CC BY
57ЭОЖ 902.904 (574) МРНТИ 03.41.91
https://doi.org/10.52967/akz2022.1.15.70.81
ОртаFасырльщ Кастек каласынын керамикасы © 2022 г. Телегенов А., Кембаева Э.
Keywords: archaeology, Kastek settlement, ceramics, source, crafts, excavations, artifacts
Тушн сездер: археология, Кастек каласы, керамика, дереккез, коленер, казба жумыстары, артефактiлер
Ключевые слова: археология, городище Кастек, керамика, источник, ремесло, раскопки, артефакты
Abylay Tolegenov1, Asem Kembayeva2
'Corresponding author, Doctoral student of the 2-nd year of the L.N. Gumilyov Eurasian National University.
Nur-Sultan, Kazakhstan. E-mail: abylai_24_12_94@mail.ru Specialist archaeologist, Margulan Institute of Archaeology, Almaty, Kazakhstan.
E-mail: asem.kembaeva@mail.ru
Ceramic of the medieval Kastek settlement
Abstract. The article is devoted to the collection of ceramics found during archaeological excavations in the medieval town of Kastek, researched in 2011-2020 by Zhetysu archaeological expedition of the Margulan Institute of Archaeology under the leadership of A. Nurzhanov (1957-2021). Ceramics is the main source in the periodization of the cultural layer of medieval cities and settlements. In addition, the production of ceramic products in cities and its products determine the high skill of handicraft. Archaeological research on the medieval settlement of Kastek has been carried out since 2011. During this period, various scientific articles were published on the study of various problems, including issues related to the analysis of ceramics. Since the collection of ceramic products found in the city has been preserved very well, it is possible to classify it by types, forms, and methods of production. Ceramics of the city of Kastek in the field season of 2018 belong to 2 stages: 8thcentury - the beginning of the 10th century; 10thcentury - the beginning of the 13th century. In the manufacture of ceramic products, local raw materials with a natural additive (feldspar, quartz) were used. The main goal of the article is the introduction into scientific circulation of some ceramic products obtained during excavations in 2018, as well as the analysis of ceramics of the medieval settlement of Kastek, including the search for analogies in the materials of a synchronous set of monuments. To achieve this goal, new data are presented, previously published publications are analyzed, the degree of study of the material is discussed.
Acknowledgement: The article OR № 11465466 was carried out within the framework of program-targeted funding on the topic «Uly Dala in the context of ethno-cultural studies».
For citation: Tolegenov, A., Kembayeva, A. 2022. Ceramic of the medieval Kastek settlement. Kazakhstan Archeology, 1 (15), 70-81 (in Kazakh). DOI: 10.52967/akz2022.1.15.70.81
Телегенов Абылай1, Кембаева Эсем2
корреспондент авторы, 2-курс докторанты, Л.Н. Гумилёв атындаFы Еуразия улттык, университету Нур-Султан, Казакстан. E-mail: abylai 24 12 94@mail.ru
Толегенов Абылай1, Кембаева Асем2
1автор-корреспондент, докторант 2-курса Евразийского национального университета им. Л.Н. Гумилева, г. Нур-Султан, Казахстан. E-mail: abylai 24 12 94@mail.ru
2археолог-маман, Э.Х. Mapfy^aH aTbiHAafbi Археология институты, Алматы к,., Казакстан. E-mail: asem.kembaeva@mail.ru
Ортагасырлы^ Кастек к,аласыныц керамикасы
Аннотация. Макала Э.Х. Мартулан атындаты Археология институтыныц Желсу археологиялык экспедициясы А.Э. Нуржановтыц (1957-2021) жетекшттмен 2011-2020 жж. зерттел-ген ортатасырлык, Кастек каласыныц казба жумыстарынан алынтан керамиканы талдаута арналтан. Керамика - ортатасырлык, калалар мен к,оныстардьщ мэдени кабатын меpзiмдеудегi басты дерек болып табылады. Сонымен катар, калаларда керамика буйымдарын жасау вндipiсi мен оныц внiмi колвнер кэабшщ жотары шебеpлiгiн аныктайды. Ортатасырлык, Кастек каласында 2011 ж. бер1 жYpгiзiлген зерттеулерге катысты квптеген тылыми мак,алалар жарияланып, онда табылтан керамика буйымдарыныц тYpлеpi мен еpекшелiктеpiне байланысты мэселелер карастырылды. Каладан табылтан керамика буйымдарыныц жиынты^ы вте жак,сы са^талтандык,тан, оны тYpлеpi, формалары, вндipiс эдiстеpi бойынша жiктелдi. Керамикалык буйымдарды дайындау кезшде табити коспасы бар жеpгiлiктi шимзат (саз, дала шпаты, кварц) пайдала-нылды. Мак,аланыц негiзгi максаты - 2018 ж. казба жумыстары барысында табылтан керамикалык буйымдарды тылыми айналымта енгiзу, ортатасырлык Кастек каласыныц кыш буйымдарын талдау жэне жакын орналаскан ескеpткiштеpден табылтан материалдар бойынша уксастыктарын iздеу. Осы максатка жету Yшiн жаца мэлiметтеp келтipiлiп, бурын жариялантан жарияланымдар талданады жэне материалдыц зерттелу дэрежес талкыланады. 2018 ж. далалык маусымдаты Кастек каласыныц керамикасы 2 кезецге жатады: VIII f. - X f. басы; X f. - XIII f. басы.
Алгыс: Жумыс КР БГМ Гылым комитетшщ нысaнaлы-бaFдapлaмaлык каржыландыруы бойынша жоба ЖТН OR11465466-OT-21, «Этномэдени зерттеулер контекстшдеп ¥лы Дала» такырыбы шецбершде орындалды.
Сттеме жасау Yшiн: Твлегенов А., Кембаева Э. OpтaFaсыpлык Кастек каласыныц керамикасы. Н,азак,стан археологиясы. 2022. № 1 (15). 70-81-бб. DOI: 10.52967/akz2022.1.15.70.81
2специалист-археолог, Институт археологии им. А.Х. Маргулана, г. Алматы, Казахстан. E-mail: asem.kembaeva@mail.ru
Керамика средневекового городища Кастек
Аннотация. Статья посвящена анализу керамики, происходящей из раскопок средневекового города Кастек, исследовавшегося в 2011-2020 гг. Жетысу-ской археологической экспедицией Института археологии им. А.Х. Маргулана под руководством А.А. Нур-жанова (1957-2021). Керамика - главный источник по периодизации культурного слоя средневековых городов и поселений. Кроме того, производство керамических изделий в городах и его продукция определяют высокое мастерство ремесленного дела. Археологические исследования средневекового городища Кастек проводятся с 2011 г. За этот период опубликованы различные научные статьи, посвященные изучению тех или иных проблем, в том числе и вопросам, связанным с анализом керамики. Хорошая сохранность керамических изделий позволяет классифицировать коллекцию по видам, формам, способам производства. При изготовлении керамических изделий использовалось местное сырье с естественной добавкой (полевой шпат, кварц). Основная цель статьи - ввод в научный оборот керамических изделий, полученных в ходе раскопок 2018 г., а также анализ керамики средневекового городища Кастек, в том числе поиск аналогий в материалах синхронного круга памятников. Для достижения этой цели приводятся новые данные, анализируются изданные ранее публикации, обсуждается степень изученности материала. Керамику, полученную в полевом сезоне 2018 г., можно отнести к двум хронологическим этапам: VIII в. - начало X в.; X в. - начало XIII в.
Благодарности: Работа выполнена в рамках программно-целевого финансирования Комитета науки МОН РК, ИРН проекта OR11465466-OT-21, тема: «Великая Степь в контексте этнокультурных исследований».
Для цитирования: Твлегенов А., Кембаева А. Керамика средневекового городища Кастек. Археология Казахстана. 2022. № 1 (15). С. 70-81 (на каз. яз.). DOI: 10.52967/akz2022.1.15.70.81
Kipicne
¥лы Жiбек жолы тармактарыныц Жетюу мен Ощуспк Казахстан аумагы аркылы eiyi ещрде жаца калалардыц пайда болуы мен еркендеу процесшщ белсендi жYPyiне езшщ эсерш типзд^ Керуен жолыныц бойындагы стратегиялык мацызды орындарда орналаскан калалар коленер жэне сауда орталыктарына айналды, сонымен катар коленер, епншшк жэне мал шаруашылыгынын Yйлесiмдi eмiр CYPyi мен дамуыныц, еркениет пен мэдениеттщ езара байланысыныц шекарасы болды. Халыкаралык сауда жолдарыныц осы аймак аркылы ету^ коленердщ дамуы калалардын
каркынды есуше экелдь Жетюу мен Казакстанныц ощуспгшде Турю каганаттарыныц калалары - Талхир, Каялык, Кулан, Мерки (Меркi), Суяб, Баласагун орналасты. Дамыган орта гасырларда Х-Х111 гг. урбандалу процесi каркынды жYрiп, ол Жетiсу аймагын толык камтыды жэне отырыкшы еркениеттщ дамуына жол ашты [Савельева и др. 2012: 7].
Ортагасырлык Кастек паласы - Алматы облысы, Жамбыл ауданы, Кастек ауылынан 2,5 км солтYCтiкке карай Жетiжол тау жотасыныц бастауында, Суыктебе тауыныц теменгi белiгiнде орналаскан [Нуржанов, Калдыбаева 2020: 119]. Алматы каласына ец жакын орналаскан
ортагасырлык кала болып та-былады (Алматы каласынан 90 км кашыктыкта) (1-сур).
Ортагасырлык каланыц жалпы аумагы - 30 га курайды. Оныц 5 га жер1 цитадель мен шахристанга тиесш. 2020 ж. дейiн он жыл бойы жYргiзiлген казба жумыстарыныц келемi -8000 м2 [Нуржанов, Калдыбаева 2020: 119].
Каланыц географиялык орналасуы шаруашылык жYргiзуге, эрi саяси байла-ныстар жасауга ете колайлы болган. Шаруашылыктын дамыгандыгын кала аума-гындагы ирригация жэне жер телiмдерiнiц орналасуы-
на карай бiлуге, каланыц жогаргы жагында орналаскан Кастек асуы аркылы Шу алкабына жетуге болады. Археологиялык казба жумыстары барысында кала шекара бекетi мен сауданыц дамыган орталыктарыныц бiрi болгандыгы аныкталды. Сонымен катар сауда катынастарын реттеудiн мацызды пункттершщ бiрi болганын айгактайтын заттай деректер табылды [Нуржанов, Терновая 2020: 11].
Он жылдык кешендi казба жумыстары кезшде каланыц элеуметтiк-экономикалык емiрiнiн керсеткiшi болып табылатын заттай мэдениеттщ жетiстiктерi, стратиграфия, планиграфия, корганыс курылымдары туралы кептеген мэлiметтер алынды. Табылган артефактiлердiц кеп белiгi керамика, ал калганын CYЙектен, темiрден, шыныдан жасалган буйымдар курайды. Макала 2018 ж. далалык казба жумыстары кезiнде табылган керамика буйымдарын зерттеу нэтижелерiне непзделген жэне казiргi уакытка дейiн жарыкка шыкпаган мэлiметтердi камтиды.
1-сур. Ортагасырлык Кастек каласыньщ Казакстан картасында орналасуы Fig. 1. Location of the medieval Kastek settlement on the map of Kazakhstan Рис 1. Расположение средневекового городище Кастек на карте Казахстана
Зерттелу тарихнамасы
Ортагасырлыщ Кастек ^аласыныц керамикалыщ буйымдарын жштеуде жэне жинакгалган керамика кешенш сипаттауда отандыщ археологтардыц ецбектерш непзге алдыщ. К.М. Байпасов. Е.А. Смагулов, О.В. Кузнецова, Т.В. Савельева, Е.Ш. А^ымбек жэне А.Э. Нуржановтыц ецбектершде ^ыш буйымдардыц турлер1, сипаттамасы мен ^олдану аясына ^атысты толыщ мэл1меттер бар.
Осы мэлiметтер керамика кешешнщ типологиясы мен хронологиясы туралы мэлiметтер корын толы^тыруга мYмкiндiк береди
Ортагасырлык Кастек каласыныц керамикасына катысты зерттеу тарихы 2011 ж. басталады. Кешендi тYрде жYргiзiле бастаган казба ж^мыстарыныц барысында табылган кыш б^йымдарга катысты мэлiметтер гылыми макала тYрiнде А.Э. Н^ржановтыц ецбектершде карастырылган.
2011 ж. А.Э. Нуржанов пен Е.Ш. Акымбектщ макаласында кала туралы алгашкы археологиялык казба ж^мыстарыныц барысы, оныц сипаттамасы жэне далалык зерттеу нэтижесшен алынган керамика кешенiне катысты мэлiметтер берiледi. Кешен олардын пайдалану максаты мен аткаратын кызметiне карай асYЙлiк, асханалык жэне т^рмыстык-шаруашылык болып бвлiндi. Ец кеп тараган тYрi к¥м мен ^сак киыршык тасты косып, сапалы жасалган асYЙлiк ыдыстар. Асхана ыдыстары коспасыз немесе аз мелшерде к¥м косылып жасалган [Нуржанов, Акымбек 2011: 83].
2014 ж. жарык керген А.Э. Н^ржановтыц макаласында казба ж^мыстары барысында табылган дши салт-жоралгыларды орындауда колданылатын ыдыстыц аткаратын кызметше катысты мэлiметтер берiледi [Нуржанов 2014: 208] жэне ^ксастыгы бойынша Кек-Мардан (VIII-IX гг.) [Байпаков и др. 2006: 208] жэне ^шк-Кескен кала [Смагулов 2011: 35] секiлдi ортагасырлык калалардан табылган кыш б^йымдармен салыстырылады. Ал 2017 ж. жарык керген «Культовый сосуд карлуков-несторианцев из городища Кастек» атты макаласында кала т^ргындарыньщ дiни дYниетанымы туралы тYсiнiк алуга ерекше мYмкiндiк беретш зооморфтык белгiлерi бар кыш ыдыс туралы мэлiметтер бередi. Табылган кыш ыдыста бейнеленген крест пен жыланныц бейнес Жетюудыц отырыкшы т^ргындарыныц арасында несториандык сешмнщ таралгандыгы жэне оныц ещрдеп халыктардыц мэдени дамуына белгш бiр ыкпалыныц болганын сипаттайды [Нуржанов 2017: 153-157]. Керамикалардагы зооморфты бейнелерге катысты мэлiметтер «Керамика с зооморфными и антропоморфными признаками с городища Кастек-1» [Нуржанов 2020: 7] атты макаласында да карастырылган.
Макалада 2019 ж. каланыц солтYCтiк-батыс бвлiгiндегi № 32 т^ргын YЙ-жайдаFы археологиялык казба ж^мыстары барысында табылFан керамикалык сук¥ЙFыш (немесе мургоб) ыдыстыц сыртындаFы жазудыц (жазулардыц) семантикасы аныкталды [Нуржанов, Терновая 2021: 9].
2018 ж. ортаFасырлык Кастек каласынан табылFан керамика жиышъ^ыныц бiршама бвлiгiнiн жаксы сакталуы оларды жYЙелеп топтауFа жэне тYрлерi бойынша белуге мYмкiндiк бередi.
Материалдарга сипаттама
ОртаFасырлык калаларFа жYргiзiлген казба ж^мыстары кезiнде кеп шыFатын негiзгi материал керамика болып табылады [Савельева 2012: 128]. Керамика - адамзат баласынын кол жетюзген, Fасырдан FасырFа жалFасып келе жаткан баFа жетпес коленерь Керамика ецщрюшщ дамуы, Yнемi серптсте iлгерiлеуi вц^рютщ всуiн кврсетедi. Керамика енершщ даму децгеш коFамдык вмiрдiц кец врiсiне тэуелдi жэне оныц енiмi калаларды зерттеудеп квптеген C¥рактарFа жауап беретiн бiрден бiр дерекквз болып табылады [Акымбек 2015: 4]. Сол себепт де, калалардан табылFан керамика кешенш зерттеу вте взект эрi мацызды мэселе болып кала бермек.
¥сынылып отырFан макаланыц негiзгi мэлiметтерi ортаFасырлык Кастек каласында археолог А.Э. Нржановтыц жетекшшпмен жYргiзiлген Жетiсу археологиялык экспедициясынын археологиялык зерттеу ж^мыстары нэтижесiнде табылFан керамика кешеш к¥райды. 2018 ж. казба
2-сур. Кастек каласы. 2018 ж. казба жоспары. Казбаны хронологиялык кабаттар бойынша белу сызбасы.
Орындаушы М. Калыков
Fig. 2. Kastek settlement. The 2018 excavation plan. The scheme of the breakdown of the excavation by
chronological layers. M. Kalykov's photo
Рис. 2. Городище Кастек. План раскопа 2018 г. Схема разбивки раскопа по хронологическим слоям.
Исполнитель М. Калыков
жумыстары шахристанньщ ощуспк-батыс белтнде жYргiзiлдi. Жогаргы мэдени кабатты ашу кезiнде 0,5 м терецдште екiншi курылыс горизонтыныц кабыргалары мен едендерi табылды. Белмелердщ кабыргалары шыгыстан батыска карай орналаскан. Сакталган кабыргаларынын биiктiгi 0,4-0,5 м. 2018 ж. казбаныц жалпы аумагы - 54^30 м (2-сур.).
2018 ж. казба жумыстары барысында керамиканыц 1870 фрагмент жинакталды. Heri3ri табылымдардыц басым кепшшп фрагмент кYЙiнде сакталган, бYтiндерiнщ саны аз. Табылган буйымдардыц iшiнде асYЙлiк ыдыстардыц тYрлерi: кумыралар, кэстрелдер, казандар, казан
какпактары, кумыралар мен хумдар бар. Фрагменттердщ кепшЫп дала шпаттарыныц, кварцтыц, коцыр эктастыц жэне слюданыц табиги коспасы бар кара кызыл саздан жасалган.
Калага жYргiзiлген казба жумыстары барысында табылган ыдыс-аяктыц непзп белiгi ою-ернекпен безендiрiлген. КYрделi емес (бiр толкын немесе бiр сызыкты ою) жэне аралас (толкын тэрiздi. сызыкты) комбинациялары бар. Ец кеп таралган - сызыкты, толкын тэрiздi ою-ернек жэне саусак iздерi. Кебiнесе штампталган Yшбурышты жэне гулд1 ою-ернек ыдыстарда колданылган. Ою-ернектердi колданудыц негiзгi аймагы - ыдыстыц бYЙiр жагы (3-сур.).
Керамикалыц ыдыстардыц ернеулерг. АсYЙлiк ыдыстардыц
3-сур. Кастек каласы. Керамикалык ыдыстардагы ою-ернек комбинациясы
Fig. 3. Kastek settlement. Combinations of ornaments on ceramic
vessels
Рис. 3. Городище Кастек. Комбинации орнаментов на керамических сосудах
OpmafQCbipnbiH, Настек цаласынын, керамикасы
4-сур. Кастек к,аласы. Керамикалык, ыдыстардыц ернеулер1 Fig. 4. Kastek settlement. Соrollas of vessels Рис. 4. Городище Кастек. Венчики сосудов
1ш1нде казан мен К¥мыралардыцернеулер1 кептеп кездесть Бул ыдыстар тагамды
дайындау мен сактау Yшiн пайдаланылатын асYЙлiк ыдыстыц тYрi. Ыдыстар курамына майда киыршык тас, кум жэне усакталган кыш косылган саз балшыктан жасалган, келемi
жагынан Yлкенiректерi кец тараган. Ыдыстыц формасы тYбi конус, непзп белiгiн сыртка шыгып туратын жэне ауыздары кец ернеуi курайды.
Ыдыстардыц ернеулерi сызыкты немесе толкынды етiп безендiрiлген. ^абыргасыныц жарылган жерлерш бекiтiп устату Yшiн тесiлген тесiктерi бар. Сацылаулардыц енi 0,9-дан 1,1 см-ге дешн (4-сур.).
Керамикалъщ ыдыстардыц турлер1. К^мыралар. ^азба жумыстары барысында бYтiн кYЙiнде сакталган тYбек, саптыаяк жэне кумыра табылды. Бул ыдыстарды тYрлерi бойынша ажыратуга мумкшдш бередь Ыдыстар ете са-палы саз балшыкка майда кум косып жасалып, бiркалыпты кYЙдiрiлген
(5-сур).
1. ТYбек. Ыдыстыц бул тYрiнiц ернеуi кец, бYЙiрiнде диаметрi 0,6 см болатын тесiгi бар. Бул теск аркылы жiп еткiзiледi. Ол жш тутка кызметiн аткаруы мYмкiн.
2. Саптыаяк. Асха-налык ыдыс ретшде кец таралган. Byiiipi шар
ф°рмалы, ернеуi кец, 5-сур. Кастек к,аласы. Керамикалык ыдыстардыц тYpлеpi: 1 - тYбек;
цилиндр секiлдi, мойны 2 - саптыаяк; 3 - кумыра
кыска жэне жогары Fig. 5. Kastek settlement. Types of ceramic vessels: 1 - tubek; 2 - mug; 3 - jug
карай кещген, юшкене Рис. 5. Городище Кастек. Типы керамических сосудов: 1 - тубек;
2 - кружка; 3 - кувшин
иы^ында шмек тэр1зд1 туткасы бар. Асханалык ыдыска жататын бул тур1 ортаFасырлык калаларда кец тараFан. Сапалы саз балшыкпен к¥рамына майда к¥м косылып жасалынып, б1ркалыпты куйд1ршген (5-сур.). ОртаFасырлык Актебе каласынан табылFан Х-ХШ FF. жататын саптыаяктар шарыкта жасалынып, сапалы куйд1ршген. Туп жаFы жазыктау, кесшген конус формасында. VШ-X FF. саптыаяктарFа караFанда кеп таралFан асханалык ыдыс [Акымбек 2015: 112].
3. Кумыра. ОртаFасырлык калаларда кумыралар керамикалардыц ец улкен тобын курайды. Кумыраныц бул тур1 тубшен б1ркалыпты кещп кетершген кабырFасы децгеленш ишп кен иыктанып, мойындалFан. Мойны ернеу астында сыртка сэл кещп тш кетершш аякталFан. 1лмек туткасыныц жоFарFы жаFы ернеу асты мойнына, теменп жаFы бушрше бектлген. Ыдыстыц бул туршщ баскаларынан ерекшелт мойын жаFында толкынды ернеп бар (5-сур.). Осындай кумыраFа уксас ыдыс ортаFасырлык Актебе, Тараз калаларынан да табылFан болатын. ¥ксастыFы жаFынан оныц да иы^ы мен бушр устшде баспа ернектер катты затпен сызып, осы накышты ыдыс кабырFасын айнала ернектелген [Акымбек 2015: 110]. Зерттеуш1 Т.Н. Сенигова ортаFасырлык Тараз каласынан табылFан кумыралардыц жасалу техникасына карай 3-топка беледк а) сырткы формасы алмурт тэр1зд1 децгелек, мойны цилиндр тэр1зд1 темен орналаскан; б) денеа сфера тэр1зд1, ал мойны тар болып келедц в) шэйнек тэр1зд1 ыдыстар, сырткы формасы сфераFа уксас, шумеп жэне шмек тэр1зд1 туткасы бар кумыралар. Осындай формадаFы ыдыстар Жетюу, Оцтустш Казакстан (Х-ХП FF.) ещрлершен табылFан [Сенигова 1976: 147].
Цазандар. Казандар - асуйлш ыдыстардыц ¡шшде ец жш кездесетш турь ОртаFасырлык Кастек каласынан табылFан казандардыц 2 тур1 кездеседк кумыра тэр1зд1 немесе сфера тшшд1, кум араласкан кызыл саздан жасалFан жэне шамот косылFан - ешмге отка тез1мдшк беру ушш косымша коспалар косылFан.
Казандар туткасы, ернеу1 мен шшЫ жаFынан б1р-б1ршен ерекшеленедь Казандардыц барлыFы жапсырма аркылы, курамына майда кум жэне киыршык тас араластырылып, б1ркалыпты куйд1ршш жасалFан. Бул ыдыс тур1 унем1 ошакта пайдаланFандыктан, барлык табылFан казандардыц сыртын кара куйе жапкан.
Казандардыц туткалары бушрше бастырылып бектлген. 1 - туткасыныц формасы жуан жэне доFа тэр1зд1 орындалFан. 2 - казанныц туткасы ортасы мен ем ушы саусакпен бастырылып белдеуленген. Казандардыц ернеулер1 непзшен шке ишп келш тш аякталFан. Ернеушш уст тепс. ТабылFан ею казанныц б1р-б1ршен ерекшелт туткаларында, ал ернеулер1 б1р-б1р1не уксас. Бушр1 мен тубше куйе жаFылFанына караFанда казан туб1мен тшелей ошакта турFанын бшд1ред1 (6-сур).
6-сур. Кастек к,аласы. Казанныц тYpлеpi Fig. 6. Kastek settlement. Types of cauldrons Рис. 6. Городище Кастек. Типы казанов
Ортагасырлык Кулан каласынан табылган казандар шар тэрiздi келген децгелек немесе жалпак тYптi болып келедi. Мойынсыз, ернеуi децгеленген, казан бYЙiрiне дога тэрiздi туткасы беютшген. Кейде туткасына саусак iзi немесе кигаш кертпелер тYсiрiлген [Кузнецова, Нуржанов 2009: 26]. Зерттеушi И. Ахраров Ферганадан табылган казандарды (1Х-Х гг.) сипаттай келе, олардыц ернеу1 мен мойны тар болып келетiн бул ыдыстар негiзiнен суйык тагамды дайындауга бейiмделген [Ахраров 1966: 129] деп керсетед1
Цазанга арналган цацпацтар. Какпактар колдану аясына жэне келемiне карай кутыларга. казандарга, кумдар мен тандыр ошактарына арналган болып белiнедi [Акымбек 2015: 104]. Ортагасырлык Кастек каласынан 2018 ж. казанга арналган какпактардыц жиынтыгы табылды. ¥сынылган буйымдар тепс жэне кайкы келген. Барлыгы да ернектелген, ернектер тYтiкшемен. катты затпен бастырылып салынган. Табылган барлык какпактардыц кабыргасыныц калыцдыгы -0,8-1,5 см аралыгында болады.
Казан какпактарыныц ею тYрiн усынамыз: 1) какпактыц шет толкын тэрiздi сызыкпен жиектелген. Жалпы буйымныц кеп белiгiн толкынды ернекпен безiндiрген. Орта жагы нуктел1 ою-ернекпен кемкерiлген. Кабыргасыныц калындыгы - 0,8 см (7-сур.). Курамы: сазды кум жэне органикалык заттар. Буйымныц диаметрш аныктау мYмкiн болмады. 2) какпактыц сырты Yзiк сызыкпен жиектелген. Буйымныц непзп белiгi толыктай децгелек ою жэне толкынды болып келедi. Кабыргасыныц калыцдыгы - 1 см. Курамы: кызыл саз жэне кум. Бул буйымныц 1.1 тYрiне караганда ерекшелiгi - туткасыныц болуы. Туткасыныц биiктiгi - 3 см (7-сур.). Туткасы колга устауга ыцгайлы жэне Yстi тепс болып келген.
Казанга арналган какпактар асYЙлiк буйым ретiнде жиегiнiц теменп жагын кYЙе жапкан кYЙiнде жш кездеседi. Олар тегiс не сэл гана децестеу болып келедi. Какпактар ас эзiрлеуде эртYрлi ыдыстарга ашык отта жабуга арналган. Олар турпайы саз балшыкка коспа косу аркылы дерекi тYрде колмен жасалынган.
Буйымдарды эсемдеу Yшiн оныц бетiне тYрлi бедерлер мен ернектер салынган. Барлык какпак белiктердi сэндеуде сызыкты, толкынды жэне нуктелш ернектер аркылы бедерленген. Какпак туткаларыныц бiрнеше тYрi бар: yCTi тегiс, тYбiнен жогары кiшiрейген, сопакша келген жэне устауга ыцгайлы болу ушш саусакпен бастырылган. Бул ернектеудщ тYрi аса кYрделi болып табылмайды. Е.Ш. Акымбектiц ецбегiнде ернек салудыц бiрнеше тYрлерi керсетiледi. Соныц iшiнде кYрделi емес тYрi - баспа эдiсi аркылы жYргiзу. Бул баспа ернек эр тYрлi диаметрдеп тYтiкшелер аркылы тYсiрiлген. врнектер асханалык ыдыстардыц туткалары мен какпактардыц бетше тYсiрiлуi жиi кездеседi. Эрнектеу жумыстарына кажеттi куралдар: камыс, CYЙек, агаш т.б. колданылды [Акымбек 2016: 93]. Осылайша, ортагасырлык калалардыц керамикаларына карап, кыш буйым жасау технологиясыныц ете жаксы дамыгандыгын керемiз. Сазды ецдеуден бастап,
7-сур. Кастек каласы. Казанньщ какпагы Рис. 7. Городище Кастек. Крышки от казанов Fig. 7. Kastek settlement. Cauldron lids
буйым жасауга дешнп Yдерiстiц кYPделi дэрежеде болгандыгын кыш буйымдардыц пiшiнделуi, сыртында, не шшдеп саусак iздерi, болмаса бетiне тYсiрiлген ою-ернектерi жэне т. б. осыны керсетедi. Эрбiр ыдыс тYрiн шшшдеуге арнайы саздыц дайындалатындыгы жэне ыдыстыц тYрiне карай пiшiнделудiц тэсiлдерiнiц колданылатындыгы белгiлi болды [Акымбек 2016: 574].
Рэсгмдгк ыдыстар. Ортагасырлык Кастек каласына жYргiзiлген казба жумыстары барысында табылган керамика кешенiнде турмыс жэне шаруашылыкта колданылатын кыш буйымдардан белек дши рэсiмдердi орындау максатында колданылган ыдыстар да бар. Х-Х1 ff. жататын мундай ыдыс 2018 ж. казба жумыстарында табылды.
Ыдыстыц какпаFы бекшлген кYЙде, ал шYмегi су тегу кызметш аткармайды. Ал ыдыстыц мойын жаFында сацылау бар. Бул ыдыстыц белгш бiр шаруашылыкта емес, тек салттык максатта KOлданылFан деген корытынды жасауFа болады. 2012-2013 жж. жYргiзiлген казба барысында осыFан уксас ыдыс 6y^ кYЙiнде табылFан болатын.
1. 2018 ж. табы^ан бул ыдыстыц сырткы безендiрiлуi ете жаксы сакта^ан. Сыртында мойын жаFында толкын эрi сызыкты ернек салынFан. КакпаFы толкын тэрiздi оюмен безендiрiлген [Нуржанов 2020: 10]. Бул ыдыс дши рэсiмдердi орындау кезшде колданылFан (8, 1-сур.).
2. 2013 ж. казба жумыстары кезшде табыл-Fан ыдыстыц ерекшел^ оны тек курбандык ыды-сы ретiнде Fана колданFан. БYЙiр жаFындаFы тесiгi аркылы ыдыстыц шше усак заттарды салу мYмкiн. Шахристанныц оцтYCтiк-батыс мунарасы жанында орналаскан жэне iшкi бекiнiс кабырFасына жакын орналаскан № 1 казбадан табылды. Бул ыдыстыц биiктiгi - 22 см. ШYмегi мен туткасы бар ыдыс Х-Х1 ff. жататын карахан кезецiне тэн кабаттан табылFан [Нуржанов, Терновая 2014:153] (8, 2-сур.).
Кала аумаFында Х-Х1 ff. жататын
курбандык орнынан табы^ан кумыра сырткы безендiрiлуi мен жасалу технологиясына байланы-сты ерекшелендi. Кумыра - маFыналык жэне кызметтiк (функционалдык) жаFынан Yлкен мэнге ие. Археолог Е. СмаFулов мундай сипаттаFы кыш буйымдарды V f. жэне X-XI Fасырда емiр CYрген халыктар арасында табынушылык максатта колданылFанын жаза келе, автор мундай заттардыц та-былуын «материалдык мэдениеттегi жаца кубылыс» деп санады [Смагулов 2011: 35].
Жетюу мен ОцтYCтiк Казакстанныц ортаFасырлык калаларынан табылFан керамикалардыц iшiнде «шYмегi» бар ыдыстар да кездеседь ШYмектегi сацылаудыц болFанына карамастан ол аFызу
8-сур. Кастек к,аласынан тaбылfaн рэс1мд1к ыдыстар ([Нуржанов, Терновая 2014: 153]: бойынша)
Рис. 8. Городище Кастек. Культовые сосуды (по: [Нуржанов, Терновая 2014:. 153])
Fig. 8. The cult vessels of the Kastek settlement (by: [Nurzhanov, Ternovaya 2014: 153])
кызметш аткармаган. Ыстыц mi ешкандай затпен толтырылмаган. Дши заттыц белгiлi бiр жерiндегi тесш семантикалык мазмунды жеткiзуге гана емес, сонымен катар жарыктыц енуiне жэне шшдеп заттыц шыгуына да кызмет еттi. ¥ксастыгы бойынша рэсiмдiк буйымдар КYЙiк-Мардан (VIII-IX ff.) туйе бейнесi бейнеленген [Байпаков, Терновая 2005: 208]; Отырар ауданында орналаскан ортагасырлык Алтынтебе каласынан табылFан (VIII-IX ff.) рэамдш ыдыста жануардыц аркасында орналаскан шыныаякка тесiк жасалган [Смагулов 2011: 36]. Табылган керамикалык буйымдар фрагмент турiнде болса да, бiздiц уакытымызга дейiн жетiп, сакталган. Зерттеушi-археолог Е. Смагулов мундай ыдыстарды ресми турде «жогаргы мойын белiгiнде аузы мен сацылауы бар гибадат ыдыстарына жаткызуга болады» (*аудармасы автордiкi - ред.) [Смагулов 2011: 35] деп керсетед1
Ортагасырлык калаларда кезешiлiк кэсiп ец мацызды коленер саласы болды. Оныц дамуын сан алуан пiшiндегi ыдыс-аяктардыц табылуынан керемiз. Бул кэсiп турiнiц кунделiктi емiрдiц ез1 талап еткендшнен бiлуге болады.
Жалпы, ортагасырлык Актебе, Шелек, Ецбекшi, Кастек, Талгар т. б. калаларынан табылган кыш буйымдардыц типологиясы мен жасау технологиясында кептеген уксастыктар бар. Осы ецiрден табылган керамикаларга одан эрi салыстырмалы талдау (техникалык-технологиялык жэне типологиялык зерттеу негiзiнде) жургiзу осы ецiрдiц кыш коленершщ нактыланган даму тарихын зерттеуге болатын жаца деректердi аныктауга мумкiндiк береди
Цорытынды
Ортагасырлык Кастек каласыныц керамикасын топтау жэне салыстырмалы талдау аркылы кешендi зерттеу жумысын жургiзу нэтижешнде оныц даму децгейi женiнде гылыми мэлiметтер алынды. Ыдыстардыц пiшiнделуi мен ернектелуi жэне жаца турлерiнiц пайда болуы кебiне саяси, элеуметтiк-экономикалык жагдайларга байланысты болды. Каланыц мэдени кабатына жасалган зерттеулерде керамика ендiрiсiнiц гулденген кезецi - Карахан кезецiне сэйкес келед1 Бул кезенде керамика ендiрiсi дами тустi, жаца ыдыстардыц турлерi пайда болды. Бул бiр жагынан ¥лы Жiбек жолыныц тармактары осы аймак аркылы етуiмен тусiндiрiлсе, екiншi жагынан кершiлес орналаскан калалармен синхронды байланыс процесiнiц болуымен байланысты. Ортагасырлык Кастек каласыныц керамикасыныц типологиясы 1ле алкабындагы калалардыц керамикалык материалдарымен уксас. Кыш буйымдарга одан эрi салыстырмалы талдаулар жургiзу жаца деректердi аныктауга мумкiндiк бередi.
Ортагасырлык Кастек каласында жургiзiлген казба жумыстары барысында кунделiктi емiрге кажеттi кыш буйымдардыц кептеген турлерiнiц (кумыралар, казан, тостак (чаша), кеселер, кезе, кезелек, саптыаяктар, табактар т. б.) табылуын ескерсек, кала езi емiр сурiп турган уакытта кезе ендiрiсiнiц iрi орталыгы болгандыгын керемiз. Керамика кешенiне жасалган зерттеулер каланыц емiр суруiнiц осы кезецдершде кэсiбi мен коленерiнiц дамыгандыгын керсетп.
ЭДЕБИЕТ
1. Ацымбек Е.Ш. Ортагасырлык Актебе каласыныц керамикасы (VI г. - XIII г. басы): философия докторы
(PhD) гылыми дэрежесш алу Ymm дайындалган диссертация. Алматы, 2015. 208 б.
2. АцымбекЕ.Ш. Керамикалардыц сыртын ецдеу жэне эсемдеу удерiсiн талдау (Ортагасырлык Актебе каласы
материалдары бойынша) // Казакстан Республикасы тэуелаздшнщ 25 жылдыгына арналган «Халык -
тарих толкынында» мемлекетпк багдарламасы аясындагы «Археологиядагы зерттеудщ жаца эд1стер1»
атты халык. гыл.-тэж1рибел1к конф. м-лы (Алматы к., 30 караша 2016 ж.) / Жауап. ред. Бексеитов F.T
Алматы: Казак университет^ 2016. 92-94-бб.
3. Ацымбек Е.Ш. Керамикаларды шшшдеу технологиясы Yдерiсiн талдау (Ортагасырлык Актебе каласы
материалдары бойынша) // Еуразия археологиясыныц езекп мэселелерг Казакстан Республикасы Тэуелаздтнщ 25 жылдыгына жэне Э.Х. МарFулан атындагы Археология институтынын 25 жылдыгына арналган халыкаралык Fыл.-тэж. конф. м-лы (Алматы к., 18-19 казан 2016 ж.) / Жауап. ред. Байтанаев Б.А. Алматы: Э.Х. Маргулан атындагы Археология институты, 2016. 567-575-бб.
4. Ахраров И. Кухонная керамика Ферганы 1Х-Х вв. // ИМКУ 1966. Вып. 7. С. 125-132.
5. Байпаков К.М., Воякин Д.А., Акылбек С.Ш. Городище Кок-Мардан. Алматы: Институт археологии
им. А.Х. Маргулана, 2006. 80 с.
6. Байпаков К.М., Терновая Г.А. Религии и культы средневекового Казахстана (по материалам городища
Куйрыктобе). Алматы: БАУР, 2005. 236 с.
7. Кузнецова О.В., Нуржанов А.А. Средневековый город Мерке (Мирки). Алматы: Мектеп, 2009. 128 с.
8. Нуржанов А.А. Культовый сосуд карлуков-несторианцев из городища Кастек // Народы и религии Евразии.
2017. Вып. 1-2 (10-11). С. 14-22.
9. Нуржанов А.А. Керамика с зооморфными и антропоморфными признаками с городища Кастек-1 // Народы
и религии Евразии. 2020. № 1 (22). С. 7-28.
10. Нуржанов А.А., Акымбек Е.Ш. Средневековое городище Кастек-1 // Археология Казахстана в эпоху
независимости: итоги, перспективы: м-лы междунар. науч. конф., посвящ. 20-летию независимости Республики Казахстан и 20-летию Института археологии им. А.Х. Маргулана КН МОН РК (г. Алматы, 12-15 декабря 2011 г.). В 3-х т. / Гл. ред. Байтанаев Б.А., отв. ред. Бейсенов А.З. Алматы: Ин-т археологии им. А.Х. Маргулана, 2011. Т. III. С. 80-87.
11. Нуржанов А.А., Калдыбаева Г.А. Археологические исследования средневекового города Кастек в Жетысу
// Культура и религия на Великом шелковом пути: м-лы междунар. науч.-практ. конф. посвящ. 80-ти летию академика НАН РК К.М. Байпакова (г. Алматы, 12 ноября 2020 г.) / Отв. ред. Байпакова Л.К. Алматы, 2020. С. 118-134.
12. Нуржанов А.А., Терновая Г.А. Находка культового сосуда на городище Кастек в 2013 году // Религия в
истории народов России и Центральной Азии: м-лы 2-й междунар. конф. (г. Барнаул, 29-31 октября 2014 г.) / Отв. ред. Дашковский П.К. Барнаул: Изд-во Алт. ун-та, 2014. С. 153-157.
13. НуржановА.А., ТерноваяГ.А. Находка керамического сосуда с росписью на городище Кастек-1 в 2019 г. //
Народы и религии Евразии. 2021. Т. 27. № 2. С. 7-23.
14. Савельева Т.В. Средневековые города и поселения северо-восточного Жетысу (Семиречья): дис. ... докт.
ист. наук. Алматы, 1999. 270 с.
15. Савельева Т.В., Нуржанов А.А., Акымбек Е., Кузнецова О., Шарденова З., Сейфулина А. Отчет
о НИР «Урбанизация Жетысу как один из факторов формирования древнетюркских государств: Западнотюркский, Тюргешский, Карлукский каганаты, Караханидское и Чагатаидское ханства (по материалом археологии)». Алматы, 2012. 89 л. // Архив ИА КН МОН РК. Д. 3108.
16. Сенигова Т.Н. Средневековый Тараз. Монография. Алма-Ата: Наука, 1972. 228 с.
17. Смагулов Е.А. К изучению культовых атрибутов V-X вв. на средней Сырдарье // Археология Казахстана
в эпоху независимости: итоги, перспективы. М-лы междунар. науч. конф. (г. Алматы, 12-15 декабря 2011 г.). В 3-х т. / Гл. ред. Байтанаев Б.А., отв. ред. Бейсенов А.З. Алматы: Ин-т археологии им. А.Х. Маргулана, 2011. Т. III. С. 35-41.
REFERENCES
1. Akymbek, E. Sh. 2015. Ortagasyrlyk Aqtobe kalasynyn keramikasy (VI g. - XIII g. basy) (Ceramics of the medieval
settlement of Aktobe (6th century - the beginning of the 13th century). Almaty (in Kazakh).
2. Akymbek, E. Sh.2016. In: Bekseitov, G. T.(ed.). Arheologiyadagy zertteudin zhana adisteri (New research methods
in archaeology). Almaty: Kazak universiteti, 92-94 (in Kazakh).
3. Akymbek, E. Sh. 2016. In: Baitanayev, B. A. (ed.). Euraziya arheologiyasynyn ozekti maseleleri (Current problems
of Archaeology of Eurasia). Almaty: Margulan Institute of Archaeology, 567-575 (in Kazakh).
4. Akhrarov, I. 1966. In: Istoriya materialnoy kultury Uzbekistana (History of material culture of Uzbekistan), 7,
125-132 (in Russian).
5. Baipakov, K. M., Voyakin, D. A., Akylbek, S. Sh. 2006. Gorodishche Kok-Mardan (The settlement of Kok-Mardan).
Almaty: Margulan Institute of Archaeology (in Russian).
6. Baipakov, K. M., Ternovaya, G. A. 2005. Religii i kulty srednevekovogo Kazahstana (po materialam gorodishcha
Kuiryktobe) (Religions and cults of medieval Kazakhstan (based on the materials of the Kuyryktobe settlement)). Almaty: "BAUR" Publ. (in Russian).
7. Kuznetsova, O. V, Nurzhanov, A. А. 2009. Srednevekovyi gorod Merke (Mirki) (The medieval town of Merke
(Mirki)). Almaty: "Mektep" Publ. (in Russian).
8. Nurzhanov, A. A. 2017. In: Narody i religii Evrazii (Nations and religions of the Eurasia), 1-2 (10-11), 14-22
(in Russian).
9. Nurzhanov, A. A. 2020. In: Narody i religii Evrazii (Nations and religions of the Eurasia), 1 (22), 7-28
(in Russian).
10. Nurzhanov, A. A., Akymbek, E. Sh. 2011. In: Baitanayev, B. A., Beisenov, A. Z. (eds.). Arheologiya Kazahstana
v epohu nezavisimosti: itogi, perspektivy (Archaeology of Kazakhstan in the era of independence: results, prospects). Vol. III. Almaty: Margulan Institute of Archaeology, 80-87 (in Russian).
11. Nurzhanov, A. A., Kaldybayeva, G. A. 2020. In: Baipakova, L. K. (ed.). Kultura i religiya na Velikom shelkovom
puti (Culture and Religion on the Great Silk Road). Almaty, 118-134 (in Russian).
12. Nurzhanov, A. A., Ternovaya, G. A. 2014. In: Dashkovskiy, P. K. (ed.). Religiya v istorii narodov Rossii i
Tsentralnoy Azii (Religion in the History of the Peoples of Russia and Central Asia). Barnaul: Altay University, 153-157 (in Russian).
13. Nurzhanov, A. A., Ternovaya, G. A. 2021. In: Narody i religii Evrazii (Nations and religions of the Eurasia), 2,
7-23 (in Russian).
14. Savelyeva, T. V. 1999. Srednevekovye goroda i poseleniya severo-vostochnogo Zhetysu (Semirechiya) (Medieval
towns and settlements of northeastern Zhetysu (Semirechye)). Almaty (in Russian). 16. Savefyeva, T. V., Nurzhanov, A. A., Akymbek, E. Sh, Kuznetsova, O. V., Shardenova, Z., Seifulina, A. 2012. In: Archive of Margulan Institute of Archaeology, d. 3108 (in Russian)
16. Senigova, T. N. 1972. Srednevekovyi Taraz (Medieval Taraz). Alma-Ata: "Nauka" Publ. (in Russian).
17. Smagulov, E. A. 2011. In: Baitanayev, B. A., Beisenov, A. Z. (eds.). Arheologiya Kazahstana v epohu nezavisimosti:
itogi, perspektivy (Archaeology of Kazakhstan in the era of independence: results, prospects). III. Almaty: Margulan Institute of Archaeology, 35-41 (in Russian).
МYДделер кактыгысы туралы акпаратты ашу. Автор мYДделер кактыгысыныц жоктыгын мэлiмдейдi.
/ Раскрытие информации о конфликте интересов. Автор заявляет об отсутствии конфликта интересов.
/ Disclosure of conflict of interest information. The author claims no conflict of interest.
Макала туралы акпарат / Информация о статье / Information about the article.
Редакцияга тYстi / Поступила в редакцию / Entered the editorial office: 14.02.2022.
Рецензенттер макулдаган / Одобрено рецензентами / Approved by reviewers: 26.03.2022.
Жариялауга кабылданды / Принята к публикации / Accepted for publication: 26.03.2022.
Ш
Казахстан археологиясы № 1 (15) 2022 81 81
