CC BY
5ЭвЖ 902.904 (574.5) ГТАМР 03.41.91
https://doi.org/10.52967/akz2023.2.20.186.202
ОртаFасырльщ Ацарьщ тврткYлi: 2022 ж. ЖYргiзiлген зерттеулер бойынша
(Ощустш Кдзацстан)
© 2023 ж. Акымбек Е.Ш., Шагырбаев М.С., Н^ргали Н.Б.
Keywords: archaeology, archaeozoology, Talas valley, tortkul Akaryk, structure, cultural layer, ceramics, archaeological periodization, paleofauna, economy
ТYЙiн сездер: археология, Ключевые слова: археология,
археозоология, Талас в^р^ археозоология, Таласская долина,
Ак,арык, тврткYлi, к,урылыс, торткуль Акарык, строение,
мэдени кабат, керамика, культурный слой, керамика,
археологиялык, мерзiмдеу, археологичекая периодизация,
палеофауна, шаруашылык, палеофауна, хозяйство
Yeraly Akymbek1, Mambet Shagirbayev1* and Nesipbay Nurgali1
1Doctor of Philosophy (PhD), Leading Researcher, Margulan Institute of Archaeology, Almaty, Kazakhstan. E-mail: eraly_a@mail.ru ^Corresponding-author, Researcher, Margulan Institute of Archaeology, Almaty, Kazakhstan.E-mail: mambet 87@mail.ru laboratory assistant of the Laboratory of Archaeological Technology, Margulan Institute of Archaeology, Almaty, Kazakhstan. E-mail: nesipbay.nurgali01@mail.ru
Abstract. Authors in the article examines the results of archaeological excavations of the site of Akaryk tortkul. Conclusions about the structure, chronology and functions of medieval sites types of tortkuls in the Talas Valley are still not scientifically substantiated. Important is the excavation of medieval tortkuls and the comprehensive study of archaeological materials. The purpose of the research work is to determine the function and chronology of the monument based on the studies of ceramic and osteological materials found in the excavations of tortkul Akaryk. The purpose of the study is to excavate the Akaryk tortkul, archaeozoological analysis of osteological materials and determine the chronology and functions of the tortkul. As a result of excavations (trenches), on the tortkul, it was established that the thickness of its cultural layer was over 1.5 m and that the internal construction wall was located parallel to the external defensive wall. The vast majority of ceramics studied are kitchen vessels. Tortkul Akaryk ceramic was analyzed in comparison with ceramic materials of medieval sites located in Talas Valley, Zhetysu and South Kazakhstan. Results showed that the settlement existed in the iith-i2th centuries. Archaeozoological analyses of animal bones show that there were all types of domestic animals on the farm of tortkul residents. Among osteological materials, the share of domestic ungulates is 98%. Among pets, bones belonging to small cattle predominate. Animal bones are highly fragmented and are typical "kitchen leftovers".
Source of funding: The publication was carried out within the framework of granted financing of the Committee of Science of the Ministry of Science and Higher Education of the Republic of Kazakhstan for 2021-2023, project IRN AP09260358.
For citation: Akymbek, Ye., Shagyrbayev, M., Nurgali, N. 2023. Medieval tortkul Akaryk: researchers of 2022 (South Kazakhstan). Kazakhstan Archeology, 2 (20), 186-202 (in Kazakh). DOI: 10.52967/akz2023.2.20.186.202
Medieval tortkul Akaryk: researchers of 2022
(South Kazakhstan)
Ералы Шардарбекулы Акымбек1, Мэмбет Сапарбекулы Шагырбаев1*, Несinбай Бекболатулы Нургали1
1философия докторы (PhD), жетекшi тылыми
кызметкер, Э.Х. МарFyлан атындаты Археология институты, Алматы к., Казакстан "корреспондент авторы, тылыми кызметкер, Э.Х. Мартулан атындаты Археология институты,
Алматы к., Казакстан 1археологиялык технологиялар зертханасыныц лаборанты, Э.Х. Мартулан атындаты Археология институты, Алматы к, Казакстан
Ортагасырлык Акарык тeрткYлi: 2022 ж. жYргiзiлген зерттеулер бойынша (Оцтуслк Казакстан)
Аннотация. Макалада Акарык тврткYлiне жYргiзiлген археологиялык казба жумыстарыныщ нэтижелерi карастырылады. Талас в^ршдеп ортатасырлык тврткулдердщ курылымы, мерзiмделуi жэне аткартан кызметi туралы тужырымдар ^i кYнге дейiн тылыми туртыда непзделмеген. Бул тврткYл тэрiздес ескерткiштерге казба жумыстарын жYргiзiп, археологиялык материалдарын кешендi зерттеудщ мацыздылытын кврсетедi. Зерттеу жумысыньщ максаты Акарык тврткYлiндегi казбадан табылтан керамикалык жэне остеологиялык материалдарта жYргiзiлген зерттеулер бойынша ескертшштщ аткартан кызмет мен хронологиясын аныктау болып табылады. ТврткYлге салынтан казба (траншея) нэтижесшде ескертмштщ мэдени кабаты 1,5 м астам екендiгi жэне курылыс кабыртасыныц сырткы кортаныс кабыртасына параллель орналасканы аныкталды. Казба жумыстары барысында жинастырылтан керамикалык буйымдардыц басым квпшiлiгi ас YЙде пайдаланылтан. Акарык тврт^лшщ кыш ыдыстарына Талас в^ршде, Жетiсу жэне Оцтусш Казакстанда орналаскан ортатасырлык ескертмштердщ кыш материалдарымен салыстыр-малы талдау жасалды. Керамика кешенiне жYргiзiлген салыстырмалы зерттеулер ескертшштщ Х—XII тасырларда вмiр сYргендiгiн кврсеттi. Жануар сYЙектерiн археозоологиялык талдау нэтижелер1 тврт^л туртындарыныц шаруашылытында YЙ жануарларыныц барлык тYрi болтанын кврсетiп отыр. Остеологиялык материалдардыц iшiнде YЙ жануарларыныц Yлесi - 98%. Оныц iшiнде уак мал басым бвлiгiн курайды. Жануар сYЙектерi усакталып шабылтан, ятни эдеттеп «ас YЙ калдыктары» болып табылады.
Каржыландыру кeзi: Жумыс КР ГЖБМ Гылым комитетшщ 2021-2023 жж. гранттык каржыландыру аясында орындалды, жобаныц ЖТН AP09260358.
Ералы Шардарбекулы Акымбек1, Мамбет Сапарбекович Шагирбаев1*, Несипбай Бекболатулы Нургали1
1доктор философии (PhD), ведущий научный сотрудник, Институт археологии им. А.Х. Маргулана, г. Алматы, Казахстан "автор-корреспондент, научный сотрудник, Институт археологии им. А.Х. Маргулана,
г. Алматы, Казахстан 1лаборант лаборатории археологических
технологий, Институт археологии им. А.Х. Маргулана,г. Алматы, Казахстан
Средневековый торткуль Акарык: по результатам исследований 2022 г. (Южный Казахстан)
Аннотация. В статье рассматриваются результаты раскопок торткуля Акарык. Выводы о структуре, хронологии и функциях средневековых торткулей Таласской долины до сих пор недостаточно обоснованы. Важное значение имеет проведение раскопок такого типа памятников и комплексное изучение археологических материалов. Цель работы: определение функции и хронологии памятника по проведенному анализу керамики и остеологических материалов, найденных при раскопках торткуля Акарык. В результате разведочного шурфа, заложенного на торткуле, была установлена мощность культурного слоя (свыше 1,5 м), также зфиксирован факт, что внутренняя строительная стена расположена параллельно внешней оборонительной стене. Подавляющее большинство изученной керамики - это кухонные сосуды. Анализ керамики торткуля Акарык в сравнении с материалами средневековых памятников, расположенных в Таласской долине, Жетысу и Южном Казахстане, показал, что поселение существовало в XI—XII вв. Археозоологический анализ позволил сделать вывод о том, что в хозяйстве насельников торткуля присутствовали все виды домашних животных. Среди остеологических материалов доля домашних копытных составляет 98% (преобладают кости МРС). Кости животных сильно фрагментированы и являются типичными «кухонными остатками».
Источник финансирования: Статья подготовлена в рамках грантового финансирования Комитета науки МНВО РК 2021—2023, ИРН проекта AP09260358.
Для цитирования: Акымбек Е.Ш., Шагирбаев М.С., Нургали Н.Б. Средневековый торткуль
Сштеме жасау y^h: Акымбек Е.Ш., ШаFырбаев М.С., НyрFали Н.Б. ОртаFасырлык Акарык тврткYлi: 2022 ж. жYргiзiлген зерттеулер бойынша (Оцтусш К,азакстан). Н,азак,стан археологиясы. 2023. № 2 (20). 186-202-бб. DOI: 10.52967/ akz2023.2.20.186.202
Акарык: по результатам исследований 2022 г. (Южный Казахстан). Археология Казахстана. 2023. № 2 (20). С. 186-202 (на каз. яз.). РР1: 10.52967/ akz2023.2.20.186.202
1 Юркпе (Ацымбек Е.Ш.)
Талас - ежелп жэне ортагасырлы^ коныстык ескерткiштерге ете бай ещр. Ежелгi коныстык ескертюштер кебiнде не децгелек, не созылган биiк тебе кYЙiнде, ал ортагасырльщ ескерткiштер керiсiнше, кепшiлiгi не тертб^рышты, не шаршылы болып келген. Талас езеншщ тау алды белiгi мен жазы^ты^тагы ащарында келемi кебiнде Yлкен, эрi биiк болып келген ортагасырлык калалар кеп жэне бiр-бiрiне жакын орналаскан болса, к¥мга карай кеткен ацгарында олардын катары сирейдi жэне алыс орналаскан. Таластыц теменгi агысындагы калалардыц iшiнде Оххум, Шаруашылык, Тект^рмас жэне т. б. бар. Ал, калган коныстык ескертюштердщ басым белт келем1 жагынан ете Yлкен емес, эрi биiк болмаганымен, жоспарлары тертб^рышты немесе шаршылы келген - терт^л типтес. Олар саны жагынан да кеп. Солардыц катарына ортагасырлык Акарык терткртш жаткызуга болады. Ескерткiштi 2022 ж. далалык маусымда Э.Х. Марг^лан атындагы Археология институтыныц Ощустш Казакстан кешендi археологиялык экспедициясыныц Талас археологиялык отряды (жетекшiсi: Е.Ш. Акымбек) жYргiзген барлау ж^мыстары кезiнде Талас езеншщ сол жагалык тепсещнен аныктады. Ескертюш жанынан ететiн «Акарык» деп аталатын арыктыц атымен аталды.
2 Материал жэне зерттеу эдктер1
2.1 Зерттеу ж^мыстары (Ацымбек Е.Ш.)
Акарык терткYлi Жамбыл облысы, Байзак ауданы, Шахан ауылынан 6 км солтYCтiк-батыста. Тепспк-Талапты автожолыныц сол жагында 40 м жерде, Талас езеншщ сол жагасынан 270 м кашыктыкта орналаскан. Терт^л осы аймактагы ец Yлкен ортагасырлык Оххум каласынын ощуспк-шы^ысында (1,8 км) жатыр (1-сур.).
ТерткYл жоспары бойынша шаршылы келген, кабырFалары элемнiц терт тарабы-на баFытталFан. Келемi 54*54 м, жайылFан жал болып жаткан кабырFаларыныц енi 15-20 м, бтктш 1 м, iшiнен есептегенде 0,5 м, яFни, ортасы ой болып жатыр. Шы^ыс сырткы кабырFасынын шю жаFына жаFалай газ к¥быры кемшген. Газ к¥бырын жYргiзу барысында мэдени кабаты казылып, бетiнiц бiраз белт ауыр техника кемегiмен CYрiлген. Ескертюштщ Yстiнен жэне айна-ласынан 100 м радиустан керамиканыц сыныктары кездеседь Керамика сыныктарыныц iшiнде сырлы ыдыстардыц майда сыныктары да бар. Сынап кезенiц де сыныFы кездеседi.
Ескертюштщ Yстiнен жэне мацайынан кеп мелшерде керамика сыныктарыныц аныкталуы, оны жан-жакты зерттеу ж^мыстарына алып келдi. Терт^лдщ материалын жэне к^рылыс калдыктарын аныктау максатында оцтYCтiк кабырFасыныц етегiнен 10 м кашыктыктан, жалдыц iшкi жаFына траншея салынды (2-сур.). СолтYCтiктен ощуспкке баFытталFан траншеяныц узынды^ы 4 м, еш 1 м. Казба 2,1 м терецдшке дейiн жYргiзiлдi, нэтижесшде мэдени кабаты калыц к^рылыс орны аныкталды (3-сур.). Казбаныц ортасынан терт^лдщ оцтYCтiк кабырFасына карама-карсы т¥рFызылFан кабырFа жэне оныц iшкi жаFынан ш^цкыр шыкты. Кдоылыс еденi 1,6 м терецдштен
71°20'В 71°22'В 71°23'В
1-сур. Ортатасырлык Ак,арык, тврт^лшщ Казакстан картасында орналасуы. Орындатан Мэмбет Шатырбаев Fig. 1. Location of the medieval tortkul Akaryk on the map of Kazakhstan. Performed by Mambet Shagirbayev
Рис. 1. Расположение средневекового торткуля Акарык на карте Казахстана.
Исполнитель Мамбет Шагирбаев
шыкты, еденше топырак 0,20-0,30 м калындыкта катты тапталган. К^абыргасыныц калындыгы 1 м, сакталган биiктiгi 1,2 м, кабырганыц iшкi жагыныц еденiнен темен шуцкыр тазаланды. Онын ернеушщ диаметрi 0,9 м, тYбiнщ диаметрi 1,5 м, ура секiлдi тYбiне карай кещген, терецдт 1 м, табаны жер бетшен 2,1 м терецд^е жатыр. Шуцкыр кYл аралас (арасында ертенген агаш кемipлepi бар кабат та бар) топырак кабатына толган. К^абырганыц iшi-сыpтында куланды кабырга кабаттары, ^л аралас топырак кабаттары жатыр. Сырткы корганыс кабырга да, iшкi кабырга да нeгiзiнeн iшкe ^арай кулаганга уксайды. Куланды кабырганыц жатуы осыны кеpсeтeдi. Казбаныц батыс кабырга жиепнен тандырдыц калдыгы аныкталды. Оныц едеш 1 м терецдште жатыр, ал сакталган биiктiгi 0,5 м. Казба барысында кептеген керамика сыныктары мен остеологиялык материалдар жинакталды.
2.2 Зерттеу эдктер1
2.2.1 Керамиканы зерттеу эдiстерi (Нургали Н.Б.)
Керамикалык буйымдар морфологиялъщ талдау здгсгне сэйкес, кызметпк-технологиялык бeлгiлepi бойынша Yш топка жiктeлдi. Аталган эдiс бойынша казбадан табылган керамикалар асYЙлiк, асханалык жэне шаруашылык-турмыстык деп белiнiп, эpбip топтагы кыш ыдыстардын
2-сур. Акарык. Эуеден сурет (DJI Mavic Pro). Мэмбет Шагырбаев TYсiрген сурет Fig. 2. Akaryk. Aerial view (DJI Mavic Pro). Photo by Mambet Shagirbayev Рис. 2. Акарык. Аэрофото (DJI Mavic Pro). Фото Мамбета Шагирбаева
сипаттамасы жасалды. Салыстырмалы талдау здгстерг бойынша кыш ыдыстардын жасалган/колданылган мерзiмдерi аныкталды. Акарыктан табылган ыдыс шYмегi жэне казан тущаларындагы морфологиялык белгiлер баска ескертюштердщ керамикаларындагы ерекшелiктермен салыстырылып, ортак ^ксастьщтар мен айырмашылыктары айкындалды. Морфометриялъщ зерттеу здгстерг бойынша кыш ыдыстардыц влшемдерi алынып, жасалу жэне пiшiнделу ерекшелiктерi сипатталды. Барлык влшемдер электронды штангенциркульдiн квмепмен 0,2 мм айырмашылыкта жасалды.
2.2.2 Археозоологиялык зерттеу эдiстерi (Шагырбаев М.С.).
СYЙектердi жануар тYрлерiне топтау барысында салыстырмалы-морфологиялыц жэне салыстырмалы-фауналыщ здгстер колданылды. Жануар CYЙектерiн морфологиялык талдауда Э.Х. Марг^лан ат. Археология институты, археологиялык технологиялар зертханасында сакталган эталондар жиынтыгы пайдаланылды [Акымбек, Шагырбаев 2020: 116; Шагирбаев, Утубаев 2019: 85-97; Акымбек, Шагирбаев 2022: 144-150]. Yй жануарларыныц кацка бвлштершщ взара катынасын талдауда «бас CYЙек», «жеке тютер», «кеуде», «аяктыц жогаргы бвлт» жэне «аяктын твменгi бвлiгi» деп жYЙелендi (3-кесте). Жануарлардыц жас ерекшелiктерi I.A. Silver эдюше негiзделдi [Silver 1969: 251-267]. Уак малдыц твменгi жак CYЙектерiндегi азу тютердщ всу рет жэне тYтiкшелi CYЙек эпифизшщ диафизбен <^р^у» жYЙесiн аныктауда М.С. Шагырбаевтын
Ортагасырлык Акарык терт^л'г. 2022 ж. жYргiзiлген зерттеулер бойынша...
3-сур. Ак,арык,. Траншея. Казба стратиграфиясы: 1 - шым к,абаты; 2 - бос топырак,; 3 - куланды к,абырга; 4 - тапталган топырак,; 5 - кул аралас топырак,; 6 - ^л; 7 - сур tyctî кYл; 8 - тапталган еден; 9 - к,абырга; 10 - к,аланды кiрпiш; 11 - тас; 12 - табиги жер. Ажар Мамаеваньщ сызбасы
Fig. 3. Akaryk. Trench. Excavation stratigraphy: 1 - turf layer; 2 - inflatable soil; 3 - blockage; 4 - packed soil; 5 - soil mixed with ash; 6 - ash; 7 - gray ash; 8 - floor; 9 - wall; 10 - brickwork; 11 - stone; 12 - mainland.
Drawing by Azhar Mamayeva
Рис. 3. Акарык. Траншея. Стратиграфия раскопа: 1 - дёрн; 2 - надувной грунт; 3 - завал; 4 - утрамбованный грунт; 5 - грунт смешанной с золой; 6 - зола; 7 - серая зола; 8 - пол; 9 - стена: 10 - кирпичная кладка; 11 - камень; 12 - материк. Чертеж Ажар Мамаевой
РФ Екатеринбург к., Экология еимд^ер жэне жануарлар институтында (ИЭРиЖ УрО РАН) еткен тагылымдама барысында тэжiрибе жYзiнде колданган археозоологиялъщ зерттеу здгстерг басшылыкка алынды [Шагырбаев 2020: 163-164]. Уак малдьщ сойылу мерзiмi келес эдюке непзделедк жануардыц теменп жак CYЙектегi азу тютердщ есу реп бойынша накты жасы аныкталган соц, кой мен ешкшщ эдетте ерте кектемде (акпан-наурыз) телдейтiнi негiзге алынып, жануардыц аныкталган жасы (ай) осы айларга косылды.
3 Зерттеу нэтижелер1
3.1 Керамикалык материалдар (Нургали Н.Б.)
Акарык терт^лшен жалпы саны 105 дана керамика фрагменттерi табылды. Керамикалык материалдардыц 2,9% сырлы, 97,1% сырсыз ыдыстар. Колданылу кызметше карай асYЙлiк (81,9%), асханалык (16,1%) жэне шаруашылык-т^рмыстык (2%) деп Yшке жiктелдi. Кыш ыдыстарды табылFан терецдтне карай терт яруска белiп карастырамыз.
1-ярустан табылFан кыш ыдыс сыныктарыныц саны 15 дана. Оларды асYЙлiк (80%) жэне асханалык ыдыстар (20%) к^райды.
АсYЙлiк ыдыстар казанныц ернеу жэне бYЙiр кабырFаларыныц сыныктарынан тирады. Казандардыц барлыFы колмен жапсыру эдiсi аркылы жасалFан. Ернеуi сыртка карай кайтарылмай жасалFан казан ернеуiнiц (калынды^ы 0,8 см) сыныFы ете юшкентай болFандыктан, диаметрiн аныктау мYмкiн болмады. БYЙiр кабырFаларыныц калыцдыFы 0,5-1 см аралы^ында ауыткиды. Ы1дыстар отта сапалы кYЙдiрiлген, тYCтерi кызFылт коцыр.
Асханалык кыш ыдыстардан к^мыраныц бYЙiр белшектерi табылды. БарлыFы шарыкта жасалып, пiшiнделген. КабырFаларыныц калыцдыктары 0,5-0,8 см. Отта сапалы кYЙдiрiлген. тYCтерi кызFылт коцыр.
2-ярустан 37 дана кыш ыдыс белшектерi табылды. Олар асYЙлiк (78,3%), асханалык (18,3%) жэне шаруашылык-т^рмыстык (2,8%) кыш ыдыстарFа тиесiлi.
АсYЙлiк ыдыс калдыктарыныц барлыFы казанFа тэн. Казанныц ернеу, туща жэне бYЙiр белшектершщ сыныктары аныкталды. Ернеулерiнiц диаметрi 19 см, калы^^^ы 0,6-0,8 см. Ернеу1 сыртка карай кайтарылмай жасалFан. Тущаларыныц Yстiцгi жаFы CYЙiрленiп келiп Yшб¥рыштанып. бYЙiр кабырFасына сацылау тастап, ею ^шы кабырFасына жапсырылып бекiтiлген. БYЙiр кабырFаларыныц калындыFы 0,4-1,2 см аралы^ында ауыткиды. Казандардыц барлыFы колмен жапсыру эдю аркылы жасалFан. КYЙдiрiлу температурасы бiркалыпты. ТYCтерi кызFылт коцыр.
Асханалык ыдыстар к^мыраныц бYЙiр кабырFалары, туща жэне тYп сыныктарынан тирады. КабырFаларыныц калыцдыFы 0,5-1,1 см аралыFында ауыткиды. БYЙiр кабырFаларыныц Yшеуi шарыкта, бiреуi колмен жапсыру эдiсi аркылы жасалFан. КYЙдiрiлу температурасы бiркалыпты.
ТабылFан к^мыра тущасыныц калыцдыFы 1,5 см, жалпакты^ы 2,2 см. К^мыра тущасыныц ^зына бойы тесiк, шYмек секiлдi жасалFан. Ягни, к^мыра тущасы шYмектiц де кызметiн аткарFан (4-сур.). Оныц диаметрi 0,6 см. М^ндай шYмектi тущалар ортаFасырлык Баба-Ата каласыныц УШ-IX FF. жататын кабатынан [Агеева 1962: 193, рис. 56], Костебе [Касенов 2015: 132, 20-сур.] жэне ТалFар калаларынан [Кузнецова, Савельева 2019: 34] аныкталFан.
К¥мыра тYбiнiц диаметрi 10 см, тYбiнiц калындыFы 0,5 см. Ыдыс шарыкта жасалып, шшшделген. Отта сапалы кYЙдiрiлген, ыдыстыц тYсi кызFылт коцыр.
Шаруашылык-т^рмыстык ыдыстардыц шшде бiр дана бYЙiр кабырFа сыны^ы бар. Б^л - ыдыстыц тYп белшегiнен бYЙiр кабырFасыныц жоFары карай кетершетш белiгi. БYЙiрiнiн калыцдыFы 2 см. Шарыкта жасалып, пiшiнделген. Отта сапалы кYЙдiрiлмеген.
3-ярустан табылFан кыш б^йым сыныктарыныц саны 29 дана. Олар асYЙлiк (89,7%), асханалык (6,9%) жэне шаруашылык-т^рмыстык (3,4%) ыдыстардан тирады. АсYЙлiк ыдыстарды казанныц ернеу жэне бYЙiр кабырFаларыныц сыныктары жэне жартылай сакталFан казан к¥райды. Казан ернеушщ калыцдыFы 0,4 см, кабырFасыныц калыцдыFы 0,6 см. БYЙiр кабырFаларынын
калыцдыктары 0,6-1,3 см. Казандардыц барлы^ы колмен жапсыру эдiсi аркылы жасалFан. Отта сапалы кYЙдiрiлген, тYсi KызFылт коцыр. Кейбiрiнiц сыртында ^йе iздерi бар.
Жартылай бYтiн сакталFан казан ернеуiнiц диаметрi 19 см, кабырFасыныц калындыFы 1,1 см. Жасалу эдюнде ернеуi сыртка карай кайтарылмаFаны байкалады. Горизонт бойымен жапсырылFан ею тугкасыныц Yстi CYЙiрленiп келiп Yшб¥рыштанып. асты доFалданып казан бYЙiрiне сацылау тастап жапсырылFан. Горизонт бойымен орналастырылFан, Yстi б^рыштанып келген тугкалар «таластык стилде» жасалFан. Себебi, аталFан тугкалар тек Талас ецiрiндегi ескерткiштерден кездеседi (5-сур.). М^ндай казан тущалары Талапты терткYлiнен (Х-Х1 FF.) [Акымбек жэне т. б. 20226: 162, 4-сур.], Арна терт^лшен (XI-XII FF.) [Акымбек жэне т. б. 2022а: 27], Теменгi Барысхан каласыныц К-Х FF. кабатынан [Нуржанов, Акымбек 2012: 99, рис. 3] жэне Туюкту-Арча ескертюшшен [Бубнова 1963: 240, рис. 12], Актебе каласыныц (Таластык) Х-ХИ FF. кабатынан [Кожемяко 1963: 155, табл. 3], Тараз каласынан [Касенов 2015: 153, 48-сур.], Костебе каласыныц ХИ-ХШ FF. кабатынан [Касенов 2015: 137, 27-сур.] табылFан.
Асханалык ыдыстардыц iшiнде к^мыраныц ернеуi мен бYЙiр кабырFасыныц белшегi бар. К¥мыра ернеуi мойынымен бiрге сакталFан. Ернеуiнiц диаметрi 6 см, мойыныныц диаметрi 2,1 см, кабырFасыныц калындыFы 0,7 см. К¥мыра ернеуiнен темен сынFан тущаныц калдыFы сакталFан (6-сур.). Ы1дыс шарыкта жасалFан. Отта сапалы кYЙдiрiлген, тYсi кызFылт коцыр. Екiншi к^мыраныц бYЙiр кабырFасыныц калындыFы 0,5 см. Ы1дыс шарыкта жасалып, пiшiнделген.
Шаруашылык-т^рмыстык ыдыстардыц бYЙiр кабырFасыныц белшектерi табылды. КабырFаларыныц калыцдыктары 1-2 см. БYЙiр кабырFалары катты белшектенуге ¥шыраFандыктан. накты кай ыдыска тэн екенiн айту киын. Сыныктар к^мшаныц белiктерi болуы мYмкiн. Ы1дыстар шарыкта жасалып, пiшiнделген. Отта сапалы кYЙдiрiлген, тYсi кызFылт коцыр.
4-ярустан 16 дана кыш ыдыс сыныктары табылды. Олар асYЙлiк (87,5%) жэне асханалык (12,5%) ыдыстардан тирады. АсYЙлiк ыдыстардыц iшiнде казанныц ернеуi мен бYЙiр белшектерiнiн
Ш
Казахстан археологиясы № 2 (20) 2023 193
1
i_?см |
е
4-сур. Акарык. Кумыраньщ шYмек-туткасы. бмиргали Доспенбетовтьщ салган сурел, Несiпбай Нургали TYсiрген сурет
Fig. 4. Akaryk. Spout-handle of the jug. Drawing by Umirgali Dospenbetov, photo by Nesipbay Nurgali
Рис. 4. Акарык. Носик-ручка кувшина. Рисунок Умиргали Доспенбетова, фото Несипбая Нургали
5-сур. Акарык. Yшбyрыш туткалы казан жэне оньщ уксастыктары: 1 - Акарык тврткуж; 2 - Актвбе (Орловка) каласы; 3 - Туюкту-Арча; 4 - Тараз; 5, 6 - Коствбе; 7- Твменг Барысхан; 8 - Талапты тврткYлi. 2 - [Кожемяко 1963] бойынша; 3 - [Бубнова 1963] бойынша; 4-6 - [Касенов 2015] бойынша; 7 - [Нуржанов, Акымбек 2012] бойынша; 8 - [Акымбек жэне т. б. 20226] бойынша. Дайындаган Нестбай Нургали
Fig. 5. Akaryk. A cauldron with a triangular handle and its analogies: 1 - tortkul Akaryk; 2 - the settlements ofAktobe (Orlovka); 3 - Tuyuktu-Archa; 4 - Taraz; 5, 6 - Kostobe; 7 - Nizhny Baryskhan; 8 - tortkul Talapty. 2 - after - Kozhemyako 1963; 3 - after - Bubnova 1963; 4-6 - after - Kasenov 2015; 7- after - Nurzhanov, Akymbek 2012; 8 - after - Akymbek et al. 20226. Prepared by Nesipbay Nurgali
Рис. 5. Акарык. Котел с треугольной ручкой и его аналогии: 1 - торткуль Акарык; 2 - городища Актобе (Орловка); 3 - Туюкту-Арча; 4 - Тараз; 5, 6 - Костобе; 7- Нижний Барысхан; 8 - торткуль Талапты. 2 - по: [Кожемяко 1963]; 3 - по: [Бубнова 1963]; 4-6 - по: [Касенов 2015]; 7 - по: [Нуржанов, Акымбек 2012]; 8 - по: [Акымбек жэне т. б. 20226]. Подготовил Несипбай Нургали
■
194 Казахстан археологиясы № 2 (20) 2023
1
калдыктары бар. Ep^yrepi тым ^сак болгандыктан, диамeтpiн аныктау mymmh болмады. EpHeyrepiHiR калыцдыгы 0,61,2 см аралыгында ауыткиды. Олардыц 6ipeyi шарыкта, eKeyi колмен жапсыру эдю аркылы жасалган. Жасалу эдiсi бойынша ернеулердщ eкeyi сыртка карай кайтарылып (сацыраук¥лак
сeкiлдi) жасалган. Бipiнiн ернеушщ Yстiнeн eKi катар сызык, бipiнe Yш катар айналдыра сызык жYpгiзiлгeн.
Асханалык ыдыстардан к^мыра мeн K63em4 бYЙip бвлшeктepi табылды. Кабыргаларыныц калыцдыгы 0,5-0,7 см. Бipeyi шарыкта, eKeyi колмeн жапсыру эдiсi аркылы жасалган. Отта сапалы кYЙдipiлгeн. Бipiнiн кабыргасыныц сыртына арнайы Yшкip затшн вpнeк сызылган.
Казба мацынан сeгiз дана кыш б^йым сыныктары табылды. Олар асYЙлiк какпак пeн казанныц бYЙip кабыргасыныц бвлшeктepiнeн тирады. Казанга тиeсiлi какпактыц диамeтpi 20 см, калындыгы 1-1,5 см аралыгында ауыткиды. Бeтiнe eшкандай вpнeктep сызылмаган, сыртында кYЙe iздepi бар. Казан кабыргаларыныц калындыгы 0,8-1,1 см аралыгында ауыткиды. Барлыгы колмeн жапсыру эдiсi аркылы жасалып, отта сапалы кYЙдipiлгeн.
Сырлы б^йымдардан Yш дана ыдыстыц 6y&p кабыргасыныц сыныктары табылды. Кабыргаларыныц калыцдыгы 0,5-0,7 см. Кeсeгe тиeсiлi ыдыс сыныктарыныц сырыныц тYсi акшыл с^р болып кeлгeн.
3.2 Археозоологиялык материалдар (Шагырбаев М.С.)
Ортагасырлык Акарык тврт^л^н барлыгы 159 дана CYткоpeктi жануарлардыц CYЙeктepi зepттeлiп, оныц iшiндe 148 данасы (93%) накты тYpгe (species) ажыратылды. Уак мал CYЙeктepi 110 дана, оныц iшiндe бeс жануарга тиeсiлi 21 дана CYЙeк - кой (14,1%) жэж тогыз жануарга тиeсiлi 89 дана CYЙeк - уак мал (60,1%) дeп аныкталды (1-кeстe). Уак малдыц кацка CYЙeктepiнiц к^рамында барлык элeмeнттep бар жэж олардыц 78,1% ^сакталып шабылган. Кацка бвлiктepiнiц к^рамында кeyдe (36,3%) жэж аяктыц жогаргы бвлiктepiнiн (22,7%) CYЙeктepi басым (2-кeстe). Уак малдыц жас epeкшeлiгiндe кэpi жэнe epeсeк жануарлар басым eкeндiгi байкалады. 14 бас жануардыц iшiндe жасы Yш жастан аскан - бeс жануар (35,7%), бip жарым - eкi жас аралыгында - тврт жануар (28,5%), бip жаска дeйiнгi - бip жануар (7,1%) жэнe жаца туган - тврт жануар (28,5%) аныкталып отыр.
6-сур. Ак,арык,. Кумыра мойыны. 0мipFали Доспенбетовтьщ салган
суреп, Неапбай Нургали TYcipreH сурет Fig. 6. Akaryk. The neck of the jug. Drawing by Umirgali Dospenbetov, photo by Nesipbay Nurgali Рис. 6. Акарык. Горлышко кувшина. Рисунок Умиргали Доспенбетова, фото Несипбая Нургали
1-кесте - Акарык mepm^ÎHÎH, мэдени кабатынан табылган жануар суйектер'1н'1н, курамы мен саны Table 1 - Composition and number of animal bones found in the tortkul Akaryk cultural layer Таблица 1 - Состав и количество костей животных из культурного слоя торткуля Акарык
Жануар TYpi Суйек/жануар саны Суйек, %%
Уак; мал - Capra et Ovis 89/9 60,1
^ой - Ovis aries 21/5 14,1
Ipi кара - Bos taurus 31/2 20,9
Жылкы - Equus caballus 2/1 1,3
Туйе - Camelus bactrianus 2/1 1,3
Акбекен - Saiga tatarica 3/2 2,0
Жиыны 148/20 100,0
Сутк;оректшер (Mammalia indet) 11 6,9
Жануарлардьщ жас ерекшелiктерi непзшде жасалган талдау нэтижес уак малдьщ басым белтнщ жаздьщ соцы мен кыстыц басында сойылганын керсетсе, 30% жуыгыныц га^емши басында сойылганын байкаймыз. Алдыцгы ею мезгiлде сойылган койлардыц жасы 6ip жа-рым - ею жарым жас аралыгында болган. ^ктемиц басында сойылган жануарлардыц жасы алты жэне 12 айга дeйiнгi арылыкта ауыткиды (7-сур.). Акарык тeрткYлiнeн табылган койдын алдыцгы сирагыныц узындыгына жYргiзiлгeн биометриялык елшем - 143 мм болатынын кeрсeттi. В.И. Цалкиннщ зерттеу эдiсiнe [Цалкин 1961: 127] сэйкес, аталган CYЙeк тиесш койдыц жота бойынша биiктiгi - 70 см к¥райды. Экше CYЙeктeрiнiц (calcaneus) узындыктары 63-64 мм аралыгында ауыткиды. А.Г. Петренконыц керсеткен эдга бойынша [Петренко 1984: 28], аталган CYЙeктeр тиeсiлi жануарлардыц жота бойынша бшктш - 71-72 см болады. Олай болса, Акарык тeрткYлiндeгi койлардыц жота бойынша биiктiгi - 70-72 см аралыгында ауыткиды. Б^ган дешн Талас eцiрiндe орналаскан ортагасырлык Таланты [Акымбек, Шагырбаев 2022: 143], Акыртас [Акымбек, Шагирбаев 2021: 79] жэне Арна [Акымбек жэне т. б. 2022а: 31-40] тeрткYлдeрiнeн табылган жануар CYЙeктeрiнiц шшде тек Талапты мен Акыртас тeрткYлдeрiндe уак малдыц басым екендт аныкталган. Ортагасырлык Арна тeрткYлiндe уак малдыц саны iрi карадан кeйiнгi eкiншi орында болды. Б^л Талас eцiрiнiц ортагасырлык т^ргындары YЙ жануарларыныц санын тeрткYл кызме^мен байланысты рeттeуi мYмкiн eкeндiгiн байкатады. ТeрткYлдeрдeн табылган YЙ жануарларыныц накты т^кымдык eрeкшeлiктeрiн айту киын. СYЙeктeрдi морфологиялык талдау бойынша б^л с^рактарга жауап беру катeлiккe алып кeлуi мYмкiн. Дегенмен, элeмдiк археозоология-да кой мен ешюнщ eжeлгi дэуiрлeрдeгi жабайы т^кымдармен байланысы бар екецщгш аныктаган палеогенетикалык зерттеулер кeздeсeдi [Трифонов и др., 2021: 181].
2-кесте - Yй жануарларыныц н,ан,н,а бвл'1ктер'1 бойынша н,атынасы Table 2 -The composition of the departments of the skeleton of domestic animal Таблица 2 - Состав отделов скелета домашних животных
^авда белт Ipi кара Уак мал
Экз. % Экз. %
Бас суйек 1 3,2 17 15,4
Жеке TicTep 2 6,4 5 4,5
Кеуде 13 41,9 40 36,3
Аяктьщ жогаргы белт 6 19,5 25 22,7
Аяктьщ теменп белiгi 9 29,0 23 20,9
Барлыгы 31 100,0 110 100,0
7-сур. Ак,арык,. Уак, малдыц сойылу Mep3iMAepi (%): а - кектемнщ басы; б - жаздыц соцы; с - к,ыстыц басы
Fig. 7. Akaryk. The season of slaughter of small cattle (%): a - the beginning of spring; b - the end of summer; c - the beginning of winter
Рис. 7. Акарык. Сезон забоя мелкого рогатого скота (%): а - начало весны; б - конец лета; с - начало зимы
4 Талкылау (Ацымбек Е.Ш.)
Терткул орналаскан аймакгагы барлык ескертюштер Талас езеншщ жагалауына жакын жайгас^ан. Ескертюштердщ кепшшп орта гасырларга жатады. Олардьщ iшiндегi ец жакын орналаскан Оххум каласы 1,8 км кашыктыкта. Одан баска, 1930 жылдардыц ортасында аныщталган 10-нан астам обалардан т^ратын корым - Оххум каласына карама-карсы [Труды... 1949: 112], Акарык терткулшен 1,7 км солтYCтiк-шыFыста, Талас езеншщ оц жагалауында, езеннен 0,3 км жер-де ССШ-ООБ баFытында тiзбектелiп жатыр.
Осы тещректеп зерттеу ж^мыстары непзшен Оххум каласына жYргiзiлген. Оххум каласын зерттеген Fалымдар, оны эртYрлi атаFандыктан, каланыц атауы солай берiлдi. 1894 ж. В.В. Бар-тольд Эулиеата каласыныц солтYCтiгiнде орналаскан Окум каласын керуге барFан. Оныц алып жаткан келемi 1 шаршы верст, Yш катар жал коршап жатыр деп сипаттайды [Бартольд 1966: 31]. Х1Х f. аяFында жергiлiктi халык ескертюштщ орнын «Акк¥м» деп атаFанFа ^ксайды. Себебi, оны зерттеушi орыс тшнде айтылуына карай жэне орыс тшнде «Окум» деп жазFан секiлдi. Дегенмен, осы кYнге дейiн ескерткiштен темешрек, Талас езеншщ теменгi аFысында «Акк^м» деген ауыл бар. Зерттеушiлер орыс тшндеп жазылу ережесiне орай «Оххум» деп жазFанFа ^ксайды. Осы атау-мен ескерткiш мемлекеттiк тiзiмге де алышан. «Оххум» казак тiлiнде ешкандай маFына бермейдi. Сондыктан алFашкы атауы «Акк¥м» болFан.
1936-1938 жж. Материалдык мэдениет тарихы институты мен КСРО FA Казак филиалынын Семиречье археологиялык экспедициясы (жетекшiсi: А.Н. Бернштам) ескертюшт «Оххум» деп атап, оны рабад (бекшют пункт, камал) катарына жаткызып, Yстiнен жинастырылFан материал-дар бойынша 1Х-Х111 ff. мерзiмдейдi [Труды... 1949: 85-86]. Осы жылдары экспедиция к¥рамында
болган А.И. Тереножкин Оххум (Акхум) каласын зерттеп, орталык бeлiгi мен оны коршап жаткан жалдарын 15 жеке бeлiккe бeлiп сипаттап, каланыц жалын контрэскарпа кдоылысына жаткызады [Труды... 1949: 110-112].
Г.И. Пацевич рабад калдыктары айтарлыктай немесе бiршама анык сакталган калалардын катарына Оххум (Ох-хум) каласын да юрпзедь Каланыц алып жаткан кeлeмi мен корганыс кабыргаларын зерттей келе, А.И. Тереножкиннщ пiкiрiн колдамай, контр-эскарпа бола алмайтындыгын тYсiндiрeдi. Yстiнeн жиналган материалдарды сипаттай отырып, шартты тYPдe VIII-XIII ff. мeрзiмдeп, Yлкeн ортагасырлык каланыц калдыгы деп eсeптeйдi [Пацевич 1954: 288-290].
1983 ж. Казак мемлекетпк университетшщ (казiргi эл-Фараби атындагы Каз¥У) археологиялык экспедициясыныц барлау тобы (М. Елеуов) каланы толык сипаттап, eкiншi корганыс кабыргасыныц шыгыс жэне Yшiншi корганыс кабыргасыныц оцтYCтiк жагыныц орта бeлiгiнe кeсiк салып, к^рылыс материалы мен салыну технологиясын аныктап, кeсiктeн шыккан материалдарды зерттей келе, салыстырмалы тYPдe Х-Х11 гг. жаткызады [Шалекенов 1983: 41-44].
1986 ж. КазКСР FА ТАЭИ археологиялык экспедициясы (К.М. Байпаков) жэне 2000 ж. КР FА Э.Х. Марг^лан атындагы Археология институтыныц ОцтYCтiк Казакстан кeшeндi археологиялык экспедициясы ескертюштщ толык сипаттамасын алып, топографиялык аэрофото тYсiрiлiм жасайды. К.М. Байпаков 1998 ж. шыккан ецбепнде ескертюштщ аэрофото тYсiрiлiмiнiц астына XIII-XV гг. деп берген [Байпаков 1998: 109]. Калага зерттеу жYргiзe келе, оны тYрiк билeушiлeрiнiц ордасына жаткызады [Байпаков 2013: 226-227].
Эщрде ^зак жылдар зерттеу жYргiзгeн М.С. Касенов Оххумды iшкi камалы бар калалардын катарына жаткызады. 0з eцбeгiндe eскeрткiштiц жан-жакты сипаттамасын бeрiп, Оххумныц жаны-нан eтeтiн Таластыц сол тармагы - Карабакыр eзeнiнeн тартылган ^зындыгы 2,5-3 км болатын канал туралы мэлiмeттeрдi кeлтiрeдi. Эз eцбeгiндe ескертюшт VI-XII гг. (тагы бiр жерде 1Х-Х11 гг.) жаткызады [Касенов 2015: 23-24].
Зерттеу ж^мыстарыныц барлыгы Оххум каласына жYргiзiлгeнiмeн, оган жакын жаткан Акарык тeрткYлi аса биiк болмагандыктан, барлау ж^мыстарында кeрiнбeсe керек. Сондыктан да, 1960 ж. шыккан «Казакстанныц археологиялык картасы» тiзiлiмiнe енбеген [АКК 1960: 260, № 3746]. 1982 жэне 2002 ж. «Жамбыл облысыныц тарих жэне мэдениет ескертюштершщ жинагына» [Алипчеев, Байбосынов 1982: 159, № 394; Свод ... 2002: 124, № 139], жекелеген аудан бойынша 2010 ж. шыккан «Жамбыл облысы тарих жэне мэдениет ескертюштершщ жинагы. Байзак ауданы» кiтабында да ескертюш бeрiлмeгeн [Жамбыл 2010: 158-160, № 118].
Жогарыда аталган археологиялык барлау^здеспру ж^мыстарында Акарык тeрткYлi аныкталмаганымен, 1936-1938 жж. Семиречье археологиялык экспедициясыныц ж^мыстарында. осы мацдагы бiр тeрткYл сипатталган. Ол Оххумнан Yлкeн жолмен Н. Ивановка селосына карай 2,5 км жерде, жолдыц оц жагында орналаскан. ТeрткYлдiц эрбiр жагы 100 м, жалыныц биiктiгi 1,3-1,5 м, шшен ешкандай к^рылыс байкалмайды деп жазады [Бернштам 1949: 112]. Н. Ивановка селосы казiргi кай ауыл eкeнiн аныктау мYмкiн болмады. Бiрак экспедиция Оххумнан ары, Таластыц тeмeнгi агысына карай бармай кeрi кайткан сeкiлдi. Соган караганда Тeгiстiк ауылына карай бара жаткандагы жол бойындагы тeрткYл туралы айтып т^р. БYгiндe Акарык тeрткYлiнeн 0,65 км ощуспктен бiр тeрткYлдiц орны байкалады. Кeлeмi экспедиция сипаттаган тeрткYлгe жэне Оххумнан аракашыктыгы да тура кeлeдi. Жалпы, Талас eцiрiндe Yлкeн eскeрткiштeрдiц мацайына тeрткYлдeрдiц орналасуы жиi кeздeсeдi.
5 Корытынды (Ацымбек Е.Ш., Шагырбаев М.С., Нургали Н.Б.)
Ортагасырлык Акарык тeрткYлi жэне оган жакын жаткан, квлемi Yлкендеу тeрткYлдiц eмiр CYPуi Оххум каласымен байланысты болган секiлдi. Оххум каласына жYргiзiлген зерттеу ж^мыстары бойынша, оныц мерзiмделуiнде эр тYрлi уакыт берiлген. М^ны каланыц орталык бeлiгiне кешецщ казба ж^мыстарыныц жYргiзiлмеуiмен тYсiндiруге болады. Оххум каласынан баска, тeрткYлге 10 км радиус аумакта Кeделi, Арна жэне Сарыбарак тeрткYлдерi орналаскан.
Акарык тeрткYлiне салынган казба ж^мыстарыныц шагын болуына байланысты, кандай максатта кызмет аткарганын аныктау мYмкiн болмады. Бiрак, казба барысында аныкталган тандыр ошак пен койма ретiнде казылган ¥рага, сонымен катар, казбаныц барлык ярустарынан асYЙлiк ыдыс сыныктарыныц кeп шыгуына караганда казба жYргiзiлген т^сы кYнделiктi т^рмыстык бeлме орны болгандыгын кeруге болады. ¥ра деп аныктауымыздыц себебi, кабырганыц тYбiнен жэне еденнен тeмен карай кецешп кеткен. Осы кYнге дейiн елiмiздiц оцгустш аймактарында кeкeнiс сактайтын жерге казылган ш^цкырлардыц пiшiнi осылай келедь Iшi ешкандай кокыска толтырылмаган, тек ^л аралас топыракка толган. Ш^цкыр тeрткYл eмiр CYрiп т^рганда казылган. Уакыт eте ш^цкырга, жалпы кабырганыц ш>сыртына кYл тасталган. К^ланды кабырганын калыцдыгына караганда кабыргасы биiк болган. Мэдени кабатыныц калыц болып катпарлануы ¥зак уакыт eмiр CYргендiгiн ^рсетед1
Керамикалык б¥йымдарга жYргiзiлген зерттеулер нэтижесшде тамак пiсiруге арналган ыдыстардыц басым екендiгi белгiлi болды. Ыдыс фрагменттершщ басым кeпшiлiгi казанга тиесiлi. Жасалу технологиясы бойынша кыш б¥йымдардыц непзп бeлiгiн колмен жапсырып жасалган ыдыстар к¥райды. Акарык тeрткYлiнен табылган кыш ыдыстардыц аналогиясын Талас eцiрiндегi Талапты, Арна тeрткYлдерi мен Тeменгi Барысхан жэне Костeбе каласынан кездестiремiз. Керамика кешенше жYргiзiлген зерттеулер ескертюштщ Х-Х11 гг. жататынын кeрсеттi.
Жануарлардыц CYЙектерiнiц iшiнде кацканыц барлык бeлiгiне тиесiлi элементтердiц кездесуь жануарды сою ж¥мыстарыныц тeрткYл аумагында орын алганын бiлдiредi. Yй жануарларынын iшiнде ересек жэне кэрi жануарларга тиесiлi CYЙектердiц кeп кездесуiн ерекше атауга болады. Б¥л тeрткYл т¥ргындары Yшiн «ет eнiмдерiнiц» аса катты кажеттшк тудырмаганын кeрсетедi. Ягни. жануарларды бiрiншi кезекте ж¥мыс кYшi мен мiнiс галт (жылкы/тYЙе), CYт eнiмдерi (iрi кара) мен терi-жYн (уак мал) eнiмдерiн алу Yшiн пайдаланган.
Уак малдыц кeпшiлiгi жаздыц соцы мен кыстыц басында сойылган. Б¥л мезгiлде жануарлардыц басым бeлiгi 1,5-2,5 жас аралыгында болган.
Iрi караны тeрткYл т¥ргындары бiрiншi кезекте CYт eнiмi Yшiн пайдаланган. Жылкы мен тYЙе CYЙектерiнiц аздыгы, аталган жануарларды ец бiрiншi ж¥мыс кeлiгi Yшiн пайдаланганын гарсетедь Тек сирек жагдайда гана ет eнiмi Yшiн, оныц iшiнде тек ересек жэне кэрi жануарлар гана сойылган. СYЙектердiц iшiнде мYжiлген элементтердщ мYлдем кездеспеуi жэне ит CYЙектерiнiн аныкталмауына карап, аталган жануардыц тeрткYлдiц шаруашылыгындагы мeлшерiн айтуга эл1 ерте деп ойлаймыз.
Акарык т¥ргындары ацшылыкпен тeрткYлдiц eмiр CYрген уакытыныц тек алгашкы кезецiнде айналыскан болуы мYмкiн. Оныц iшiнде жануарды тек «ет eнiмi» Yшiн гана аулаган. Казба стратиграфиясыныц жогаргы кабатында (тeрткYлдiц eмiр CYрген уакытыныц соцгы кезецiнде) YЙ жануарларыныц саны кYрт азаяды (жылкы, тYЙе CYЙектерi кездеспейд^. М¥ныц себебi сол кезецдеп саяси-экономикалык жагдайларга байланысты секiлдi.
Талас езеншщ оц жагалык тепсещнде жэне осы аймактагы ец Y-лкен ескерткiш - Оххум каласына жакын орналаскан Акарык терткYлiн келешекте зерттеу, оныц кандай кызмет аткарганын керсетш, аймактагы калалык мэдениет туралы материалдардыц кордаланып, бай мэлiметтер алы-нуына кeмектеседi.
ЭДЕБИЕТ
1 Агеева Е.И. Памятники средневековья (раскопки на городище Баба-ата) // Археологические исследования на
Северных склонах Каратау / Отв. ред. Е.И. Агеева. Алма-Ата: АН КазССР, 1962. C. 97-215.
2 Ацымбек Е.Ш., Шагырбаев М.С. 2018-2019 жылдары «Археологиялык технологиялар зертханасыныц»
аткарган ж^мыстарына шолу // Казакстан археологиясы. 2020. № 2 (8). 114-122-бб.
3 Ацымбек Е.Ш., Шагирбаев М.С. Ортагасырлык Акыртас тeрткYлiнiц остеологиялык материалдары //
Казакстан археологиясы. 2021. № 1 (11). 72-100-бб.
4 Ацымбек Е.Ш., Шагырбаев М.С. Ортагасырлык Талапты терт^лшщ археозоологиялык материалдарын
талдау (2021 ж. казба ж^мыстары бойынша) // Казакстан археологиясы. 2022. № 2 (16). 136-154-бб.
5 Ацымбек Е.Ш., Шагырбаев М.С., Нургали Н.Б. Ортагасырлык Арна тeрткYлi // «Орталык Азияныц ежелгi
жэне дэстурт когамдарыныц тарихи-мэдени м^расы: жаца ашылымдар мен пэнаралык зерттеулер» атты «XIV Оразбаев окулары» халыкар. Fыл.-эдiст. конф. м-ры (Алматы к., 28-29 казан 2022 ж.) / Жауапты ред. Р. С. Жуматаев. Алматы: Казак университет^ 2022а. 22-43-бб. 6АцымбекЕ.Ш., ШагырбаевМ.С., НургалиН.Б. Ортагасырлык Талапты терт^лшщ керамикасы // Еуразиялык далалык еркениет: адам жэне тарихи-мэдени орта. Еуразия даласы археологиясы V халыкар. конгресшщ м-ры (ТYркiстан к., 11-14 казан 2022 ж.). 5 томдык / Бас ред. А. Оцгар^лы; жауапты ред. Б.Э. Байтанаев, А.Г. Ситдиков, Д.А. Воякин. Алматы; ТYркiстан: Э.Х. Марг^лан ат. Археология институты, 20226. 3-том. 157-168-бб.
7 Алипчеев С., Байбосынов К. Свод памятников истории и культуры Джамбулской области. Джамбул:
Джамбулский областной историко-краеведческий музей, 1982. 208 с.
8 АКК - Археологическая карта Казахстана: Реестр / Сост.: Е.И. Агеева, К.А. Акишев, Г.А. Кушаев и др.
Алма-Ата: изд-во АН КазССР, 1960. 449 с., 13 л. ил., карт.
9 Байпаков К.М. Средневековые города Казахстана на Великом Шелковом пути. Алматы: Fылым, 1998.
216 с.
10 Байпаков К.М. Древняя и средневековая урбанизация Казахстана (по материалам исследований Южно-
Казахстанской комплексной археологической экспедиции). Кн. II. Урбанизация Казахстана в IX -начале XIII в. Алматы: Институт археологии им. А.Х. Маргулана, 2013. 514 с., ил.
11 Бартольд В.В. Сочинения. Т. VI. Работы по истории ислама и Арабского халифата / Отв. ред. И.Н. Винников.
М.: Наука, 1966. 784 с.
12 Бубнова М.А. Добыча серебро-свинцовых руд в Шельджи в IX-XII вв. // Археологические памятники
Таласской долины / Отв. ред. П.Н. Кожемяко. Фрунзе: Илим, 1963. С. 225-262.
13 Жамбыл облысы тарих жэне мэдениет ескертшштершщ Жинагы. Байзак ауданы. Алматы: Жамбыл облысы
Мэдениет баскармасы, 2010. 204 б.
14 КасеновМ.С. Талас ещршщ отырыкшылык мэдениет (VI-XIII гг.). Атырау: X. Досм^хамедов ат. Атырау
мемлекетпк ун-ri баспасы, 2015. 180 б.
15 Кожемяко П.Н. Оседлые поселения Таласской долины // Археологические памятники Таласской долины /
Отв. ред. П.Н. Кожемяко. Фрунзе: Илим, 1963. С. 145-225.
16 Кузнецова О.В., Савельева Т.В. Гончарное ремесло в средневековом Талгаре. Альбом. Алматы: Институт
археологии им. А.Х. Маргулана, 2019. 220 с.
17 Труды Семиреченской археологической экспедиции (1936-1938 гг.). Таласская долина / Сост.:
А.Н. Бернштам. Алма-Ата: изд-во АН КазССР, 1949. 229 с.
18 Нуржанов А.А., Акымбек Е.Ш. Средневековое городище Нижний Барсхан в Таласской долине // Известия
НАН РК. Сер. обществ. наук. 2012. № 3. С. 94-107.
19 Пацевич Г.И. Историческая топография городов и поселений Юга Казахстана VII-XV в.в. (по археол.
данным): дис. ... канд. ист. наук. М.: Институт истории материальной культуры, 1954. 408 с. + ил.
20 Петренко А.Г. Древнее и средневековое животноводство Среднего Поволжья и Предуралья. М.: Наука,
1984. 175 с.
21 Свод памятников истории и культуры Республики Казахстан. Жамбылская область / Отв. ред. К.М. Байпаков.
Алматы: РГП «НИПИ ПМК», 2002. Т. 2. 350 с., карты, ил.
22 Трифонов В.А., Шаймуратова Д.Н., Асылгараева Г.Ш., Монахов С.П., Молодцева А.С., Аськеев А.О.,
Аськеев И.В., Аськеев О.В. Археогеномика доместикации животных Евразии // Поволжская археология. 2021. № 1 (35). С. 179-186.
23 Цалкин В.И. Изменчивость метаподии у овец // Бюллетень Московского общества испытателей природы.
Отдел биология. 1961. Т. 66. Вып. 5. С. 115-132.
24 Шагирбаев М.С., Утубаев Ж.Р. Жануар асыктарыныц археозоологиялык зерттелу1 (Бэбш мола каласыныц
материалдары бойынша) // Казакстан археологиясы. 2019. № 4 (6). 79-116-бб.
25 Шагырбаев М.С. Екатеринбург каласына Fылыми ю-сапар туралы // Казакстан археологиясы. 2020. № 1
(7). 161-167-бб.
26 Шалекенов У.Х. Отчет по теме: «Археолого-этнографическое изучение Чуйской долины». Алма-Ата: 1983
// Архив ИА КН МОН РК. Ф. 11, оп. 2, д. 1957, 117 л.
27 Silver I.A. The Ageing of Domestic Animals // Science in Archaelogy. Basic books, Inc., Publishers. New York,
1969. Pp. 250-268.
REFERENCES
1 Ageeva, E. I. 1962. In: Ageeva, E. I. (ed.). Arheologicheskie issledovaniya na Severnyh sklonah Karatau
(Archaeological research on the Northern slopes of Karatau). Alma-Ata: "Nauka" Publ., 97-215 (in Russian).
2 Akymbek, E. Sh., Shagirbayev, M. S. 2020. In: Kazakstan arheologiasy (Kazakhstan Archeology), 2 (8), 114-122
(in Kazakh).
3 Akymbek, E. Sh., Shagirbayev, M. S. 2021. In: Kazakstan arheologiasy (Kazakhstan Archeology), 1 (11), 72-110
(in Kazakh).
4 Akymbek, E. Sh., Shagirbayev, M. S. 2022. In: Kazakstan arheologiasy (Kazakhstan Archeology), 2 (16), 136-154
(in Kazakh).
5 Akymbek, E. Sh., Shagyrbaev, M. S., Nurgali, N. B. 2022а. In: Zhumatayev, R. S. (ed). XIVOrazbaevskie chteniya
(14th OrazbayevReadings). Almaty: "Kazakh University" Publ., 22-43 (in Kazakh).
6 Akymbek, E. Sh., Shagyrbaev, M. S., Nurgali, N. B. 2022б. In: Onggaruly, A., Baitanayev, B., Sitdikov, A.,
Voyakin, D. (eds.). Euraziya dalasy arheologiyasy V halykaralyk kongresinin materialdary (Materials of the 5th International Congress of Archaeology of the Eurasian steppe). In 5 vol. Vol. 3. Almaty; Turkestan: Margulan Institute of Archaeology, 157-168 (in Kazakh).
7 Alipcheev, S., Baibosynov, K. 1982. Svodpamyatnikov istorii i kultury Dzhambulskoy oblasti (The official list of
historical and cultural monuments of the Jambul region). Jambul: Jambul Regional Museum of Local history Publ. (in Russian).
8 1960. Ageeva, E. I. Akishev, K.A. Kushaev G.A. et al. (compl.). Arheologicheskaya karta Kazahstana (Archaeological
map of Kazakhstan). Alma-Ata: Academy of Sciences of the Kazakh SSR (in Russian).
9 Baipakov, K. M. 1998. Srednevekovyegoroda Kazahstana na Velikom Shelkovomputi (Medieval cities of Kazakhstan
on the Great Silk Road). Almaty: "Nauka" Publ. (in Russian).
10 Baipakov, K. M. 2013. Drevnyaya i srednevekovaya urbanizatsiya Kazahstana (po materialam issledovaniy
Yuzhno-Kazahstanskoy kompleksnoy arheologicheskoy ekspeditsii) (Ancient and medieval urbanization of Kazakhstan (based on the research materials of the South Kazakhstan Complex Archaeological Expedition)). Almaty: Margulan Institute of Archaeology (in Russian).
11 Bartold, V. V 1966. In: Vinnikov, I. N. (ed.). Sochineniya (Essays). Vol. VI. Moscow: "Nauka" Publ
(in Russian).
Ш
Казахстан археологиясы № 2 (20) 2023 201
1
12 Bubnova, M. A. 1963. In: Kozhemyako, P. N. (ed.). Arheologicheskiepamyatniki Talasskoy doliny (Archaeological
sites of the Talas Valley). Frunze: "Ilim" Publ., 225-262 (in Russian).
13 2010. Amzeuly, A., Baipakov, K. M., Daurenbekov, K. K. (compl.). Zhambyl oblysy tarih zhane madeniet
eskertkishterinin Zhinagy. Baizak audany (Collection of historical and cultural monuments of Zhambyl region. Baizak district). Almaty: Department of culture of Zhambyl region (in Russian).
14 Kasenov, M. S. 2015. Talas onirinin otyrykshylyk madenieti (VI—VIII gg.) (Settlement culture of the Talas Region
(6th-13th centuries)). Atyrau: Atyrau Dosmukhamedov State University (in Kazakh).
15 Kozhemyako, P. N. 1963. In: Kozhemyako, P. N. (ed.). Arheologicheskie pamyatniki Talasskoy doliny
(Archaeological sites of the Talas Valley). Frunze: "Ilim" Publ., 145-225 (in Russian).
16 Kuznetsova, O. V., Savelieva, T. V. 2019. Goncharnoe remeslo v srednevekovom Talgare. Albom (Pottery in
medieval Talgar. Album). Almaty: Margulan Institute of Archaeology (in Russian).
17 1949. Bernshtam, A. N. (ed.). Trudy Semirechenskoy arheologicheskoy ekspeditsii (1936-1938 gg.). Talasskaya
dolina (Proceedings of the Semirechensk Archaeological expedition (1936-1938). Talas Valley). Alma-Ata: Academy of Sciences of the Kazakh SSR (in Russian).
18 Nurzhanov, A. A., Akymbek, E. Sh. 2012. In: Izvestiya Natsionalnoy akademii nauk RK (News of the National
Academy of Sciences RK), 3, 94-107 (in Russian).
19 Patsevich, G. I. 1954. Istoricheskaya topografiya gorodov i poseleniya Yuga Kazahstana VII—XV v.v. (po
arheologicheskim dannym) (Historical topography of cities and settlements of the South of Kazakhstan in the 19th-20th century (according to archaeological data)). Moscow: Institute for the History of Material Culture (in Russian).
20 Petrenko, A. G. 1984. Drevnee i srednevekovoe zhivotnovodstvo srednego Povolzhiya i Preduraliya (Ancient and
medieval animal husbandry of the Middle Volga river region and the Urals). Moscow: "Nauka" Publ. (in Russian).
21 2002. Baipakov, K. M. (ed.). Svod pamyatnikov istorii i kultury Respubliki Kazahstan. Zhambylskaya oblast (The
official list of the historical and cultural monuments of the Republic of Kazakhstan. Zhambyl region). Vol. 2. Almaty: Republican State Enterprise Scientific Research and Design Institute of Monuments of Material Culture (in Russian).
22 Trifonov, V. A., Shaimuratova, D. N., Asylgaraeva, G. Sh., Monahov, S. P., Molodtseva, A. S., Askeev, A. O.,
Askeev, I. V, Askeev, O. V. 2021. In: Povolzhskaya arkheologiya (Volga River Region Archaeology), 1 (35), 179-186 (in Russian).
23 Tsalkin, V. I. 1961. In: Byuleten Moskovskogo obshchestva ispytateley prirody. Otdel biologiya (Bulletin of the
Moscow Society of Nature Testers. Department of Biology), vol. 66. Issue 5, 115-132 (in Russian).
24 Shagirbayev, M. S., Utubayev, Zh. R. 2019. In: Kazakstan arheologiasy (Kazakhstan Archeology), 4 (6), 79-116
(in Kazakh).
25 Shagirbayev, M. S. 2020. In: Kazakstan arheologiasy (Kazakhstan Archeology), 1 (7), 161-167 (in Kazakh).
26 Shalekenov, U. Kh. 1984. In: Archive of the Margulan Institute of Archaeology. F. 11, op. 2, d. 1957
(in Russian).
27 Silver, I. A. 1969. In: Science in Archaelogy. Basic books, Inc., Publishers. New York, 250-268.
Муцделер к,ак,тыгысы туралы ак,паратты ашу. Авторлар муцделер к,ак,тыгысыныц жок,тыгын м^мдейдк /
Раскрытие информации о конфликте интересов. Авторы заявляют об отсутствии конфликта интересов. /
Disclosure of conflict of interest information. The authors claims no conflict of interest.
Мак,ала туралы аппарат / Информация о статье / Information about the article.
Редакцияга тYстi / Поступила в редакцию / Entered the editorial office: 13.02.2023.
Рецензенттер макулдаган / Одобрено рецензентами / Approved by reviewers: 26.03.2023.
Жариялауга к,абылданды / Принята к публикации / Accepted for publication: 07.04.2023.
■
202 Казахстан археологиясы № 2 (20) 2023
1
