (Akkululy) (comp.). 2018b. In: Bokeykhan, A. Shygarmalary (Works). XV-volume. Vol. III.
Astana: "Alash Orda" Publ., 149-175 (in Russian).
14. Vitt, V O. 1952. In: Sovetskaya arheologiya (SovietArchaeology), XVI, 163-206 (in Russian).
15. Dokumbayev, A. T. 2016. In: Sydykov, E. B. (ed.). RespublikaKazahstan i evrazijskoeprostranstvo: sovremennost
i perspektivy razvitiya (The Republic of Kazakhstan and the Eurasian space: modernity and development prospects), III. Astana: L.N. Gumilyov Eurasian National University Publ., 48-55 (in Russian).
16. Erofeeva, I. V., Masanova, L. E., Zhanayev, B. T. 2011. Istoriko-kulturnyi atlas kazahskogo naroda (Historical
and cultural atlas of the Kazakh). Almaty: "Print-S" Publ. (in Russian).
17. Zhanabekov, K., Maqashev, E. 1996. Zhanuarlar anatomiyasy (Animal anatomy). Almaty: "Kitap" Publ.
(in Kazakh).
18. Zholdasbayev, S. 1976. In: Akishev, K. A. (ed.). Proshloe Kazahstanapo arheologicheskim istochnikam (Thepast
of Kazakhstan according to archaeological sources). Alma-Ata: "Nauka" Publ., 46-59 (in Russian).
19. Zholdasbayev, S. 2017. Qazaq elining XV-XVIII gasyrlardagy turaqty mekenzhailary (Settled settlements of
Kazakhs in the XV-XVIII centuries). Astana: Kazakh Research Institute of Culture Publ. (in Kazakh, in English, in Russian).
20. Kazahi. Istoriko-etnograficheskoe issledovanie (Kazakhs. Historical and ethnographic research). 1995. Almaty:
"Kazakhstan" Publ. (in Russian).
21. Kosintsev, P. A., Gimranov, D. O., Loman, V G. 2020. In: Abuseitova, M. Kh. (ed.). Istoriya i kultura velikoy stepi
(History and culture of the Great steppe). Almaty: "Shygys pen Batys" Publ., 200-205 (in Russian).
22. Margulan, A. Kh. 1978. In: Akishev, K. A. (ed.). Arheologicheskie pamyatniki Kazahstana (Archaeological
monuments of Kazakhstan). Alma-Ata: "Nauka" Publ., 3-37 (in Russian).
23. Mendikulov, M. M. 1950. In: Izvestiya NatsionalnoyAkademii NaukRespubliki Kazahstan. Seriya arhitekturnaya
(Proceedings of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan. Architectural series), 2 (80), 3-36 (in Russian).
24. Naumova, O. B. 2000. In: Vasilyeva, G. P. (ed.). Kochevoezhilishche narodovSredney Azii iKazahstana (Nomadic
dwelling of the peoples of Central Asia and Kazakhstan). Moscow: "Nauka", 123-145 (in Russian).
25. Rassadnikov, A. Y. 2017. In: Vestnik arheologii, antropologii i etnografii (Bulletin of Archaeology, Anthropology
and Ethnography), 2 (37), 163-168 (in Russian).
26. Savelyeva, T. V. 1989. In: Masson, V. M. (ed). Vzaimodeistvie kochevyh kultur i drevnih tsivilizatsiy (Interaction
of nomadic cultures and ancient civilizations). Alma-Ata: "Nauka", 432-438 (in Russian).
27. Smagulov, T. N. 2011. In: Sagyndyk-uly, B., Arshabekov, N. R. (eds.). Nezavisimyi Kazahstan: istoriya,
sovremennost i perspektivy (Independent Kazakhstan: history, modernity and prospects). Pavlodar: Pavlodar State Pedagogical University Publ., 226-231 (in Russian).
28. Khabdulina, M. K. 2017. In: Beisenov, A. Z., Loman, V G. (eds.). Arheologicheskoe nasledie Tsentralnogo
Kazahstana: izuchenie i sohranenie (Archaeological heritage of Central Kazakhstan: study and preservation), 1. Almaty: "Begazy-Tasmola", 119-125 (in Russian).
29. Tsalkin, V. I. 1961. In: Byulleten moskovskogo obshchestva ispytateley prirody. Otdel biologii (Bulletin of the
Moscow Society of Nature Testers. Department of Biology), 66, 115-133 (in Russian).
30. Tsalkin, V. I. 1967. In: Byulleten moskovskogo obshchestva ispytateley prirody. Otdel biologii (Bulletin of the
Moscow Society of Nature Testers. Department of Biology), 72 (1), 114-129 (in Russian).
31. Shagirbayev, M. S., Akymbek, E. Sh. 2020. In: Zhumatayev, R. S. (ed.). Etnoarheologicheskie issledovaniya i
problema mezhetnicheskih otnosheniy v prostranstve Velikoy stepi» (Ethnoarchaeological research and the problem of interethnic relations in the space of the Great Steppe). Almaty: "Kazakh University" Publ., 347358 (in Kazakh).
32. Shakhmatov, V. F. 1964. Kazahskaya skotovodcheskaya i kochevaya obshchina (Kazakh pastoral and nomadic
community). Almaty: Academy of Sciences of the Kazakh SSR Publ. (in Russian).
33. Driesch, A. V. 1976. A Guide to the measurement of animal bones from archaeological sites / Preabody Museum
of Archaeology and Ethnology Harvard University. Bulletin 1.
МYДделер к,ак,тыгысы туралы ак,паратты ашу. Автор м^дделер к,ак,тыгысыныц жок,тыгын мэлiмдейдi.
/ Раскрытие информации о конфликте интересов. Автор заявляет об отсутствии конфликта интересов.
/ Disclosure of conflict of interest information. The author claims no conflict of interest.
Мак,ала туралы аппарат / Информация о статье / Information about the article.
Редакцияга тYстi / Поступила в редакцию / Entered the editorial office: 05.02.2022.
Рецензенттер мак,улдаган / Одобрено рецензентами / Approved by reviewers: 25.02.2022.
Жариялауга к,абылданды / Принята к публикации / Accepted for publication: 25.02.2022.
Ш
Казахстан археологиясы № 1 (15) 2022 163
1
