53XFTAP 03.41.91
Ортагасырльщ К,астек каласы керамикасыныц зерттелу тарихы
Абылай К. Телегенова Сакен З. Раздыков6
Л.Н. Гумилев атындары Еуразия улттык, университетi, Нур-Султан, К,аза^стан
Корреспонденция Yшiн автор E-mail:
ааЬуЫ_24_12_94@таП.ш 6rasdikov@mail.ru аhttps://orcid.org/0000-0003-4096-4739 6https://orcid.org/0000-0002-8992-4191 DOI: 10.32523/2616-7255-2022-138-1-109-125
Ацдатпа. Мацалада Алматы облысы, Жамбыл ауданы, Кастек ауылынан 2,5 км оцтусттке Суыц тебе тауыныц етегтде орналасцан ортагасырлыц Кастек цаласы-на жYргiзiлген археологиялыц цазба жумыстарыныц кезецдерi мен табылган цыш буй-ымдардыц зерттелу тарихы царастырылып, гылыми айналымга енгЫледи Ортагасырлыц цала аумагына цазба жумыстары кешендi тYрде 2011 жылдан бастап 2020 жылга дейт жYргiзiлдi. Жыл сайын жургЫлген цазба жумыстары барысында кептеген цыш буйымдардыц тYрлерi табылып, сол арцылы ортагасырлыц цаланыц цыр-сыры ашылды. Кыш буйымдар ортагасырлыц цалалар мен цоныстардыц мэдени цабатын мерзтдеу-дегi басты дерек болып табылады. Сонымен цатар, цыш буйымдар жасау ендiрiсi мен оныц енм цоленер кэабШц жогары шеберлтн аныцтайды. Табылган цыш буйымдар 2 кезец бойынша: VII-Х гасырдыц басы; X-XIII гасырдыц басы болып аныцталады. Кыш буйымдарды дайындауда жергiлiктi шикзат - табиги цоспалар (саз, дала шпаттары, кварц) цолданыглган. Ортагасырлыц Кастек цаласынан табылган цыш буйымдар жиын-тыгы ете жацсы сацталгандыцтан, оларды топтауга, пайдалану ерекшелктерше байланысты жттеуге, тYрлерi мен пшшдерге белуге мYмкiндiк бередi. Жинацталган цыш буйымдар тобын зерттеуде салыстармалы-талдау эдтн цолдану зерттеу мацаласыныц мацсатына жетуге мYмкiндiк бередi. Жалпы ортагасырлыц Кастек цаласыныц керамикасына байланысты кешендi зерттеу жумысын жYргiзген археолог А.А. Нуржанов болып табылады. Зерттеу жумыстарыныц жYргiзiлгенiне 10 жылдан астам уацыт болса да цаладан табылган керамикаларга байланысты кептеген гылыми мацалалар жарыц кердь Осы гылыми мацалалардагы керамикаларга цатысты мэлiметтер аталган зерттеу мацаласына арцау болып, оныц зерттелу децгеш мен си-паттыц жагдайы талцыланып отыр. Кыш буйымдар цалаларды зерттеудегi кептеген сурацтарга жауап беретт бiрден бгр дереккез болып табылады. Сол себептi, цыш буй-ымдарды зерттеу ете мацызды жэне езектi мэселе болып цала бермек. Ортагасырлыц Кастек цаласына жyргiзiлген археологиялыц цазба жумыстарыныц барысы, табылган цыш буйымдардыц тyрлерi мен суретi оцырмандарга усынылып отыр. Ty^h сездер: Орта гасыр; Кастек; археология; керамика; цазба; сауда; цоленер; огыздар; царлуцтар; Нуржанов.
1. Kipicne.
Зерттеу жумысы жYргiзiлген ортагасырлык Кастек каласы - Алматы облысы, Жамбыл ауданы, Кастек ауылынан 2,5 км солтYCтiкке карай Жетгжол тау жотасыныц етегiндегi Суык Тебе тауыньщ тeмендi бeлiгiнде орналаскан. Географиялык координаты: С.Ш. 43.082784; В.Д. 75.9855098 [1, 119 б.]. Алматы каласына ец жакын орналаскан ортагасырлык кала болып табылады (Алматы каласынан 90 км кашыктыкта).
Каланыц географиялык орналасуы бойынша шаруашылык жYргiзуге эрi саяси байланыстар жасауга ете колайлы болган. Шаруашылыктыц дамыгандыгын кала аумагындагы ирригациялык жэне жер телiмдерiнiц орналасуы бойынша б^уге болады. Каланыц жогаргы жагында орналаскан Кастек асуы аркылы Шу алкабына жетуге болады [2].
Каланыц орталык бeлiгi жер бетiнен биiк, тертбурышты формада орналаскан. Каланыц жалпы аумагы - 5 га. С-О - 210 м, Ш-Б - 150 м. Кала аумагы биiктiгi 4 м беютспен коршалган. Каланы терт жагынан 14 iрi мунара коршап жатыр: солтYCтiк жэне оцтYCтiк жагында - 6, шыгыс бeлiгiнде - 3, ал батыс бeлiгiнде - 5 мунараныц орна сакталган [3, 48 б.].
Мунараныц барлыгы дерлш бузылган, олар жер бетiнде шршш жатыр. Каланыц
казба жумыстары жYргiзiлетiн бeлiгi биiк, жер бетiнен бiршама анык кeрiнiп жатыр. Бекiнiс кабыргасымен коршалган бeлiгiнiц калыцдыгы 15 м, бшктш 4 м болып анык байкалады. Калага кiреберiс жерiнде бiр-бiрiне карама-карсы багытта жол бойында тeселген тастардыц бiр багытта жэне ретплшпен орналасуына карай к1ру какпасы (тас тeселген) орналаскан деп болжанды. Какпаныц узындыгы - 10 метр (2-суретп карацыз).
Орталык бeлiктiц ортасынан солтуспктен оцтуспк багытында eткен кeшенiц i3i, соган орай солтYCтiк жэне оцтуспк кабырга жалдарыныц ортасынан сай болып жаткан какпа орындары байкалады. Солтустшндеп сайдыц енi 6 м болса, оцтустшндеп жалдыц ортасындагы жазык келген еш 20 м сайдыц орта тусында кiшiгiрiм дeц жатыр [4, 21 б.].
Каланыц орталык, бeлiгiнiц y™ жагын (солтYCтiк, оцтYCтiк жэне батыс) ор коршап жатса, шыгысы eзен жагындагы кулама беткейге жалгасады. СолтYCтiк жэне оцтYCтiк жагындагы ор жазык, бар. Оныц еш 5-20 м, терецдЫ 0,51 м болса, батысындагы ордыц еш 10-20 м, терецдЫ 1-2 м. Каланыц егшджке айналмаган бeлiгiнде киранды курылыстыц б1лшер-б1лшбес к,абыргалары сак,талган [5, 90 б.].
Ортагасырлык каланыц аумагы - 30 га курайды. Оныц 5 га жерi цитадель мен шахристаша тиесiлi, ал 25 га жер жеке
Сурет 1. Каланыц орналаскан аумагы, 2019 жыл (А. Нуржанов бойынша)
менш1кке етш кеткен. 2020 жылга дешн жYргiзiлген казба жумыстарыныц келем1 - 8000 шаршы метр. Бул он жыл бойы жYргiзiлген казба жумыстарыныц нэтижей. Жалпы, ортагасырлык Кастек каласы Казакстан аумагында соцгы жылдары Yздiксiз тYрде казба жумыстары жалгасып келе жаткан археологиялык ескертюш. 600 жылдык тарихы бар бул калада орта гасырда Батыс ТYрiк пен Карлук каганаттарыныц жэне Карахан мемлекетшщ негiзгi тургындары мекендеген. Бул казба барысында VII гасырдыц екiншi жартысы - X гасырдыц бiрiншi жартысына жататын ею тYркiлiк кабат пен X екiншi жартысы жэне XIII гасырдыц бiрiншi жартысына тэн карахан кезещне жататын Yш курылыс кабаты аныкталды [6, 192-193 б.].
Кала атауына байланысты да кептеген деректер кездеседъ Олардыц iшiнде Кастек асуына катысты мэлiметтер Эмiр Темiр жорыгы суреттелген XV гасырдагы жазба деректерде кездеседт 1375 жылы Темiр эскерi Кара-Касман (Кастек) асуы аркылы 1ле ещршен Атбашыга еткенi тарихтан мэлiм [7, 81 б.].
1390 жылы Эмiр Темiр эскерi Ертiске кашкан Камар ад-Диннщ соцына тYсiп, Ташкенттен Ыстыккелге, одан Кектебе тауы жэне Арджаты (¥зын асу) тауы аркылы Алмалыкка (Алмату), 1ле мен Каратал
езендерi аркылы Ертiске баргандыгын топономист галым Е. Койшыбаев ез ецбепнде атап еткен [8, 78 б.]. Осындай жазба деректер мен археологиялык зерттеулердщ мэлiметтерi 1ле бойынан Шу ещрше Кастек асуы аркылы ететш багыттыц Yлкен мацызга айналып, узак уакыт турганын бiлдiредi. Ол кезде осы ^нп Кордай асуынан аскан тас жол болмаган [9, 239 б.]. Ал каланыц тарихи атауына катысты деректерде Арджату тау еткелi Урунг Арджыга сэйкес келуi мYмкiн. «Урунг» атауын тYркi тiлдерiнен аударганда «узын» дегендi бiлдiретiн «Узунмен» салыстыруга болады. Ал «Ардж» атауы зерттеуш^ердщ пiкiрiнше, тYркi енерiне сэйкес келед жэне «тау асуы», «тау» деп аударылады [10, 53 б.]. Содан кешн ортагасырлык «Урунг-Ардж» топонимiн «узак тау асуы» деп тYсiну керек, бул жазбаша дереккездердщ мэлiметтерiне сэйкес келедт Осылайша, «Кастек» атауы «Урунг-Ардж» каласымен тецеспр^дт
Жалпы бул ортагасырлык кала атауына байланысты бiр гана нуска. Болашакта кала атауына байланысты тагы да деректердi талдау аркылы тыцгылыкты зерттеу жYргiзудi кажет етедi. Жинакталып, гылыми нег1з алган деректер гылыми айналымга енгiзiледi.
Жер жаннаты деп есептелетiн елкенi терещрек зерттеген Р. Аболиннщ гылыми
Сурет 2. Ортагасырлык Кастек каласы. Каланыц казба жумыстары жYргiзiлген белiг1. Аэрофотосуретъ 2020 жыл (А. Нуржанов бойынша)
зерттеулерi бойынша Жепсу Шу-Балкаш бассейндерш камтиды, оныц тецiз децгейiнен орташа бшктш 300-400 м, бiршама тeмен жерi - Шу сагасы. 1ле eзенiнiц оцтYCтiгiнен 1ле Алатауы басталады. Шу eзенiнiц оц жагасы мен 1ле eзенiнiц тeменгi агысын жиектеген кум аралыгыныц батыс жагы, жекелеген бeлiктерi Кулжабасы, Хантау, Козыбасы деген атауларга ие Шу-1ле тауы деп аталады. Оларда кeлiкке ыщайлы гаптеген асулар бар. Кордай асуы аркылы 1ле мен Шу eцiрлерiн жалгастырып жаткан жол eтедi. Тагы бiр жол Кастек асуы аркылы 1ле eцiрiн Ыстык кeл казаншуцкыры жэне Шу eцiрiмен жалгастырады [11, 60 б.].
Казiргi тацда ортагасырлык Кастек каласында казба жумыстары токтаган. Сол себепт де каладан табылган кыш буйымдардыц толык сипаттамасын жасап усыну мYмкiн емес. Десе де, табылган жэне зерттелген кыш буйымдар коллекциясыныц фрагменттер саны кeп болмаса да, олардыц пiшiнi мен сакталуы жагынан ерекшелiктерi бойынша кызыкты мэлiметтер бередi. Макалада жарияланып отырган мэлiметтер осы кезге дейiн жарыкка шыкпаган зерттеу нэтижелерiне негiзделген.
2. Зерттеу эдктерь
Ортагасырлык Кастек каласыныц кыш буйымдарыныц технологиялык-кызметпк белгiлерiне байланысты жштеуде жэне жинакталган керамикаларды сипаттауда отандык археологтардыц ецбектерiн негiзге ала отырып жасап шыктык. Олардыц катарында К.М. Байпаков, О.В. Кузнецова, А.А. Нуржанов, Д.Э. Талеев, Е.Ш. Акымбек т.б. зерттеушшердщ ецбектерiндегi кыш буйымдардыц тYрлерi, сипаттамасы мен колдану аясына катысты толык мэлiметтер бере аламыз.
Ортагасырлык Кастек каласыныц керамикасына катысты зерттеулердiц тарихы 2011 жылдан басталады. Кешендi тYрде жYргiзiле бастаган казба жумыстарыныц барысында табылган кыш буйымдарга катысты мэлiметтер осы жылы жарык кeре бастады. Мше, осы уакыттан бастап казбадан табылган кунды керамикалык буйымдар
гылыми макала тYрiнде А.А. Нуржановтыц ецбектерiнде карастырылды.
2011 жылы А.А. Нуржанов пен Е.Ш. Акымбектiц «Средневековое городище Кастек-1» макаласы жарык кeрдi. Макалада каланыц орналасуы, алгашкы археологиялык казба жумыстырыныц барысы мен кыш буйымдарга сипаттамалар бершед! Сонымен катар, кыш буйымдарды тeмендегiдей топтарга: асYЙлiк, асханалык, шаруашылык-турмыстык деп бeлiп карастырып, оныц жасалу технологиясына байланысты саны жаFынанкeпкездесетiн,жасалуындакурамына саз балшыкка айтарлыктай мeлшерде кум, майда киыршык тас косылып сапалы жасалатын асYЙлiк ыдыстар, саз балшыкка аз мeлшерде кум косып немесе коспай жасалган асханалык ыдыстар, шаруашылык жэне турмыстык ыдыстар деп жекелеген топтарга жаткызып карастыру, олардыц колданыс аясына карай да жасалынуы мен пiшiндерi туралы кeп мэлiметтер бередi [12, 83 б.].
2013 жылы А. Нуржановтыц «Находка культового сосуда на городище Кастек в 2013 году» [13, 153-157 б.] атты макаласы жарык гард! Макалада, казба жумыстары барысында табылган дши салт-жоралгыларды орындауда колданылатын ыдыстыц аткаратын кызметiне катысты мэлiметтер берiледi жэне уксастыгы бойынша ^к-Мардан (VIII-IX ff.) [14, 208 б.] жэне ^шк-Кескен кала [15, 35 б.] ортаFасырлык калалардан табылFан кыш буйымдармен салыстырылады.
2017 жылы А. Нуржановтыц «Культовый сосуд карлуков-несторианцев из городища Кастек» [16, 153-157 б.] атты макаласы жарык гард! Макалада, кала турFындарыныц дши дYниетанымы туралы туатк алуFа ерекше мYмкiндiк беретiн зооморфтык белгiлерi бар кыш ыдыс туралы мэлiметтер бередi. Макалада, табылFан кыш ыдыста бейнеленген крест пен жыланныц бейнесiнiц Жет1судыц отырыкшы турFындарыныц арасында несториандык сенiмнiц болFандыFы жэне оныц eцiрдегi халыктардыц мэдени дамуына белпл! 61р ыкпалыныц болFаны сипатталады.
2018 жылы А. Нуржановтыц «К вопросу о семиотике пространства средневекового городища Кастек: функциональный анализ
артефактов» [17, 192 б.] атты макаласы жарык керд1 Макалада, казба жумыстары барысында табылган артефакт1лерде Жепсудагы ортагасырлык тYркiлердiц калалык мэдениетiне тэн кейб!р салттык жэне кYнделiкт1 тэж!рибелер кайта жащыртылды. Артефакт1лердi кызмет1 бойынша талдау туркiлердщ калалык мэдениетанщ турмыстык объект1с1 жэне касиетт1 енер туындысы рет1нде б1рдей болатындыгын дэлелдейд1.
Зерттеу жумысында карастырылатын зооморфты керамикаларга катысты мэл1меттер А. Нуржановтыц «Керамика с зооморфными и антропоморфными признаками с городища Кастек-1» макаласына непзделген. Галым аталган макаласында 20112019 жж. жYргiзiлген зерттеулер барысында толыктырылган VIII-IX ff. жэне X-XI ff. тэн ^рыптык кыш буйымдарFа сипаттама бере келе, антропоморфты белг1л1 бар ернеуше кулак бейнеленген кыш буйымды; жылан бейнес1 бар кумыраны; рэамдДк максатта KOлданылFан кумыраны ерекше атап керсетед1 [18, 7 б.].
2021 жылы А. Нуржанов Г.А. Терноваямен б1рге жарык керген «Находка керамического сосуда с росписью на городище Кастек-1 в 2019 г.» атты Fылыми макаласында ортаFасырлык Кастек каласынан археологиялык казба жумыстары барысында табылFан сыртында суреттер1 бар ерекше ыдыс туралы жазылFан.
2019 жылы табылFан кыш ыдыс казбаныц солтуспк-батыс бел1г1ндег1 №32 турFын-жайдан аныкталды. Ерекше сипаттаFы мундай ыдыс сукуЙFыш немесе мургоб деп аталды жэне сауда жолдарыныц осы ещрден б1рнеше тармаFыныц етуше байланысты Жет1су жер1нде VIII-IX ff. пайда болды. Макалада, ыдыстыц сыртындаFы суреттердщ (жазу) безендДр1лу1нщ семантикасы аныкталады [19, 9 б.]. Сонымен катар, 1ле ещр1ндеп ортаFасырлык калалардыц типологиясына катысты О.В. Кузнецованыц 0рнек [20] пен Шелек [21] калаларыныц керамикасына катысты макалалары зерттеу макаласыныц теориялык бел1мшде колданылды. Сонымен катар, Жаксылык, Алматы, ТалFар жэне Каялык калаларыныц кыш буйымдарына жYргiзiлген зерттеулер барысында алынFан
мэл1меттерден олардыц непзп шик1заты жерпл1кт жерден дайындалFан жэне типологиясы бойынша уксас. Бул орта Fасырда эрб1р калада езшдДк кыш шеберханасыныц болFандыFын б1лдДредД.
Зерттеу макаласында сощы жылдары археологиялык казба жумыстары кезшде табылFан артефакт1лерге талдау жасалынды жэне жаца табылымдар Fылыми айналымFа енг1з1лед1.
3. Талкылау.
¥лы Ж1бек жолыныц дамуымен VII Fасырдыц соцында Жет1су мен ОцтYCтiк Казакстан территориясында калалардыц пайда болу процеа белсенд1 тYрде жYрдi. Керуен жолыныц бойында стратегиялык мацызды нYктелерде орналаскан бул калалар коленер мен сауда орталыктарына айналды. Сонымен катар, калалар аумаFында кэс1пш1л1к, ег1нш1л1к пенмалшаруашылыFыныцYЙлесiмдi даму процес1 де катар жYрдi. Археологиялык деректерде сипатталFандай, Жет1су ещршде урбанизациялык процестерд1ц басталFан кезец1 VII-X ff. сэйкес келсе, XI f. - XIII f. басында калалык мэдениеттщ гулденген кезец1 болды [22, 7 б.].
VIII Fасырда солтуст1к-шыFыс Жет1суда калалардыц калыптасуы процес1 бояу жYрдi, аталFан аумакта калалар мен коныстардыц сандык мелшер1 аз болды. Ал X Fасырдыц басында Орта Азия аумаFындаFы мемлекеттерд1ц гулденуi, саяси-экономикалык жаFынан керш1 аумактарFа ыкпалы барысында Шы^ыс ТYркiстан мен Жет1су аумаFы Карахан мемлекетт1н1ц аумаFына енд1. Осылайша, бул кезецде б1рнеше калалар мен коныстар гYлденiп, калалар орталыктарFа айналды. АталFан мэл1меттер зерттеуш1 Т.В. Савельеваныц монографиясында кер1н1с тауып, сонымен катар ецбекте орта Fасыр дэу1р1ндег1 калалык мэдениетке сипаттама бере келе, ещрдеп калалардыц ¥лы Ж1бек жолы бойындаFы халыкаралык сауда мен акша айналымыныц орталыFы болFан Жет1су аумаFында орналаскан ортаFасырлык калаларFа археологиялык турFыдан жYрг1зiлген зерттеулер нэтижелер1н келт1ре
келе, олардыц шектес жэне алыс мэдени орталыктармен байланысын сипаттайды [23, 79 б.].
Халыкаралык сауда мен коленердщ дамуы калалардыц каркынды дамуына септiгiн тигiздi. VI-VШ гг. ¥лы Жiбек жолыныц тармактары Казакстан аумагын Кытай, Шыгыс ТYркiстан, Орта Азия, Орта жэне Таяу Шыгыспен байланыстырды. Зерттелген аймак ежелден егiншiлiк мэдениетгмен байланысты болган [22, 7 б.].
СолтYсriк-шыFыс Жетiсу калаларыныц турпаттамалык мэселеан К.М. Байпасов кала орындарыныц терт тYрге белiнетiнiн дэлелдеп керсетп: кала (кала тYрiндегi коныс); ауылдык коныс; кала-баспана; керуен сарай (рабад) [14, 58 б.]. Дамудыц осындай бiр жолы Кастек кала орнынан да байкалады. Мундагы жерден кYЗгi-кыскы жайылымныц орнында колмен суландыру жYЙесi аркылы суарган 3-тен 5 гага дешнп алац аумагын алып жаткан эуелде бекiнiссiз коныс калыптаскандыгы байкалады [24, 59 б.].
VII-IХ гг. аралыгында солтYCтiк аркылы еткен керуен жолы тармагы каркынды дамыды. «Синьташу» жазбалары бойынша Кытайдан шыккан бул жол Аксудан Беделi асуы аркылы Ыстыккелге еткен. Осы жерден жол бiрнеше тармакка ^ш тармакка) белiнген. Ыстыккелдщ оцтYCтiк жагалауымен солтуст1к-шыгыска беттеген бiр тармагы Кеген асуы аркылы 1ле езенiнiц жагалауына ет1п, солтYCт1кке карай кетедi. Ек1нш1, нег1згi тармак Ыстыккелден батыска карай Суяб каласы аркылы Шу езетн жагалай отырып Навакент, Баласагун, Аспара, Мерю, Кулан, Таразга согып, Сайрам мен Отырар багытына кеткен. Кеп кещл белiнбей жYрген Yшiншi багыт Ыстыккелдщ батыс шет1ндег1 казiргi Токмак каласыныц мацында болган Суябтан солтуспк-шыгыска бурылып, 60 шакырым келет1н тау арасындагы жолмен Кастек шаткалынан шыгып, Жет1су калаларына (Алматы, Талхир, Койлык, Лаван т.б.) еткен. Шамасы бул сауда жолы жерг1л1кт1 мацызга ие болгандыктан болар кеп ескер1ле бермейдт Дегенмен, осы тармактыц ТYрiк каганаты иел1ктер1нщ шк1 сауда-экономикалык катынасында аса мацызды рел аткаргандыгы
анык,. Соцгы жылдаргы археологиялык зерттеулер осы айтканымызды растайтын материалдар беруде [25, 93 б.].
Ортагасырльщ калалардан табылган кыш буйымдарды зерттеу, кала eмiрiнен кептеген тыц деректердi алуга мYмкiндiк бередт Сол себептi калалардан табылган керамикаларды зерттеу археология гылымыныц мацызды саласы ретiнде дамып келедi. Ортагасырлык К,астек каласына жYргiзiлген зерттеулер барысында алынган мэлiметтер Yлкен кызыгушылык тудырады.
Кешенд тYрде жYргiзiлген казба жумыстарыныц басталганына он жылга жуык уакыт болса да каланыц элеуметпк-экономикалык eмiрiнен хабардар берет1н кептеген тургын Yйлер, коленер орталыгы, корганыс жэне суландыру жYЙесiне катысты кептеген мэлiметтер алынды. Оныц баламалануы бойынша жазбаша деректерге негiзделген eзiндiк тушымды птрлер усынылды.
Алгашкыда Абай атындагы ¥лттык педагогика университет! студенттерш археологиялык тэжiрибеден етк1зу максатында басталган казба жумыстары ескерткштщ мацыздылыгына карай туракты зерттеу нысанына айналды. Ортагасырлык К,астек каласыныц казба жумыстарына келет1н болсак, бул калага бурын кешендi тYрде казба жумыстары жYргiзiлмеген.
2010 жылы ортагасырлык кала аумагына археолог Д. Байконаков, Д. Талеев аздаган казба жумыстарын жYргiзедi. Бул кезде Абай атындагы К,азак улттык университетi, «тарих» мамандыгыныц 1-курс студенттерi археологиялык тагылымдамадан етуге байланысты казба жYргiзiлдi. К,азба жумыстары кез!нде VIII-IX гг. жататын Yйлердiц орны аныкталды. К,азба кeлемi 5*5 м [25, 93 б.].
Далалык зерттеу жумыстары орталык белштщ оцтYCтiк-батыс бурышыныц 1шк1 жагы мен мунарасыныц сыртында жYрг1зiлдi. Орталык бeлiкт1ц оцтYCт1к-батыс бурышынан келем1 8х6 м казба белпленш, ол шым кабатынан тазартылганнан соц, оныц шыгысындагы 8х2,7 м белш гана темен карай 1,1-1,3 м-ге терецдетглд [26, 268 б.].
КалаFа жYрг1зiлген археологиялык казба жумыстарын «Жет1су археологиялык экспедициясы» ашып, зерттеген [23, 40-41 б.]. Ал 2013, 2015-2020 жылдары кала аумаFында А^. МарFулан атындаFы археология институтымен б1рге Yлкен келемде казба жумыстары жYргiзiлген болатын.
2011 жылдан бастап кала аумаFыныц казылFан белшнен табылFан артефакплердщ 90%-ы керамика болса, калFан пайызды CYЙектен, тем1рден, шыныдан жасалFан буйымдар курайды. Каладан табылFан ец алFашкы табылымдар туралы Fылыми макала 2011 жылы жарияланды [12, 80-87 б.]. Онда алFаш рет кала туралы деректерге шолу жасай отырып, казба жумыстары барысында табылFан кыш буйымдардыц турлерi, сипаттамасы жэне жасалу технологиясына жалпылама шолу жасалады. Оныц Yст1не, ортаFасырлык кала ем1ршдег1 кезе ецдДрш мен оныц барысы, яти кезе жасау технологиясы туралы жазылFан ецбектер жок деп есептеуге болады. Сондыктан да ондаFан жылдар зерттелу тарихы бар ортаFасырлык Кастек каласы туралы жарияланFан ецбектердеп керамикаFа катысты тустарын саралап карастырып отырмыз.
Зерттеп отырFан аумактаFы ортаFасырлык KOFамныц экономика непздерш, элемнщ баска бел1ктершдег1 тэр1зд1, халыктыц кепш1л1к белш айналыскан ауыл шаруашылыFы курады. Xалыктыц басым кепш1лш каладан тыскары жерлерде турFанына карамастан, калалар осы экономикалык курылымFа байланысты басты релде болды. Калалардыц осы ерекше релге ие болуы, олардыц коленер мен сауданыц орталыFына айналуына байланысты ед1
Кала халкыныц кепш1лш коленер ендДр1амен жэне тауар айналымымен шуFылданды. Кала ем1р1 ендДруш1лердщ экономикалык эр алуанды^ына нег1зделген. Археологиялык жэне жазба деректердеп мэл1меттерге карайтын болсак: коленерл1к ктщ курылымын кайта жацFырту калалардаFы коленер ендДр1сшщ б1р тYрiнен бастап ондаFан тYрiмен айналысуFа дешн ескенш керуге болады. «Кала курылысы» тобына жататын коленер ендДр1анщ мацызды
саласы, баска калалардагы тэр1зд1 кыш ыдыс енд1р1с1, темiрдi ецдеу, эйнек eндiрiсi, т.б. болды [27, 49 б.].
К,аладан шыккан бай материалдык мэдениеттщ жетiстiктерi ортагасырлык каланыц ¥лы Жiбек жолыныц бойында орналасып, калалык мэдениетт1ц дамыган орталыгы болган. Мунда калалар мен дала, ег1нш1л1к пен мал шаруашылыгы бiрыцFай саяси, шаруашылык-экономикалык жэне элеуметт1к-мэдени кешенде дамыды [28].
1ле мен Шу eцiрлерiндег1 калалык мэдениетт1ц калыптасу Yдерiсi мен жагдайы Орта Азия мен Шыгыс ТYркiстанныц ортагасырлык тарихы ортак болганымен, урбанизациялык сипаты жагынан осы аукымды аймактыц оцтYCт1к-батыс, оцтуспк жэне оцтуст1к-шыгыс облыстарынан ерекшеленедi. VIII гасырда 1ле eцiрi ег1ншiлiк пен калалык мэдениеттщ гYлденген алкабына айналады. Сонымен катар, ортагасырлык калалардыц курылымы да т1збектел1п курылу Yдерiсiнiц шынайы жагдайына байланысты б1рыцгай болмады [27, 52 б.].
Керамика енд1р1с1 ортагасырльщ когамдагы экономикалык курылымда мацызды орын алды. К,оленерш1-кыш жасаушылар ас Yйге арналган ыдыстарды, унтак жэне суйык заттарды тасымалдауга жэне сактауга арналган ыдыстарды, тандырды, дастарханды, май шамдарды, су кубырларын т.б. жасаумен айналысты. Турмыста кыш ен1мдер1н1ц таралу керсетк1ш1 жагынан тецдес1 жок ед1. К,ыш енд1р1с1н1ц ез1не тэн мамандандырылган ецбек куралдарына, шик1затка, технологиялык эд1стерге, тэж1рибеге нег1зделген б1л1мге жэне кэс1би шеберл1кке нег1зделген ерекше ецбект1 уйымдастыру тYрi бар. К,ыш енд1р1с1мен жэне коленермен айналысудыц басты шарты арнаулы шеберхананыц болуы ед1.
Ортагасырлык калаларга археологиялык казба жумыстарын жYргiзу барысында кыш жасайтын шеберханалар б1рнеше мэрте табылды. Зерттеу нэтижелер1 археолог К.М. Байпаковтыц гылыми макаласында 1ш1нара жарияланды [29]. Мысалы, XIII гасырдыц ек1нш1 жартысы мен - XIV гасырдыц екшш1 жартысында Отырарда кыш шеберханалары классикалык тYрге ие болды. Отырардагы кыш
шеберханалар аумагына жYргiзiлген зерттеу жумыстары кез1нде шеберханалардыц тургын Yй жанында жеке курылыс ет1п салынгандыгы дэлел болады. Осындай шеберханалардыц б1р1нщ аумагы 157 м2 [29, 25 б.].
Керамика жасайтын шеберханалардыц кызыкты калдыктары Талгар калашыгынан да табылды, олар б1рнеше енд1р1ст1к курылымдардан турады. Казба орныныц оцтуспк-батыс бурыштык мунарасыныц шк1 камал кабыргаларыныц оцтYCтiк жэне батыс бел1ктер1нде кыш ^йдДретш пеш табылып жэне тазартылды. Пешт1ц астыцгы бел1г1 бузылган. Оныц от жагатын камерасы сакталган. Тазарту барысында от жагатын камерадан сацылаулары бар ошактыц бел1ктер1, Yйдiретiн камераныц аузын жабатын какпактыц сыныктары алынды [27, 69 б.].
Казба жумыстары жYргiзiлет1н бел1кт1ц Yстiнен кеп мелшерде кыш буйымдардыц сыныктары табылды. Олар нег1з1нен асханалык жэне шаруашылык максатта колданылган ыдыстар: кумыра, табак, кесе, кум (хум), кумша, тегене, казан, казан какпактары. Мундай ыдыстармен уксастык Шу-Талас ец1рлер1ндег1 ортагасырлык калалардан да табылды. Зерттеуш1 Т.Н. Сенигованыц «Средневековый Тараз» атты монографиясында жасалу техникасына карай 3 топка бел1нет1н жэне Жет1су мен ОцтYCтiк Казакстан калаларында кездесет1н кумыралар, казандар, сыртында жылан бейнеленген жэне жазуы бар кумыраларды жазады [30, 149 б.].
Казба жумыстары барысында каланыц осы белш ек1 курылыс кабаттан туратындыгы аныкталды. Б1р1нш1 курылыс кабатыныц тапталган табаны 0,6-0,8 м терецд1ктен шыкты. Б1рак тургын Yй курылысы калдыгыныц киранды орындары жок болганымен, еденге орналастырылган тандыр ошактардыц Yгiндi калдыктары, ^л, кыш буйымдардыц сыныктары мен табанынан теменг1 кабатты тес1п еткен шуцкыр шыкты. Казбаныц орта тусынан шыккан шуцкырдыц диаметр1 0,85 м, терецдш 1,1 м [5, 91 б.].
Казба жумыстары Э.Х. Маргулан атындагы археология институтыныц бас гылыми кызметкер1, «Жеттсу археологиялык
экспедициясыныц» жетекш1с1, археолог А.Э. Нуржановтыц басшылыгымен жYргiзiлген болатын. Осы уакытка дей1н жYргiзiлген археологиялык казба жумыстарыныц нэтижесшде табылган бай жэд1герлер мен алынган кунды маглуматтар туралы 30-га жуык гылыми макала жарык керд1. Каланы археологиялык тургыдан зерттеу жумыстары эл1 де ез жалгасын табуда. Осы уакытка дешн жYрг1зiлген казба жумыстары цитадельде жYргiзiлдi. Бул каланыц непзп шаруашылык жYрг1зу аумагы ед1 Сол себепт1 каладан кыш буйымдардыц кеп эр1 алуан тYрлерiнiц табылуы оныц мацызды шаруашылык жYргiзу аумагыныц болгандыгын б1лд1ред1
2019 жылы Э.Х. Маргулан атындагы археология институтыныц галымдары мен тарих факультеттнщ студенттер1мен (Абай атындагы Казак улттык педагогикалык университет1 - Т.А.) б1рге казба VII гасырдыц аягы (шамамен 660 - шы жылдар) дешнп теменг1 мэдени кабатына жетп [31].
2020 жылгы жYргiзiлген археологиялык казба жумыстарыныц нэтижесшде 64 орны аныкталды (2-сурет карацыз). Жалпы, ортагасырлык калаларда Yйлер салынуы сол Yйдiц тургыныныц элеуметпк жагдайы мен оныц байлыгына байланысты болды. Соган карай Yйлердiц орналасу жоспары да келеадей сипатта болды: салтанатты зал, жатын белме, азык-тYлiк коймасы, кызметш1 мен кYзет белмелер1 жэне турмыстык кажетплшке арналган аула [5, 90 б.].
Табылган керамика буйымдары мен олардыц сырткы безендДршуше жэне баска жэдДгерлердщ табылуына байланысты кала тургындары арасында христиан, буддизм жэне ислам дшшщ кец таралганды туралы мэл1меттерге кез жетк1з1лген [16, 17 б.]. Каладан табылган мундай буйымдардан VIII-IX гг. Жет1су ещршщ тургындары арасында киел1 салт-жоралары мен дши тусш1ктер1нщ жоFары болFандыFын керсетедД.
ТабылFан кыш буйымдардыц нег1зп сипаттамасы туралы мэл1меттер 2011 жылдан бер1 жарияланып келедД. ЖарияланFан Fылыми макалаларда каладан табылFан жэне тYрлi максатта (турмыста, дши жоралFыларда)
колданылуына карай ыдыстарды жекелеген тYрлерi бойынша талдап жазылFан.
ЖинакталFан мэл1меттерге CYЙене отырып, барлык кыш буйымдарды ек1 топка белем1з. Б1ршш1 топка - VIII Fасырдыц аяFы - X Fасырдыц басын камтитын кезецдег1 буйымдар жаткызылады. ОларFа казандар, кумыралар жэне хумдар жаткызылады. Бул ыдыстарды жасауда жерплжт шик1зат - таботи коспалы - дала шпаты, кварц, коцыр эк пен слюдасы кеп мелшерл1 катты саз пайдаланылFан [5, 100 б.]. Ал дайын ешмд1 кYЙдiру Yшiн усак гранит тасы, кабыс, сабан колданылFан. Бул кезецде кумыра жасаудыц колмен жапсыру эща колданылFан. Кыш буйымдардыц екшш1 кезещ X-XIII Fасырлардыц басында шарыкта жасалынFан ыдыстар жаткызылады. Бул кезецде де турмыстыц барлык турiне кажетт ыдыстар, сырты сырланFан жэне хумдар да жасалынып, колданыска енгшлщ.
Карахан кезещне тэн мундай кыш буйымдар езшщ сырткы ою-ернег1тц эсемдшмен, салмаFы жещл эр1 жука жэне сапалы болып дайындалуымен ерекшеленщ. Бул кезецдеп кыш буйымдар кешеш жаксы зерттелген.
X-XIII f. жататын Жетку мен !ле алкабындаFы ортаFасырлык калалык мэдениетт зерттеудщ мыкты маманы жэне керамика кешендерш зерттеуде тэж1рибеа мол археолог К.М. Байпаков аталFан аумактаFы кыш буйымдарды кешенд1 турде зерттещ. Зерттеуш1 осы ещрдеп керамика енщр1ане катысты ецбепнде X f. басынан бастап XIII f. ек1нш1 онжылдыFында туракты тш1мдег1 кыш буйымдар жасау узак уакытка созылды. Эаресе, ТалFар, Каялык сек1лд1 1р1 калалардан табылFан кыш буйымдардыц 1ш1нде импорттык керамикалардыц Yлесi басым болды [32, 224 б.]. Ал зерттеуш1 Т.Н. Сенигова Жетку ещршен табылFан кыш буйымдардыц типологиясы мен сырткы тш1мдерше уксас ыдыстардыц Талас ещршен табылFандыFын жазады [30, 147 б.]. Зерттеуш1 аталFан монографиясында Тараз каласыныц кыш буйымдарыныц 1ш1нде тэрелкелер мен тостаFандардыц сыртында сирек кездесетш ою-ернектерд карастыра келе, «олардыц сырты тYCсiз немесе жасыл
глузурмен жабылFан; кей жаFдайларда коцыр, кызFылт, жасыл тYCтермен сурет салынып, гравюрамен толыктырылады. СэндДк мотивтерд1ц сюжет! бойынша Yлг1нi терт топка белуге болады: сызыкты-геометриялык, ес1мд1к, эпиграфиялык жэне зооморфты. Эр ою-ернек ерекше жасалады, б1рак ернектерд1 ажырату ете киын, ейткен1 олардыц кепш1л1г1 эртYрлi комбинацияларда бер1лген» [30, 155-156 б.],-деп сипатталады. Ал археолог К.М. Байпаков Сырдария ец1р1ндег1 ортаFасырлык калалардаFы керамика ендДр1анщ даму децгей1не сипаттама бере келе, IX-X Fасырларда аталFан ещрде керамика енд1р1с1 жаца даму сатысына етт1. Колмен жапсырмаланып жасалатын ыдыстардыц мелшер1 айтарлыктай азайып, кумыралар, казандар, стелдер мен какпактар алдыцFы катарFа шыFа бастады. Бул уакыт аралыFында Орталык Азия калаларыныц эсер1мен глазурьленген ыдыстар пайда болып, тарала басталды. 0рнект1 безенд1ру реттнде ес1мд1к бейнелер1н, геометриялык фигураларды, стильд1 араб эр1птер1н, зооморфты жэне антроморфты бейнелер колданылFан. X-XII FасырлардаFы Отырар керамикасында штампталFан керамика енд1р1с1 байкалады. Б1рак жалпылай алFанда, керамиканыц непзп бел1г1 шыFырда дайындалды [33, 127 б.].
ТабылFан кыш буйымдардыц курамына катысты зерттеулерде саз балшыкка дала шпаты мен усак тастар жэне органикалык заттар косылFан. Кыш буйымдарды жасауFа кажетт1 шик1зат Шелек, Ецбекш1 жэне Кастек каласынан табылFан буйымдарда уксастык бары байкалады. Шик1зат кыш буйымдардыц ас YЙлiк жэне турмыстык-шаруашылык турлерiне байланысты келес1дей сипатта массалык Yлесi бойынша колданылFан. АсYЙлiк ыдыстарды дайындауда: Балшык+Кум+Органикалык заттар Саз+Органика.
Кумныц саз балшыктаFы Yлесi 5-10 пайызды курайды. Ал органикалык зат рет1нде усакталFан еамщк тамырлары колданылды. Асханалы^ ыдыстарды дайындауда: Балшык+Органикалык заттар. Балшык+Кум+Органикалык заттар.
Балшык+Шамот (отка сeзiмдi саз)+ Органикалык заттар.
Балшык курамында кум мен шамоттыц Yлесi 5-10 пайыз мeлшерiнде болды. Непзшен органикалык зат рет1нде туралFан шeп пен кей жаFдайда кeц колданылды.
Шаруашыльщ-турмыстык, ыдыстарды дайындауда:
Балшык+Кум+органикалык заттар.
Балшык+Саз+кум+органикалык заттар.
Кум мен усак тастардыц косындысы 5-15 пайыз мeлшерiнде болды. Органикалык зат рет1нде унтакталFан eсiмдiк бeлiктерi мен кeц пайдаланылды [20, 81 б.].
Жалпы, ортаFасырлык Шелек, Ецбекшi, Кастек, ТалFар т.б. 1ле алкабындаFы калалардан табылFан кыш буйымдардыц типологиясы мен жасау технологиясында кeптеген уксастыктар бар. 1ле алкабы мен СолтYCт1к-шыFыс Жет1судаFы калалардыц керамикасына одан эр1 салыстырмалы талдау (техникалык-технологиялык жэне типологиялык зерттеу непзшде) жYрг1зу тутастай алFанда осы eцiрдiц кыш колeнерiнiц неFурлым егжей-тегжейл1 жэне нактылашан даму тарихын кадаFалауFа болатын жаца деректерд1 аныктауFа мYмкiндiк беред1.
Кала аумаFынан табылFан кыш буйымдарды зерттеу жэне нэтижелер1н жариялау бойынша ец алFашкы ецбект1ц катарына А. Нуржановтыц Fылыми макалаларын жаткызамыз. Олардыц 1ш1нде турмыста колданылатын кыш буйымдардан
бeлек д1ни рэс1мдерд1 орындау максатында KOлданылFан зооморфтык белг1лер1 бар кыш ыдыстарFа катысты да зерттеулер бар. Х-Х1 ff. жататын мундай ыдыстар 2013, 2019 жылдары жYргiзiлген казба жумыстары кез1нде табылFан. Бул ыдыстардыц аткаратын кызмет1 б1р болFанымен, сырткы безенд1р1лу1 эр тYрлi [18, 7 б.].
2013 жылFы табылымныц ерекшел1г1 оны тек курбандык ыдысы рет1нде Fана колданFан (3-сурет) [18, 10 б.].
2019 жылы табылFан ыдыс та дши рэамдерд орындау кезшде колданылFан. БYт1н кYЙiнде табылFан бул ыдыста тек салттык максатта Fана колданылFан [18, 10 б.] (4-сурет). Сырткы безенд1р1лу1 eте жаксы сакталFан. Сырты сызыкты толкын тэр1зд1 eрнекпен безенд1р1лген.
Кала аумаFында Х-Х1 ff. жататын курбандык орны аныкталFан жэне табылFан кумыра сырты безенд1р1лу1 мен жасалу технологиясына байланысты ерекшелендД. Кумыра - маFыналык жэне кызметпк (функционалдык) жаFынан маFыналык мэнге ие (4-суретт1 карацыз). Е. СмаFулов мундай сипа'пдаы кыш буйымдарды V Fасыр жэне X-XI Fасырда eмiр CYрген халыктар арасында табынушылык максатта колданылFанын жаза келе, автор мундай заттардыц табылуын «материалдык мэдениеттеп жаца кубылыс» деп санайды [15, с. 35].
Б1здщ пайымдауымызша, зооморфты белплер1 бар кумыралар тек жерлеу
Сурет 4. К,астек каласынан табылган курбандык ыдысы, 2019 жыл
немесе дши жоралгыларды орындауда гана емес, сонымен катар кYнделiктi eмiрде де колданылуы мYмкiн деген тужырымга келемiз.
Ортагасырлык, К,астек каласында 2019 жылгы казба жумыстары барысында нысанныц солтуспк-батыс бeлiгiндегi №32 тургын Yйден 1Х-Х гг. жататын оюланып, боялган ыдыс табылды. Сандык кeрсеткiшi - 1. Сырткы формасы шар тэрiздi, тYбi тег1с (5-сурет).
Ыдыстыц сыртына CYт тYCтес ангоб жагылган, ал оньщ сыртынан коцыр кызыл бояумен жазуы бар кескш салынган. Кескшнщ астында бiр-бiрiне параллель оюланган Yш жолак eтедi. Ыдыстыц сурет салынган белшнщ диаметрi - 10 см курайды [19, 9 б.].
Сирек кездесетш кыш буйымга жататын бул ыдыстыц сырткы формасы мен безендiрiлуi ерекше. Сыртында жазуы бар керамиканыц мерз!мделу! Жет1су тургындарыныц арасында христиан дДтнщ дамуымен байланысты - VIII гасырдыц соцы жэне IX гасырдыц басына сэйкес келедi. Бул ыдыстыц ерекшелш сырткы eрнеrimц безендiрiлуi: онда коцыр тYCпен 3 крест тэр1зд1 фигуралар, жылан бейнеа салынган. Жылан бейнеа бар ерекше мэнге ие болган мундай ыдыстар Тараз каласыныц мацынан да табылды. Табылган кыш буйымныц туткасында жылан бейнеленген. «Историко-археологические очерки Центрального Тянь-Шаня и Памиро-Алая» ецбегшщ авторы А.Н.
Бернштам мундай ыдыстардыц К,азакстанныц ортагасырлык, калаларында кептеп табылуы туралы: «... исламныц енг1з1лу1не карамастан, КОленерш1н1ц буйым жасау енер1нде сурет салу орта гасырлардыц ез1нде де ез1нд1к мацыздылыгын сактап калды [34, 162 б.],-деген сипаттама беред1. Ал зерттеуш1 М. Пещерева ыдыстыц сыртына жыланды бейнелеу мотив1 сикырлы магынага ие болган [35, 110 б.] деген птрд жазады. Жалпы, Жет1су мен Оцтуст1к К,азакстан аумагы турл1 мэдениеттер диалогыныц езшдДк байланыс кеп1р1 болды. Жет1су - калалык еркениетт1ц ез1нд1к жаркын улпа болган турл1 этностар, мэдени дэстурлер мен д1ндерд1ц шогырланган аймагы болды.
Ортагасырльщ К,астек каласыныц барлык белшнен кундел1кт1 ем1рге кажетт1 кыш буйымдардыц кептеген турлер1н1ц (кумыралар, казан, тостак (чаша), кеселер, кезе, кезел1к, саптыаяктар, табактар т.б.) табылуын ескерсек, кала ез1 ем1р сур1п турганда кезе ецдДршнщ 1р1 орталыгы болгандыгын керем1з.
Зерттел1н1п отырган жиынтыктагы заттарга салыстырмалы мерз1мдеу жург1зуд1ц нэтижес1нде сэйкес, кейб1р ыдыс турлер1н1ц колданылу шег1 едэу1р кец, яти ортагасырлык калалар ем1р1нщ ерте кезец1не - VII-X ff., шарыкта жасалFан ыдыстар нег1з1нен Х-Х111 ff. басында кец таралFандыктан, оныц таралуы жапсырылып жасалFан ыдыстардай болмады. Дегенмен шарыкта дайындалFан буйымдар ортаFасырлык кезецдег1
жерплшт ендДрктщ мацызды элемент болды. Жалпы, казба жумыстары кез1нде табылFан керамикалардыц сандык мелшер1 аз болFанымен, олардыц типологиясы ете ерекше. Ец кызыкты табылымдардыц 1ш1нде сырты сырлашан жэне сурет1 бар кумыралар, дши рэамдерд орындау кезшде христиандык тмнщ белплер1 бар ыдыстардыц (крест бейнеа) табылуы каланыц ем1р CYрген кезещнде Yлкен мэдени, саяси-экономикалык мацызды орталык болFандыFын ацFартады.
4. Нэтижелер.
ОртаFасырлык Кастек каласында 2013, 20152020 жылдары жYргiзiлген археологиялык казба жумыстары кезшде ец кеп табылFан эр1 жинакталFан нег1зг1 материал - кыш буйымдар болып табылады. Казба нэтижеанде жинакталFан буйымдардыц шшде тутас кYЙiнде сакталFан жэне сынFан калдыктары да кездеседт Олардыц 1ш1нде 2018 жылы табылFан кыш буйымдардыц жалпы саны - 1870 дана, оныц 1ш1нде бYт1н кYЙiнде сакталFаны - 42 дана; 2019 жылы табылFан кыш буйымдардыц жалпы саны - 784 дана. АталFан буйымдардыц барлы^ы жинап алынды, олардыц жалпы сипаттамасы жасалынды. Кыш буйымдардыц жекелеген турлер1 зертханалык талдауFа бер1лд1 жэне нэтижелер1 жарияланатын болады.
5. К,орытынды.
VII-XIII ff. басындаFы Кастек каласыныц кыш буйымдары туралы жарияланFан Fылыми макалалардаFы керамикалар
жиынтыFы деректерш талдау, салыстырмалы мерз1мдеу аркылы кешенд зерттеу жYрг1зудiц нэтижесшде оныц даму децгеш жeнiнде дэйект1 Fылыми мэл1меттер алынды. СарапталFан ецбектерге караFанда шаруашылыктыц осы саласы бойынша, яFни керамика eндiрiсiнiц дамуы мен барысы туралы кец галемде тужырым айтуFа мYмкiндiк аламыз. ЖоFарыда карастырылFан авторлардыц ецбектершдег1 Кастек каласыныц кыш буйымдарына катысты жерлер1 ашылFан нысандар бойынша сипатталады. 0м1р CYру уакытына карай жалпы кезецдерге бeлiнiп немесе даму динамикасына карай eзгерiстер мен ерекшел1ктер1 айтылады.
Кастек каласына археологиялык казба жумыстарыныц басталFан кезшен бастап керамикалык табылымдар бойынша жариялашан А.А. Нуржановтыц ецбектершде гащл бeлген керамикасы жэне оныц ерекшел1ктер1, олардыц атауларын беру осы макаланыц нег1зп максаты болып есептеледт Каладан табылFан кыш буйымдар туралы зерттеу жумыстары 10 жылдан астам уакытты камтыса да жарияланFан, Fылыми айналымFа енпзшген зерттеу макалалары б1ршама санды курады. Жалпы, кала керамикасыныц зерттелу тарихына шолу жасау аса мацызды болып табылады. Ол аркылы б1з кала халкыныц турмысы, кэс1б1 мен колeнерiнiц каншалыкты децгейде дамыFандыFын аныктай алдык.
6. Алгыс
Жумыс OR11465466 «Этномэдени зерттеулер контекст1ндеп ¥лы Дала» такырыбындаFы баFдарламалык-нысаналы каржыландыру аясында орындалды.
Эдебиеттер TÏ3ÏMi
1 Нуржанов А.А., Калдыбаева Г.А. Археологические исследования Средневекового города Кастек в Жетысу // «Культура и религия на великом шелковом пути» материалы международной научно-практической конференции посвященной 80-ти летию академика НАН РК К.М. Байпакова. - Алматы, 2020. - С. 118-134.
2 Азаров А. Золотые века городища Кастек. [Электрон. ресурс]. - 2021. - URL:https://rus.azattyq. org/a/zolotye-veka-gorodishha-kasteka/30054693.html (^арастырылган куш: 25.10.2021).
3 Нуржанов А.А., Толегенов А.К. Средневековый Кастек на Великом шелковым пути // Средневековая археология Волга-Уралья. Сборник научных трудов к 65-летнему юбилею Ф.Ш. Хузина. - Казань, 2016. - С. 46-53.
4 Нуржанов А.А. Жетысу - золотая колыбель казахской нации // Мысль: Республиканский общественно-политический журнал. - 2013. № 10. - С. 19-23.
5 Нуржанов А.А. Исследования средневекового городища Кастека // Известия НАН РК. Серия общественных и гуманитарных наук. - Алматы, 2015. - № 6(298). - C. 99-109.
6 Архив институт археологии имени А.Х. Маргулана. Ф. 3391. Оп. 62. Отчет о НИР по теме: «История и культура Великий степи». - Алматы, 2020. - 397 с.
7 Бартольд В.В. Отчет о поездке в Среднюю Азию с научной целью 1893-1894 гг. Сочинения / В.В. Бартольд. - Москва: Наука ГРВЛ. - Т. 4. - 1966. - 152 с.
8 Койчубаев Е. Краткий толковый словарь топонимов Казахстана / Е. Койчубаев. - Алма-Ата: Наука, 1974. - 274 с.
9 Талеев Д.Э. Ортагасырльщ Кастек ^алашыгы мен Кастек асуы жазба деректерде // Маргулан о^у-лары-2021: Казахстан Республикасы Тэуелаздтнщ 30 жылдыгына жэне Э.Х. Маргулан атындагы Археология институтыныц 30 жылдыгына арналган «Этномэдени зерттеулер контекстшдеп ¥лы Дала» атты халыщаралыщ Fылыми-тэжiрибелiк конференция материалдары (Алматы 26-27 ^азан 2021 ж.). 3 том-дыщ. - Алматы: Э.Х. Маргулан ат. Археология институты, 2021. 3-том. - Б. 236-244.
10 Умурзаков С.У. К исторической топонимии Киргизии / С.У. Умурзаков // Ономастика Средней Азии / С.У. Умурзаков. - Москва: Наука, 1978. - 352 с.
11 Аболин Р.И. От пустынных степей Прибалхашья до снежных вершин Хан-Тенгри // Геоботаническое и почвенное описание южной части Алма-атинского округа Каз АССР. - Ташкент. - Ч. 1. 1930. - С. 60-61.
12 Нуржанов А.А., Акымбек Е.Ш. Средневековое городище Кастек-1 // Материалы Международный конференции. Институт Археологии МОН РК. - Алматы, 2011. - С. 80-87.
13 Нуржанов А.К. Находка культового сосуда на городище Кастек в 2013 году // «Религия в истории народов России и Центральной Азии» // Материалы 2-й международной конференции. - Барнаул, 2014.
- С. 153-157.
14 Байпаков К.М., Воякин Д.А., Акылбек С.Ш. Городище Кок-Мардан / К.М. Байпаков, Д.А. Воякин, С.Ш. Акылбек. - Алматы: Археология институты, 2006. - 80 с.
15 Смагулов Е.А. К изучению культовых атрибутов V-X вв. на средней Сырдарье // Археология Казахстана в эпоху независимости: итоги, перспективы: материалы международный научный конференций. — Алматы. - Т. III. - 2011. - С. 35-41.
16 Нуржанов А.К. Культовый сосуд карлуков-несторианцев из городища Кастек // Народы и религии Евразии. - Барнаул: Изд-во Алт. Ун-та, 2017. - С. 14-22.
17 Нуржанов А.К. К вопросу о семиотике пространства средневекового городища Кастек: функциональный анализ артефактов // Археология Казахстана. - Алматы. - №1-2. - 2018. - С. 190-201.
18 Нуржанов А.А. Керамика с зооморфными и антропоморфными признаками с городища Ка-стек-1 // Народы и религии Евразии. - Барнаул: Издательство Алтайского государственного университета, 2020. - №1(22). - С. 7-28.
19 Нуржанов А.А., Терновая Г.А. Находка керамического сосуда с росписью на городище Кастек-1 в 2019 г. // Народы и религии Евразии. - Барнаул: Издательство Алтайского государственного университета, 2021. - Т. 27. - №2. - С. 7-23.
20 Кузнецова О.В. Комплекс керамики со средневекового городища Чилик // Вестник КарГУ. - Караганды, 2009. - С. 79-86.
21 Кузнецова О.В. Керамика с городища Енбекши // Известия НАН РК. Серия общественных наук.
- №1. - Алматы, 2009. - С. 214-218.
22 Архив институт археологии имени А.Х. Маргулана. Ф. 3108. Оп. 54. Савельева Т.В., Нуржанов А.А., Акымбек Е., Кузнецова О., Шарденова З., Сейфулина А. Отчет о НИР «Урбанизация Жетысу как один из факторов формирования древнетюркских государств: Западнотюркский, Тюргешский, Кар-лукский каганаты, Караханидское и Чагатаидское ханства (по материалом археологии)». - Алматы, 2012.
- 89 с.
23 Савельева Т.В. Оседлая культура северных склонов Заилийского Алатау в VIII-XIII вв. (по материалам раскопок городища Талгар и памятников его периферии). Монография / Т.В. Савельева. - Алматы: Гылым, 1994. - 216 с.
24 Байпаков К.М., Савельева Т.В., Чанг К. Средневековые города и поселения Северо-Восточного Жетысу / К.М. Байпаков, Т.В. Савельева, К. Чанг. - Алматы, 2005. - 188 с.
25 Талеев Д.А. ¥лы Ж1бек жолыныц 1шк1 тармактарыныц б1р1 Кастек асуыщ^ы шекаралык бекет // «ХХ1 Fасырдьщ басындагы отандык археология жэне этнологияныц мэселелер1 мен жет1ст1ктер1 атты Э.М. Оразбаевт1ц 90 жылдыына арналFан «IV Оразбаев окулары» республикалык Fылыми-тэжiрибел1к конференция материалдары. - Алматы: Казак университет, 2012. - Б. 92-95.
26 Нуржанов А.А. Средневековый Кастек // Материалы Международной науно-практической конференции «Маргулановские чтение 2014» посвященной 110-летию со дня рождения Академика А.Х. Маргулана. - Алматы-Павлодар, 2014. - С. 268-291.
27 Зиняков Н.М., Савельева Т.В. Палеоэкономика средневековых городов Илийской долины VIII-XIV вв. (по археологическим источникам): монорафия. - Алматы, 2020. - 520 с.
28 Нуржанов А.А. Средневековый город Жетысу. [Электрон. ресурс]. - 2021. - URL:https://adyrna.kz/ post/5688? (карастырылFан KYн1: 25.10.2021).
29 Байпаков К.М. Гончарное ремесло в поздносредневековом Отраре // Средневековая городская культура Казахстана и Средней Азии. - Алматы, 1983. - С. 17-38.
30 Сенигова Т.Н. Средневековый Тараз. Монография. - Алма-Ата: Наука, 1972. - 228 с.
31 Коэмец Е. Предки «штопали» тела лучше портных: что еще нашли археологи в древнем городище Кастек-1 // Официальный сайт «www.caravan.kz». [Электрон. ресурс]. - 2021. - URL: https:// www.caravan.kz/gazeta/predki-shtopali-tela-luchshe-portnykh-chto-eshhe-nashli-arkheologi-v-drevnem-gorodishhe-kastek1-610142/ (карастырылFан KYн1: 25.10.2021).
32 Байпаков К.М., Воякин Д.А. Средневековый город Каялык / К.М. Байпаков, Д.А. Воякин. - Алматы: Print-S, 2007. - 224 с.
33 Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Керамика Средневекового Отрара / К.М. Байпаков, Л.Б. Ерзако-вич. - Алматы: Энер, 1990. - 212 с.
34 Бернштам А.Н. Историко-археологические очерки Центрального Тянь-Шаня и Памиро-Алая / А.Н. Бернштам. - Москва: изд. Академии Наук СССР, 1952. - 343 с.
35 Пещерева М.Е. Гончарное производство Средней Азии. Труды Института этнографии им. Н.Н. Миклухо-Маклая. Новая серия / М.Е. Пещерева. - Москва: Изд-во Академии наук СССР, 1959. - 395 с.
Абылай К. Телегенов, Сакен З. Раздыков
Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан
История исследования керамических изделий средневекового городища Кастек
Аннотация. В статье рассматриваются этапы археологических раскопок средневекового города Кастек, расположенного в 2,5 км к югу от села Кастек Жамбылского района Алматинской области, у подножия горы Суык тобе, и история изучения найденных керамических изделий. Раскопки территории средневекового города проводились комплексно с 2011 по 2020 год. В ходе ежегодных раскопок были обнаружены многочисленные виды керамических изделий, благодаря чему открывается вид на средневековый город. Керамика является главным источником периодизации культурного слоя средневековых городов и поселений. Кроме того, гончарное производство и его продукция показывают высокое мастерство ремесленников.
Найденные керамические изделия определяются по 2 этапам: VII-начало X века; X-начало XIII века. При изготовлении керамических изделий использовалось местное сырье - природные добавки (глина, полевой шпат, кварц). Коллекция керамических изделий, найденных в средневековом городе Кастек, настолько хорошо сохранилась, что позволяет группировать их, классифицировать в зависимости от особенностей использования, разделять на виды и формы. Применение сравнительно-аналитического метода при изучении группы керамических изделий позволяет достичь цели исследовательской статьи. Комплексную исследовательскую работу, связанную с керамикой средневекового города Кастек, провел археолог А.А. Нуржанов. За 10 лет исследования было опубликовано много научных статей, связанных с керамикой, найденной в городе. Сведения, содержащиеся в этих научных статьях, относятся к данной исследовательской статье, обсуждаются степень ее изученности и характерная ситуация. Керамические
изделия являются единственным источником, который отвечает на многие вопросы при изучении городов. Поэтому изучение керамики остается очень важным и актуальным вопросом. Читателям будут представлены ход археологических раскопок средневекового города Кастек, виды и изображения найденных керамических изделий.
Ключевые слова: средневековье; Кастек; археология; керамика; раскопки; торговля; ремесла; огузы; кар-луки; Нуржанов.
АЬуЫ К. Tulegenov, Saken Z. Razdykov
L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan
The history of researching ceramic products of the medieval settlement Kastek
Abstract. The article discusses the stages of archaeological excavations of the medieval town of Kastek, located 2.5 km south of the village of Kastek in the Zhambyl district of the Almaty region, at the foot of the Kholod Tobe mountain, and the history of the study of the found ceramic products. Excavations of the territory of the medieval city were carried out comprehensively from 2011 to 2020. During the annual excavations, numerous types of ceramic products were discovered, thanks to which a view of the medieval city opens. Ceramics is the main source of periodization of the cultural layer of medieval cities and settlements. In addition, pottery production and its products determine the high skill of artisans. The found ceramic products are determined by 2 stages: the end of the VII-X century; X-the beginning of the XIII century. In the manufacture of ceramic products, local raw materials were used - natural additives (clay, feldspar, quartz).
The collection of ceramic products found in the medieval town of Kastek is so well preserved that it allows you to group them, classify them depending on the features of use, divide them into types and forms. The use of the comparative-analytical method in the study of a group of ceramic products allows us to achieve the goal of the research article. Archaeologist A. Nurzhanov, conducted comprehensive research work related to the ceramics of the medieval city of Kastek. Despite more than 10 years of research, many scientific articles have been published related to the ceramics found in the city. The information contained in these scientific articles refers to this research article, the degree of its study, and the characteristic situation are discussed. Ceramic products are the only source that answers many questions when studying cities. Therefore, the study of ceramics remains a very important and relevant issue. Therefore, readers will be presented with the course of archaeological excavations of the medieval city of Kastek, the types, and images of the found ceramic products.
Keywords: Middle Ages; Kastek; archeology; ceramics; excavations; trade; crafts; oguz; karluki; Nurzhanov.
References
1 Nurzhanov A.A., Kaldybaeva G.A. Arheologicheskie issledovaniya Srednevekovogo goroda Kastek v Zhetysu [Archaeological research of the Medieval town of Kastek in Zhetysu] Kultura i religiya na velikom shelkovom puti» materialy mezhdunarodnoj nauchno-prakticheskoj konferencii posvyashchennoj 80-ti letiyu akademika NAN RK K.M. Bajpakova [«Culture and religion on the Great Silk Road» materials of the international scientific and practical conference dedicated to the 80th anniversary of Academician of NAS RK K.M. Baypakov], Almaty. 2020. P. 118-134, [in Russian].
2 Azarov A. Zolotye veka gorodishcha Kastek [Golden Ages of the Kastek settlement]. Available at: https://rus.azattyq.org/a7zolotye-veka-gorodishha-kasteka/30054693.html, [in Russian]. (accessed 25.10.2021).
3 Nurzhanov A.A., Tolegenov A.K. Srednevekovyj Kastek na Velikom shelkovym puti [Medieval Kastek on the Great Silk Road] Srednevekovaya arheologiya volga-Uralya. Sbornik nauchnyh trudov k 65-letnemu yubileyu F.Sh. Huzina [Medieval archeology of the Volga-Ural region. Collection of scientific papers for the 65th anniversary of F.Sh. Khuzin], Kazan, 2016. P. 46-53 [in Russian].
4 Nurzhanov A.A. Zhetysu - zolotaya kolybel kazahskoi nacii [Zhetysu is the golden cradle of the Kazakh nation] Mysl: Respublikanski obshchestvenno-politicheski zhurnal [Mysl: Republican Socio-Political Journal], 2013. No.10. P. 19-23 [in Russian].
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 1(138)/2022 123
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
5 Nurzhanov A.A. Issledovaniya srednevekovogo gorodishcha Kasteka [Studies of the medieval settlement of Kastek] Izvestiya NAN RK. Seriya obshchestvennyh i gumanitarnyh nauk [Izvestiya NAS RK. Social Sciences and Humanities Series], Almaty. 2015. No.6(298). P. 99-109, [in Russian].
6 Arhiv institut arheologii imeni A.H. Margulana. F. 3391. Op. 62. Otchet o NIR po teme: «Istoriya i kul'tura Velikij stepi» (zaklyuchitel'nyj) [Archive Institute of Archeology named after A.H. Margulan. F. 3391. Op. 62. Research report on the topic: «History and culture of the Great Steppe (final). (Almaty, 2020, 397 p.). [in Russian].
7 Bartold V.V. Otchet o poezdke v Srednyuyu Aziyu s nauchnoj celyu 1893-1894 gg. Sochineniya [Report on a trip to Central Asia for scientific purposes 1893-1894. essays] (Moscow, 1966. 152 p.), [in Russian].
8 Kochubaev E. Kratki tolkovyi slovar toponimov Kazahstana [Short explanatory dictionary of toponyms of Kazakhstan], (Nauka, Alma-Ata, 1974, 274 p.), [in Russian].
9 Taleev D.A. Ortagasyrlyq Kastek kalashygy men Kastek asuy zhazba derekterde // Margulan okulary-2021: Kazakstan Respublikasy Tauelsizdiginin 30 zhyldygyna zhane A.H. Margulan atyndagy Arheologiya institutynyg 30 zhyldygyna arnalgan «Etnomadeni zertteuler kontekstindegi Uly Dala» atty halykaralyk gylymi-tazhiribelik konferenciya materialdary [The medieval settlement of Kastek and the Kastek pass in written sources]. Almaty. 2021. P. 236-244., [in Kazakh].
10 Umurzakov S.U. K istoricheskoj toponimii Kirgizii. Onomastika Srednej Azii. (Nauka, Moscow, 1978, 352 p.), [in Russian].
11 Abolin R.I. Ot pustynnyh stepej Pribalhash'ya do snezhnyh vershin Han-Tengri. Geobotanicheskoe i pochvennoe opisanie yuzhnoj chasti Alma-atinskogo okruga Kaz ASSR [From the desert steppes of the Balkhash region to the snowy peaks of Khan Tengri]. Tashkent, 1930. P. 60-61.), [in Russian].
12 Nurzhanov A.A., Akymbek E.Sh. Srednevekovoe gorodishche Kastek-1. Materialy Mezhdunarodnyj konferencii. Institut Arheologii MON RK [Medieval settlement Kastek-1] Almaty, 2011. P. 80-87, [in Russian].
13 Nurzhanov A.K. Nahodka kul'tovogo sosuda na gorodishche Kastek v 2013 godu // «Religiya v istorii narodov Rossii i Central'noj Azii». Materialy 2-j mezhdunarodnoj konferencii [The discovery of the cult vessel at the Kastek settlement in 2013]. Barnaul, 2014. P. 153-157, [in Russian].
14 Baipakov K.M., Voyakin D.A., Akylbek S.Sh. Gorodishche Kok-Mardan [The settlement of Kok-Mardan]. (Almaty, 2006. 80 p.), [in Russian].
15 Smagulov E.A. K izucheniyu kul'tovyh atributov V-X vv. na srednej Syrdar'e. Arheologiya Kazahstana v epohu nezavisimosti: itogi, perspektivy: materialy mezhdunarodnyj nauchnyj konferencij [To study the cult attributes of the V-X centuries in the Middle Syr Darya]. Almaty, 2011. P. 35-41, [in Russian].
16 Nurzhanov A.K. Kul'tovyj sosud karlukov-nestoriancev iz gorodishcha Kastek. Narody i religii Evrazii [The cult vessel of the Nestorian Karluks from the Kastek settlement]. Barnaul, 2017. P. 14-22, [in Russian].
17 Nurzhanov A.K. K voprosu o semiotike prostranstva srednevekovogo gorodishcha Kastek: funkcional'nyi analiz artefaktov. Arheologiya Kazahstana [On the question of the semiotics of the space of the medieval settlement of Kastek: functional analysis of artifacts]. Almaty, 2018. P. 190-201, [in Russian].
18 Nurzhanov A.A., Ternovaya G.A. Keramika s zoomorfnymi i antropomorfnymi priznakami s gorodishcha Kastek-1 [Ceramics with zoomorphic and anthropomorphic features from the Kastek-1 settlement] Narody i religii Evrazii [Peoples and Religions of Eurasia], Barnaul, 2020. P. 7-29, [in Russian].
19 Nurzhanov A.A., Ternovaya G.A. Nahodka keramicheskogo sosuda s rospis'yu na gorodishche Kastek-1 v 2019 g. [The discovery of a ceramic vessel with a painting on the Kastek-1 settlement in 2019] Narody i religii Evrazii [Peoples and Religions of Eurasia], Barnaul, 2021. P. 7-23, [in Russian].
20 Kuznecova O.V. Kompleks keramiki so srednevekovogo gorodishcha Chilik. Vestnik KarGU [The complex of ceramics from the medieval settlement of Chilik]. Karagandy, 2009. P. 79-86., [in Russian].
21 Kuznecova O.V. Keramika s gorodishcha Enbekshi. Izvestiya NAN RK. Seriya obshchestvennyh nauk [Ceramics from the settlement of Enbekshi]. Almaty, 2009. P. 214-218., [in Russian].
22 Arhiv institut arheologii imeni A.H. Margulana. F. 3108. Op. 54. Otchet o NIR Urbanizaciya Zhetysu kak odin iz faktorov formirovaniya drevnetyurkskih gosudarstv: Zapadnotyurkskij, Tyurgeshskij, Karlukskij kaganaty, Karahanidskoe i Chagataidskoe hanstva (po materialom arheologii) [IRW Urbanization of Zhetysu as one of the factors of formation of ancient Turkic states: Western Turkic, Turgesh, Karluk khaganates, Karakhanid and Chagataid khanates (according to the materials of archeology). Almaty, 2012. P. 89, [in Russian].
23 Savel'eva T.V. Osedlaya kul'tura severnyh sklonov Zailiskogo Alatau v VIII-XIII vv. (po materialam raskopok gorodishcha Talgar i pamyatnikov ego periferii). [Sedentary culture of the northern slopes of the
Trans-Ili Alatau in the VIII-XIII centuries (based on the materials of the excavations of the Talgar settlement and the monuments of its periphery)]. (Almaty, 1994. 216 p.), [in Russian].
24 Baipakov K.M., Saveleva T.V., Chang K. Srednevekovye goroda i poseleniya Severo-Vostochnogo Zhetysu [Medieval towns and settlements of Northeastern Zhetysu]. (Almaty, 2005. 188 p.), [in Russian].
25 Taleev D.A. Uly Zhibek zholynyn ishki tarmaktarynyn biri Kastek asuyndagy shekaralyk beket. «ХХ1 gasyrdyn basyndagy otandyk arheologiya zhane etnologiyanyn mэseleleri men zhetistikteri atty A.M. Orazbaevtin 90 zhyldygyna arnalgan «IV Orazbaev okulary» respublikalyk gylymi-tazhiribelik konferenciya materialdary [Border post on the Kastek pass, one of the sub-branches of the Great Silk Road]. Almaty, 2012. P. 92-95, [in Kazakh].
26 Nurzhanov A.A. Srednevekovyj Kastek [Medieval Caste^ Materialy Mezhdunarodnoi nauno-prakticheskoi konferencii «Margulanovskie chtenie 2014» posvyashchennoi 110-letiyu so dnya rozhdeniya Akademika A.H. Margulana [Materials of the International Scientific and Practical Conference «Margulan readings 2014» dedicated to the 110th anniversary of the birth of Academician A.H. Margulan], Almaty-Pavlodar, 2014. P. 268-291, [in Russian].
27 Zinyakov N.M., Savel'eva T.V. Paleoekonomika srednevekovyh gorodov Ilijskoj doliny VIII-XIV vv. (po arheologicheskim istochnikam): monorafiya [Paleoeconomics of medieval cities of the Ili Valley of the VIII-XIV centuries. (according to archaeological sources): monography]. (Almaty, 2020. 520 p.), [in Russian].
28 Nurzhanov A.A. Srednevekovyj gorod Zhetysu [The medieval city of Zhetysu]. Available at: https:// adyrna.kz/post/5688?, [in Russian]. (accessed 25.10.2021).
29 Baipakov K.M. Goncharnoe remeslo v pozdnosrednevekovom Otrare. Srednevekovaya gorodskaya kul'tura Kazahstana i Srednej Azii [Pottery in the Late Medieval Otrar]. Almaty, 1983. P. 17-38., [in Russian].
30 Senigova T.N. Srednevekovyj Taraz [Medieval Taraz]. (Alma-Ata, 1972, 219 p.), [in Russian].
31 Koemec E. Predki «shtopali» tela luchshe portnyh: chto eshche nashli arheologi v drevnem gorodishche Kastek-1. Oficial'nyj sajt «www.caravan.kz». [Ancestors «darned» bodies better than tailors: what else did archaeologists find in the ancient settlement of Kastek-1]. Available at: https://www.caravan.kz/gazeta/predki-shtopali-tela-luchshe-portnykh-chto-eshhe-nashli-arkheologi-v-drevnem-gorodishhe-kastek1-610142/, [in Russian]. (accessed 25.10.2021).
32 Baipakov K.M., Voyakin D.A. Srednevekovyj gorod Kayalyk [The medieval city of Kayalyk]. (Almaty, 2007, 224 p.), [in Russian].
33 Bajpakov K.M., Erzakovich L.B. Keramika Srednevekovogo Otrara [Ceramics Of Medieval Otrar]. (Oner, Almaty, 1990, 212 p.), [in Russian].
34 Bernshtam A.N. Istoriko-arheologicheskie ocherki Central'nogo Tyan'-Shanya i Pamiro-Alaya [Historical and archaeological essays of the Central Tien Shan and Pamir-Alai]. (izd. Akademii Nauk SSSR, Moscow, 1952, 343 p.), [in Russian].
35 Peshchereva M.E. Goncharnoe proizvodstvo Srednei Azii [Pottery production of Central Asia]. (Izd-vo Akademii nauk SSSR, Moscow, 1959, 395 p.), [in Russian].
Авторлар туралы мэлiмет:
Твлегенов Абылай Квпбергенулы - Л.Н. Гумилев атыщ^ы Еуразия улттык университет^ «Археология жэне этнология» бШм беру баFдарламасыньщ 2-курс докторанты, Нур-Султан, Казахстан. Раздыков Сакен - Л.Н. Гумилев атыщ^ы Еуразия улттык университетшщ археология жэне этнология кафедрасыныц доцент, тт.к., Нур-Султан, Казахстан.
Tulegenov Abylai Kopbergenuly - The 2nd year doctoral student in Archeology and Ethnology, L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan.
Razdykov Sакеn - Candidate of Historical Sciences, Associate Professor of the Department of Archeology and Ethnology, L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan.
