92XFTAP 03.41.91
Н.О. Сералы1 Б.С. Сиздиков2 А.А. Сералиев3
1'3 «Отырар мемлекеттж археологияльщ корык-музет», Шэуiлдiр, К,азакстан 2 ^ожа Ахмет Ясауи атындагы халыкаралык казак-тYрiк университетi, ТYркiстан, К,азакстан (E-mail: inice.seraly@mail.ru, 2bagdaulet.sizdikov@ayu.edu.kz, 3ali.seraliev@mail.ru)
Фараб оазисшдеп Огыз мемлекетшщ саяси ортальщтары
Ацдатпа. Ерте ортагасырларда Казацстанныц оцтустж ещрлертде цала MadeHuemi царыштап дамыган. Сырдария езешшц орта агысындагы отырыцшылыц пен кешпeлi мэдениеттц астасып жатцан жертде кептеген Yлm тайпалар мекенне айналган. Ор-тагасырда цурылган кептеген мемлекеттер егтштт, сауда-саттыгы дамыган цала мэдeнuemi еркендеген Сыр алабындагы жeрлeрдi ездершщ цурамына цосып алуды кез-деген. Саманит, Карлуц, Карахан мeмлeкemmeрi бул жерлерге ез Yсmeмдiкmeрiн орна-тып цала мэдениетш дамытуга ден цойган. Огыгз тайпалары Сырдыц орта агысындагы жeрлeрдi жаулап алып Yлкeн держава нeгiзiн цалаганда, цала мэдениетшщ мемлекет-тщ ест-еркендеуше Yлкeн цозгаушы куш ретшде цабылдаган. X гасырда Сырдыц орта агысындагы жeрлeрдi езтщ царамагына багындырган огыз мемлекет1, ез державаларын ныгайту мацсатында жэне жаулап алган жeрлeрдi басцару тшмдшгт арттыру мацсатында Фараб оазuсiндeгi бiрнeшe цалаларды ездернщ саяси орталыцтарына айнал-дырган. Огыгз бuлeушiлeрi цала мэдeнuemi дамыган Сыр бойындагы цалаларды куйрет-пеген, цайта олардыц дамуына ез Yлeсmeрiн цосцан. Ортагасырлыц араб, парсы жазба деректерде Огыгз мемлекет1 туралы айтылганда олардыц саяси орталыцтары Сырдыц mемeнгi агысындагы цалалар айтылады. Жацадан цалыптасцан Огыз мемлекеттщ саяси орталыгы Жаца-цала (Дих-и-нау, Шахркен) Жанкент цаласы кеп айтылады. Сырдыц орта агысында орналасцан огыз цалалары туралы деректер ете аз цамтылгандыцтан, аталган тацырып аясында гылыми-зерттеу жумыстарын жYргiзiп, Огыгз м^ле^тЫ^ саяси орталыцтарын аныцтап гылыми айналымга eнгiзудi жен санадыц. Мацалада огыз мемлекеттц саяси орталыцтарына, цалаларга байланысты жазба деректерге, археоло-гиялыц гылыми-зерттеу жумыстарыныц штижелерте тоцтала отырып, Огыгз мемле-кеmi тусындагы цалалардыц цурылымына гылыми талдау жасалынып, орталыцтардыц мацыздылыгы аныцталды.
Ty^h сездер: Фараб оазиа; Орта Азия; Сырдария; Огыз мемлекетГ; орта гасыр; ортагасырлыц цалалар.
https://doi.org/10.32523/2616-7255-2020-132-3-55-67
Kipicne. Ерте ортагасырда Сырдарияныц орта агысындагы жерлер суландыру жYЙесi дамыган, кала мэдениет еркендеген ощуспк ещрдеп экономикалык мацызы зор егшш1л1к аймактыц орталыгы болды. Сырдария алабында епнш1л1к пен жер ецдеу мэдениет ерте кезден (VI-VII гг.) бастап дамып, X гасырда ^рдел1 суландыру жYЙесimц
дамыгандыгыныц нэтижеанде ег1нш1л1к шаруашылыгыныц бшк керсеткшше жеткен. Тарихи деректерде Сырдарияныц орта, теменп агысындагы жерлерде епнш1л1кпен айналысатын жэне жартылай кешпенд халыктар тыгыз орналаскандыгы керсеталген. Халык тыгыз орналаскан аймактарда, кала мэдениет айтарлыктай
дамыган. Бул калалардыц тарихы мен есш-еркендеуше жартылай отырыкшы, жартылай кешпендДлшке бейiмделген кацлы, огыз, кыпшак, т.б. тайпалардыц ыкпалы жогары болды. Бул кешпец4i тайпалар отырыкшылыкка бейiмделе отырып, мемлекеттщ есiп-керкеюiне калалардыц аткаратын релш, мацыздылыгын пайымдай бiлген. Сыр бойындагы калалар тYрлi тарихи ок,игаларга байланысты бiресе гYлденiп, бiресе кулдырау кезецдерш бастан кешiрдi. Тарихи ок,игалар желidнде кептеген калалар ез кезещнде белг^ бiр мемлекеттщ карамагындагы кешпендi жэне отырыкшылык мэдениетi тогыскан аймактац бас каласы кызметш аткарган.
X гасырда Сырдыц орта агысындагы жерлердi езшщ карамагына багындырган Огыз мемлекетi, ез державаларын ныгайту максатында жэне жаулап алган жерлердi баскару тиiмдiлiгiн арттыру Yшiн бiрнеше
калаларды ездершщ саяси орталыктарына айналдырган. Огыз билеушiлерi кала мэдениетi дамыган Сыр бойындагы жерлердi кYЙретпеген кайта олардыц дамуына ез Yлестерiн к,оск,ан. Ортагасырлык жазба деректерде Сырдыц орта агысында орналаскан огыз калалары туралы деректер ете аз камтылган.
Кедер (К^йрьщтебе) «.алаж^рты. Огыз мемлекетi курылганга дейiн Фараб оазисщдеп басты саяси орталык Отырар каласы болган. X гасырдагы деректерде, Мухамед ал-Истахри жазбасында Субаникенттен Бараб окрупнщ бас каласы Кедерге дешн ею кYндiк жер екендiгi келтар^ген. Ибн-Хаукалдыц деректерiнде Испиджаб округiне жакын орналаскан калалар рет1не Кедер де аталады, жэне бул деректерде Отырар аталмайды [1, 78-79 б.].
Макдиси калдырган деректерде, Кедер Фараб окрупндеп бой кетерген жаца кала
Топография-1. Кедер (Куйрыктебе) калажуртыныц топографиясы
ретшде аталып, онда орталык мешгг барлыгы жэне жерг1л1кт1 халыктар арасында д1наралык кактыгыс болгандыгы керсет1лген [2, 234 б.]. Кедер каласындагы жерпл1кт1 халыктардыц езара кактыгысы туралы толыгымен баяндалмаган, шамасы бул кактыгыс жерпл1кт1 халыктар мен Сырдыц орта агысын жаулап алган огыз тайпаларымен болган кактыгыс болуы мYмкiн. Кедер каласыныц нег1з1 Огыз мемлекет1 к^рылганга дешн каланган, жэне саманил1ктер бил1г1 кез1нде мунда ислам д1н1 кещнен тарала бастаган. Огыз тайпалары ислам дшш кабылдаганга дей1н отка, путка табынган, шамасы жогар^1да айтылган к1шшр1м кактыгыс исламды устаотан жерг1л1кт1 халыктар мен кейб1р огыз тайпаларыныц арасында болуы мYмкiн.
X гасырда Кедер каласы Фараб окрупнщ бас саяси экономикалык орталык болуыныц себеб1, бул жерлерге Огыз мемлекетанщ ныгайуыныц эсер1нен. Огыз билеуш1лер жерг1л1кт1 халыкка кысым керсетпей, Сырдыц орта агысындагы дамыган кала мэдениетанщ керкею1не колдау керсете отырып,
экономикалык жагынан дамуына ыкпалын типзген. Сырдария езен1н1ц алабы мен Каратау бектер1не дей1нг1 жерлерге бил1г1н журпзген огыз жагбулары осы жерлерд1 баскару Yшiн саяси орталыктар курган. Кедер каласы Фараб окрупн баскаруга тшмдД саяси орталыктыц б1р1 болган.
Ортагасырлык деректерге сYЙене отырып, археологтар Кедер каласыныц кирандысыныц орнын толык аныктаган. К,иранды орны Отырар калажуртыныц солтYCтiк-батысында 5 км кашыктыкта орналаскан каз1р Куйрыктебе атауымен белг1л1 тарихи ескерткш (Топография-1). Куйрыктебе калажурты 1951 жылдан бастап археологиялык зерттеу жумыстары журпз1ле бастаган. Аукымды казба жумыстары 1981 жылы жург1з1л1п шахристан, цитадель аумактарында VII-XII ff. кезецдер1н камтитын курлыс орамдары казылып аршылды [3, 163 б.].
Шахристан аумаFында жург1з1лген жумыстар барысында турFылыкка арналFан турFын жайлармен катар, кепш1л1кке арналFан каланыц орталык жума мештнщ
орны аныкталды. Меш1т к,абыргалары ^йдДр1лген кLрпiштермен калаетан, гимарат-тыц жалпы кeлемi 36,5x20,5 м, каланыц кулдырау кезец1нде жергiлiктi тургындар каланы жартылай тастап кеткен кез1нде меш1ттщ курылыс кабыргалары XIII-XIV ff. мусылман зираттарыныц кабiр курылысына бузылып алынFан. К,азба барысында алынFан материалдарды сараптау нэтижесшде мешiт X-XII ff. тэн екендш нактыланFан (Сурет-1).
Цитадель аумаFында жYргiзiлген казба барысында салтанат сарайыныц орны аршылды. К,азба барысында Fимарат шш каптаFан шала ертенген аFаштан жасалыютан эрлеуiш такталардыц калдыктары табылды. Бул такталарда тYрлi стильде жасалынFан еамдж тэрiздi ернектер мен кудай бейнелерi ойылып салынFан. Зерттеулер нэтижесiнде бундай бейнелер Пенжикент, Гиссар жоталарынан табылFан бейнелерге ете уксас болып келет1ндш аныкталды. Осы материалдардыц негiзiнде зерттеуш1лер Кедер калажуртында оттыц, таботаттыц тылсым кYшiне табыну дiни-нанамдары соFдылыктар аркылы тараFандыFы туралы тужырым жасаFан. Осыпан караFанда соFдылыктар мэдениетi Сыр бойындаFы халыктар арасында саудагерлер аркылы тарап, сол жерлердеп дiни аFымдарына етене араласып кеткен. ОFыз дэуiрiнде ислам дш кец тарай бастаFанмен, зарастризм дiнi бiраз уакытка дейiн турактап турFан [4, 27 б.].
ОFыз державасыныц кулдырау кезец1нде Кедер каласы да кулдырау кезещн бастан кеш!рген. К,ала Фараб округiндегi бас кала мэртебесш айрылып бул елкенщ саяси орталыш1 ретiнде кайтадан Отырар аталады. XII Fасырдыц екiншi жартысынан бастап каланыц негiзг1 бeлiг1 бос калFан жэне шахристан бeлiгi мусылмандык жерлеру орнына айналFан. Кедер калажуртыныц рабат белшнде т1рш1л1к токтамаFан, эаресе, моотол шапкыншылыFынан кейiн бул жерлерде ецдДрк ошактары кайта керкейген. Археологиялык зерттеулер нэтижеанде, Куйрыктебенщ рабат аумаFынан к1ртш кYЙдiретiн eндiрiс орындары аныкталынды. Шеберхана бiрнеше к1ртш кYЙдiрет1н
ошактар мен турFылыкка арналFан турFын уй орамдарына турады, шеберхана XIII Fасырдыц ек1нш1 жартысынан бастап XIV FасырFа дешн колданыста болFан. Ескертк1шт1ц оцтYCт1к-шыFыс белшнен рабат аумаFынан Куйрыктебенщ нег1зг1 суландыру каналыныц бойында тем1р усталарыныц шеберханалары болFан. Yлкен аумакты алып жаткан тем1р усталарыныц орамынан б1рнеше щеберханалардыц орны мен б1рнеше жануяFа тиес1л1 турFын уй орамдары аныкталынFан. Эр шеберхананыц ез1нд1к функциясы болFан, б1р шеберханада турмыска кажетт1 тем1р бYЙымдарын жасаса, екшш1сшде арнайы рудалардан тем1р кортпасын бел1п шыFаратын болFан [5, 178-187 б.].
Кедер каласы X-XII ff. Фараб окрупндеп Yлкен сауда мен ендДрк орындары шоFырланFан орталык болFан, казба нэтижес1нде бул толык аныкталынды. ОFыз державасы ыдырап каланыц непзп бел1г1 бос калFанымен оныц рабат аумаFында т1рш1л1к токтамаFан.
Карашык, «.алаж^рты. ОртаFасырда Сырдарияныц орта аFысындаFы жерлерде б1рнеше округтер мен оларды баскаратын саяси орталыктары болFан. ОFыз мемлекет1 кез1нде сондай округтерд1ц б1р1 ТYркiстан, жазба деректерде бул округ пен оныц саяси орталыFы ШавFар каласы туралы кеп камтылFан. ОFыз мемлекет1 курылFанда округтыц саяси орталыFы ШавFар емес К,арашык (Каражук) каласы болFан. ОртаFасырлык деректерде К,арашык каласы туралы деректер кеп кездеспейд1, тек М. К,ашкаридыц ецбепнде Fана «Каражук Фараб атауы оFыз калаларыныц б1рЬ> екендш келт1р1лген [ 6, 450 б.]. Шамасы тYрлi саяси жаFдайларFа байланысты Фараб окрупнщ аумаFы (шекарасы) езгерш отырFан, М. К,ашкаридыц жазбасына караFанда ТYрк1стан елк1с1 Фараб окрупнщ аумаFына юргендДп сезс1з.
XI Fасырда Сырдария езетнщ солтYCт1к-шыFысында жаткан тау жоталары К,арашык атауымен аталFан жэне оFыз тайпаларыныц непзп шоFырланFан жер1 Сырдарияныц орта аFысындаFы жерлер мен Сы^анак каласыныц
Топография-2. Карнак калажуртыныц топографиясы (Карнак елдi мекеншщ тарихы мен топонимикасы)
мацы болган. Карашык Каратау жотасыньщ ежелгi атауыныц 6ipi, осы жерден турюмен-CYлжуктерi Хорезiм жерiне карай ойыскан, Карашык жэне Сыганак жерi туркшен CYлжiктерimц негiзгi отаны ретшде аталады [6, 174 б.].
Ортагасырлык, деректердщ аздыгынан Карашык, калажуртыныц орны узак уакытка дейiн нактыланбай келд! Кептеген зерттеуш^ер калаорнынТYркiстан каласыныц ощуспк-шыгысында 8 км кашыктыкта орналаскан Шойтебе (Шавгар) ескерткLшi деп келген. Соцгы археологиялык зерттеулер барысында Карашык калажурты ТYркiстан каласыныц солтYCтiгiнде 6 км к,ашык,тык,тагы Карашык езенiнiц оц жагалауында орналаскан ТерткYл I ескерткiшiнiц орны екендш нактыланды [8, 56-57 б.].
Карнак, к,алажурты. М. Кашкаридыц жазбаларында огыз калалары рет1нде Карнак
каласы да аталады, бiрак бул каланыц орналаскан жерi кeрсетiлмейдi. Макдиси жазбаларында К,арнак, Шавгар мен Сауран калаларыныц ортасында орналаскандыгы келтiрiлген. XVII гасырдыц аягында, Федор Скибин мен Матвей Трошин К,азакстан мен Орта Азияга барган сапары барысында жазылган ^нделшнде, К,арнак калажурты жайында ммуматтар кездесед [9,80]. Зерттеушiлер арасында каланыц накты орналаскан жерi туралы пiкiрталастар кеп болган, Е.И. Агеева мен Г.И. Пацевичтщ зерттеулерiнде, К,арнак каласыныц орны Шорнак елдi мекенiнiц мацындагы Садык-Ата (Сейдак) ескерткiшi деп нактылагын. Сонымен катар, аталган археологтар К,арнак калажуртында казба жумыстарын жYргiздi, бiрак белгiлi бiр корытынды шыгара алмады (Топография-2). XIX г ТYркiстан эскери округiнiц картасында бул тебе Шорнак деп
Топография-3. Каратебе калажуртыныц топографиясы.
аталган, осы деректерге суиене отырып, Шорнак Карнак атауыныц диолектикалык езгертiлген iypi деп тужырымдаган [10, 104 б.].
К.М. Байпаков Карнак калажуртында журпз^ген археологиялык казба жумыстары барысында табылган материалдарды негiзге ала отырып, Шорнак (Садык-Ата) калажуртында VIII f. т1рш^к токтагандыгын айта келе, Карнак калажуртыныц орны Атабай ауылыныц мацындаFы Ишкент калажурты деп паИымдаFан [11, 27 б.]. Осы Карнак каласында XIV f Эмiр Темiрдiц буИрыFымен Кожа Ахмет Яссауи кесенесше арнап коладан тайказан куИылFан.
Сауран «.алаж^рты. Сырдыц орта аFысындаFы улкен ортаFасырлык каланыц бiрi Сауран (Савран) болFан, кала туралы X-XII ff. тарихшылары ал-Истахри, Ибн-Хаукаль, ал-Макдиси, Якут ал-Хамави деректерiнде кездеседi. М. Кашкари жазбаларында Сауран (Сабран) OFыз калаларыныц бiрi рет1нде аталады [11, 409 б.].
Макдиси жазбаларында кала туралы мынадай дерек келтiрiлген; «Сауран улкен
кала айналасы жетi корFан кабырFасымен KоршалFан, кабырFа сыртында рабат орналаскан, каланыц 1шк1 белiгiнде орталык мешiтi бар. Сауран OFыздар мен кимак иелштерш белiп турFан шекаралык, KорFанысы мыкты кала, мунда OFыз саудагерлерi сауда-саттыкпен айналысу максатында жэне беИбiт келiсiм жYргiзу Yшiн келет1н болFан» [2, 234 б.].
Сырдыц орта аFысында ОFыз мемлекет1нiц негiзi каланFан кезде Сауран Сырдыц теменп аFысындаFы жерлермен байланыстыратын шекаралык кала болFан. ОFыз мемлекетi кемелiне келгесш аукымды жерд ти1мд1 баскару Yшiн оц канат, сол канат (Еск1 Гузия, Жаца Гузия) болып екiге белiнген. Осы ею канаттыц арасындаFы шекаралык кала Сауран болуы мYмкiн.
Ертедег1 атауы сакталынып калынFан ескерткiштердiц 61р1 - ол Сауран. Каз!рп 61з б!летш Сауран калажуртыныц негiзi XIII Fасырда каланFан, ал монFOл дэуiрiне дейта каланыц орны казiргi Сауран калажуртыныц шы^ысында 3 км кашыктыкта орналаскан Каратебе ескерткiшi екендiг1 археологиялык
зерттеулер барысында аныкталыютан (Топография-3). XI f. екшш1 жартысында кыпшак мемлекетшц жаугерш1л1к соFыстары барысында кала киратылып, б1ршама уакыттан кей1н каз1рп Сауран каласы кайтадан бой кетерген.
Жо^арыда аталынып еткен ескерткштер OFыз дэу1рше дей1н еркендеп ecin отырFан, с^ыз кlаFанаты курылFанда бул калалар Сырдарияныц орта аFысындаFы мацызы зор саяси орталыкlтарFа айналFан, монFOл дэу1р1 кез1нде де ез мацыздылыктарын жоFалтпаFан.
ОFыз державасы ныFаЙFан шаFында Сырдарияныц сол жаFалауындаFы жерлерд1 бакылауда Yстау Yшiн жэне сауда-саттыкты ны^айту максатында б1рнеше калаларды ездер1н1ц басты саяси экономикалык орталыктарына айналдырFан. Ол калажурт-тар б1зге ездер1н1ц ортаFасырлык тарихи атауларымен белг1л1.
CYTKeHT калажурты. 0з1н1ц ежелп тарихи атауын сактап калFан ортаFасырлык СYткент калажурты Сырдария езен1н1ц орта аFысыц4аFы, сол жак жаFалауыц4а орналаскан кез1нде кала мэдениет1 дамыFан Yлкен калалардыцбiрiболFан.X-XIIFF.СYткенткаласы Фараб аумаFындаFы бай калалар т1з1м1не юрген жэне мал шаруашылы^ы еркендеген Келес даласындаFы аймак пен Фараб уэлаятын тыFыз байланыстырFан экономикалык орталык болды. СYткент каласы мацызды ег1нш1л1к пен мал шаруашылыFыныц тс^ыскан жер1 болFандыктан кейб1р ортаFасырлык тарихшылар каланы сол кездег1 еркендеген Фараб (Отырар) жэне Тараз калаларымен децгейлес кала ретшде атап етед [12, 74 б.].
ОртаFасырлык тарихшылардыц жазбаларында СYткент каласы туралы деректер аз камтылFан. X f. тарихшысы ибн Хаукалдыц ецбег1нде (Китаб ал-масалик в ал-мамалик) СYткент Испиджаб аймаFындаFы кала рет1нде аталады [1, 79 б.]. Б1рак бул деректе накты кандай мемлекет курамына к1рет1ндш айтылмайды.
Махмуд KlашFаридыц жазбасында СYткент (Ситкун) OFыз калаларыныц б1р1 рет1нде аталады [11, 414 б.]. Осы жазбаFа карап СYткент X-XI ff. Сырдарияныц орта
агысында к,урылган огыз мемлектiнiц басты калаларыныц 6ipi болганын бiлемiз. Огыз мемлекетi кемелiне жетiп еркендеген кезде бул кала мемлекетт1ц Мауеренахр жерiмен байланыстыратын шекаралык кала кызмет1н аткарды. Кала орны Мауеренахр мен Сырдыц бойындагы калалармен экономикалык сауда катынасын байланыстыратын жол торабыныц тогыскан жерi едi.
Баска деректерде СYткент огыздарга тиеdлi кала екендiг1 айтылмайды, тек Сырдарияныц сол жагалауындагы Фараб аймагына к1рет1н кала рет1нде Весижбен (Оксыз) катар аталады жэне ортагасырда СYткент мацында ислам д1н1н кабылдаган огыз, карлук тайпалары мекендегенi туралы деректi кездест1руге болады [2, 234 б.].
Огыз тайпаларыныц Сырдария езетнщ сол жагалауында мекендегенд1г1 туралы X f. деректер1нде айтылган. Ал СYткент Мауеренахр мен кешпенд1 тYрiк-OFыз тайпалары арасындаFы шекаралык кала екенд1г1 ал-Истахри жазбаларында келт1р1лген [7, 74 б.].
Жалпы араб жэне иран деректершде Сырдарияныц сол жаFалауындаFы керуен жолы бойындаFы калалар рет1нде тек СYткент пен Весидж Fана айтылады. ОртаFасырлык деректерде бул ек1 каланыц аталуын Е.И. Агеева, Г.И. Пацевич ез ецбектершде тYсiндiрме берд1. Сол кездерде Мауереннахр жер1мен жYргiзiлген сырткы сауда аталFан ек1 кала аркылы жасалFан, ал 1шк1 сауда жерг1л1кт1 саудагерлер аркылы 1ске асырылFан. Сондыктан араб, иран тарихшылары сырткы сауда байланысыныц орталыктары болFан СYткент, Весидж калалары туралы накты акпаратты б1лген1мен, шм сауда жолында орналаскан калалар мен к1шшр1м елд1 мекендер туралы мэл1мет б1лмегенд1г1нен олар туралы ештеме айтылмайды.
СYткент каласы туралы деректер XV f. жазбаларында Эм1р Тем1р 1404/05 ж кыс айында Самарханнан ОтырарFа сапары барысында осы калаFа токтаFандыFы айтылады. [13, 224 б.]. Эм1р Тем1р 1405 жылы КытаЙFа Yлкен эскери жорык жасау Yшiн Отырар каласына ез1н1ц эскер1н топтасть^ан.
мнш* CyiKtui II (Aiwea Гюнынша Ï
Сурет-2. CYTKeHT калажуртыныц планы
Осы жорыкка дайындык барысында улы эм1рш1 сыркаттанып 1405 жылдыц кыс айында Отырар каласында кайтыс болды.
Казiрг1 тацда Сырдарияныц сол жаFалауында Каракел кел1н1ц алабында СYткент атауымен аталатын ек1 ортаFасырлык кала орындары бар. СYткент I калажурты каз1рг1 Сырдария езен1н1ц сол жаFалауында, каз1рг1 СYткент ауылыныц солтYCт1к-батысында 2 км кашыктыкта орналаскан. Ескертк1ш жалпы жоспарда жартылай шецберл1 болып келедД, шахристан камал кабырFасы би1кт1г1 2 м жал ^йшде сакталFан. Каланыц солтYCтiк-батыс бел1г1не таман 1шк1 корFан цитадель орналаскан. Жалпы жоспарда тертбурышты келем1 150х150 м, бурыштары дYниенiц терт тарапына баFытталына орналаскан цитаделдщ жалпы би1кт1г1 8 м (Сурет-2).
СYткент II ескертк1ш1 каз1рг1 СYткент елд1 мекенн1ц аумаFында СYткент I ескертк1ш1нщ шыFысында 1,5 км аралыкта орналаскан. Жоспарда бесбурышты, ескертк1шт1ц жалпы бшктш 1,5 м, ескерташтщ орталык белшнде сол замандаFы курылыс орындарыныц 1здер1 байкалады [14, 340 б.]. Бул ескертк1ш каз1рг1 тацда курылыс жумыстарын жYрг1зу
барысында барынша бYлiнiп, жермен-жексен болган (Сурет-2)
СYткент I калажуртын алгаш рет орыс зерттеушid 1900 жылы О.А. Руднев зерттеген. Кешннен, Ресей патшалыныныц зерттеушiсi И.А. Кастеньенщ 1910 жылы жарык керген «Казак даласы мен Орынбор елкеанщ кене ескертюштер^ ецбепнде СYткент
I калажуртыныц толык топографиялык сипаттамасы жазылды. Ескертк1шке археологиялык казба жумыстарын 1949 жылдары ОКАЭ мYшелерi А.Н. Берштамныц жетекш1л1г1мен жYргiздi.
Ескертк1ш аумагыныц б!рнеше жерiнен бакылау казбалары салынып, жалпы топографиялык жоспары жасалды. СолтYCтiк-батыс белiгiнде орналаскан кала орталыгы мен шахристан белш терец ормен коршалган. Цитаделге кiретiн бас какпа солтYCтiк-батыс камал кабыргасыныц орта тусындаорналаскан. Каланыц шахристан белшне негiзгi солтYCтiк-шьныс жэне оцтYCтiк-шыFыс какпалары аркылы юрген. Археологиялык казба жумыстары барысында СYткент I калажурты I-XIII FF. ем!р CYргендiгi аныкталса, СYткент
II калажурты XIV-XVIII ff. кезецдерiнде емiр CYргенi белгiлi болды [10, 120 б.].
1949 жылFы зерттеулерден кешн араFа узак уакыт салып 2009 жылы мемлекетт1к «Мэдени мура» баFдарламасы аясында Сырдарияныц сол жаFалауында орналаскан тарихи ескертк1штерге археологиялык барлау жумыстары жYргiзiлдi. Зерттеу барысында алынFан нэтижелерд1 сараптай отырып, экспедиция жетекш1с1 Д.А.Талеев СYткент калажуртыныц орнын Yш мэрте ауыстырылFандыFы туралы ез тужырымын жасады. Каланыц алFашкы бой кетерген жер1 Сырдыц сол жаFалауындаFы СYткент I ескерткшшщ солтYCтiк-батысында 2 шакырым кашыктыкта орналаскан Актебе I ескертк1ш1нщ орны деп есептейд [15, 129 б.].
Актебе I ескертк1ш1 - 1949 жылFы экспедиция барысында зерттелген тарихи орындардыц б1р1. Зерттеу барысында ескерткштщ цитадель, шахристан, рабат аумактарында б1рнеше жерден археологиялык казба жумыстары жYргiзiлген болатын. Казба жумыстары барысында кептеген жэдДгерлер табылып, сараптау нэтижес1нде Актебе I калажуртыныц терт мэдени кабаттан туратынды^ы аныкталFан. Б1р1нш1 мэдени кабаты б.з. IV-V ff. екшш1 VI-VIII ff. Yшiншi IX-XI FF.тертiншi XI-XIII ff. кезецдер1н камтиды. Кала XIII f. алFашкы ширег1нде тYрлi саяси окиFаларFа байланысты Орта Азия жер1ндег1 баска да калалармен б1рге т1рш1л1г1н б1ржола токтаткан [16, 120 б.].
Актебе I, СYткент I калажурттары б1р мезг1лде мэдениет1 еркендеп, б1р мезг1лде т1рш1л1г1 токтаFан. Сондыктан СYткент калажуртыныц алFашкы бой кетерген орны Актебе ескертк1ш1нщ орны деген еш кисыета келмейд1.
СYткент I калажурты Сырдария езетнщ орта аFысында орналаскан калалардыц ец Yлкенi, кала ортаFасырда Испиджаб, Фараб аймактарын Мауренаhр жер1мен басланыстыратын мацызды орталык кызметш аткарды. СYткент I калажуртында XIII f. алFашкы кезец1нде т1рш1л1г1 токтаFан, осы уакыттарда Орта Азия жер1нде тYрлi саяси окиFалар кезец1н бастан кеш1рд1. Каракытай мемлекет1 мен (батыс ляу патшалыFы), найман КYшлiк хан жэне Хорезм шахы
Мухаммедт1ц арасындаFы соFыстар, монFOл шапкыншылыFы еркендеген кала мэдениетше Yлкен зардабын тиг1зд1. Алайда, СYткент I калажуртыныц ортаFасырлык деректерде Хорезм шахы Мухаммедтщ жаугерш1л1к соFыстары барысында немесе монFOл шапкынш^1лыгы кез1нде киратылFандыFы туралы жазбалар кездеспейдД. Т1рш1лш токтаFан калажурт араFа б1раз уакыт салып XIV f. кайта турFызылды. Накты кай эм1ршшщ буйрыFымен жэне кай мемлекеттщ тусында кайта бой кетергендш белг1с1з. Кайта турFызылFан СYткент калажурты бурынFыдай келем1 Yлкен еркендеген кала болмаса да, езшщ географиялык орныныц KOлайлылыFына байланысты, Сырдария езетнщ сол жаFалауындаFы 1р1 орталыктыц б1р1 реттнде ез мацыздылыFын жоFалтпаFан.
Рабат к,алажурты. Сырдарияныц сол жаFалауындаFы ескертк1штер аз зерттелген, эр1 соцFы зерттеулерге CYЙенiп, OFыз мемлекетшщ шекаралык каласыныц б1р1 ретшде Рабат калажуртын атауFа болады. Рабат ескертк1ш1 Сырдарияныц сол жаFалауында Маякум елдДмекетнщ оцтYCтiк-шы^ысында 7 км кашыктыкта орналаскан. Ескертк1ш туралы алFашкы деректер Н.В. Рудневтщ ецбепнде айтылFан, 1970 жылFы зерттеу барысында ескерткштщ IV-VIII ff. жэне XIV-XV ff. кезецдерше катысты екендш нактыланFан.
М. Кожа езшщ зерттеулершде А. Кыраубаева, С. Каскабасовтыц ецбектерше CYЙене отырып, ортаFасырда жазылFан «Кисса-и РабFузи» немесе «Киссас-ул энбия» шы^армасыныц авторы Насреддин РабFузидiц туFан жер1 «РабатуFуз» атты елд1 мекен1н1ц осы каз1рп Рабат ескертк1ш1мен байланыстырады [17, 161 б.]. Рабад ескертк1ш1 Сырдыц сол жаFалауындаFы OFыз мемлекет1н1ц шекаралык каласыныц б1р1 болFан, Рабат БукараFа катынайтын сауда жолыныц кау1пс1з болуын камтамассыз ет1п осы ец1рдег1 жерлердД бакылауында устауFа мYмкiндiк берген. Сырдыц сол жаFалауында СYткент пен Рабад калажуртыныц аралы^ында OFыз мемлекет1н1ц шекаралык кызметш аткарFан калалар болFандыFы анык. Мемлекетт1ц 1ргес1н мыктап бек1т1п, езге
елдермен саяси байланысты ныFайтуFа, кол астындаFы жерлерде мекендеген таИпаларFа билшн жYргiзу Yшiн ОFыз мемлекеттщ саяси орталыктары болFан калаларды аныктау алдаFы уакыт еншшнщ максаты болып табылады.
Корытынды. Корытындылай келе, ОFыз мемлекеттщ Фараб оазианщ саяси жэне эскери тарихында мацызды рел аткарFандыFы аныкталды. IX Fасыр соцы мен XI Fасырдыц бас кезшде OFыз тайпалары Сырдарияныц орта аFысынан ЕдДлдщ теменг1 бойына дешнп улан-FаИыр территорияда мекендеген. ОFыз тайпаларыныц, т1пт1, Орталык Казакстан территориясында мекендегенд1ктер1 жайында маFлуматтар кездеседД. ОFыз тайпаларыныц территориясы керш1лес отырыкшы Хорезм, Мауераннахр жэне Хорасан аймактарымен шектесш жататын.
Жазба деректерде ОFыз мемлекет тусында Фараб оазианде Отырардан баска, Кердер, Весидж жэне Бузык калалары гулдене бастады. Сонымен катар, ШауFарда Яссы жэне ШаFылжан, Карнак, Карашык жэне Шур (Сури) калалары да гулдене бастады.
Осы кезецде калаларда рабадтар калыптаса бастады. Рабадтар калалардыц келем1нщ улFайуына эсер етт1. Карастырылып отырFан кезецдег1 кал курылысыныц курылымында жацадан пайда болFан элемент меш1т болып табылады. БуFан 1Х-Х11 FасырлардаFы жазба жэне археологиялык дереккездер1 дэлел болуда. Себеб1 жазба деректерде калаларды сипаттаFан кезде, калаларда меш1ттердщ орналаскандыFы баяндала бастады, археологиялык деректер де бул маFлуматтарды куаттай тYсуде.
X Fасырда Сырдыц орта аFысындаFы жерлерд1 ез1нщ карамаFына баFындырFан ОFыз мемлекет, ез державаларын ныFаИту максатында жэне жаулап алFан жерлерд баскару тшмдДлшн арттыру Yшiн б1рнеше калаларды ездершщ саяси орталыктарына аИналдырFан. ОFыз билеуш1лер1 кала мэдениет дамыFан Сыр бойындаFы жерлерд кYИретпеген, кайта олардыц дамуына ез Yлестерiн коскан. ОртаFасырлык жазба деректерде сырдыц орта аFысында орналаскан OFыз калалары туралы деректер ете аз камтылFан.
Эдебиеттер Ti3iMi
1. Волин С. Сведение арабских источников IX-XVI вв. о долине реки Талас и смежных районах // Труды института истории, археологии и этнографии. -1960. - С. 78-79.
2. Бартольд В.В. Туркистан в эпоху монгольского нашествия / В.В. Бартольд. - Москва: Восточная литература, 1963. - 234 с.
3. Оцтуслк К,азакстан облысы тарихи жэне мэдениет ескертюштершщ жинагы // Отырар ауданы. -Алматы. 2007. - 163 б.
4. Байпаков К.М. Куйрыктебе ежелп Кедер ша^Ьары / К.М. Байпаков. - Алматы: Баур, 2005 , - 27 б.
5. Акишев К.А., Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б.. Отрар в XIII-XV веках. - Алматы: Наука, 1987. - 178-187 с.
6. Махмуд ал-Кашгари Диван Лугат ат-Турк / Махмуд ал-Кашгари. - Москва: Дайк-Пресс, 2005. - 450 с.
7. Агаджанов С.Г. Очерки истории огузов и туркмен Средной Азии IX-XIII вв. - Ашхабад: Ылым,1969. - 174 с.
8. Байпаков К.М. Вклад кочевников в развитие мировой цивилизации, сборник материалов международной научной конференции // Огузы, туркмены и сельджуки в городах Южного Казахстана. - Алматы, 2007. - 56-57с.
9. Байпаков К., Нуржанов А. ¥лы ж^бек жолы жэне ортагасырлык Кзакстан / К. Байпаков, А. Нуржа-нов. - Алматы: Атамура, 1992. - 208 б.
10. Агеева Е.И., Пацевич Г.И. Из истории оседлых поселений и городов Южного Казахстана // Труды Института Истории, Археологии и Этнографии. - Алматы: 1958. - 104 с.
11. Махмуд ал-Кашгари Диван Лугат ат-Турк / Махмуд ал-Кашгари. - Москва: Дайк-Пресс, 2005. - 409 с.
12. Маргулан А.Х. Из истории городов строительного искусства древного Казахстана // Издательство Академии Наук Казахской ССР. - Алматы: 1960. - 74 с.
13. Бартольд В.В. Работа по исторической географии // К истории орошения Туркистана - Мрсква: Наука, 1965. - 224 с.
14. Археологическая карта Казахстана // Издательство Академии Наук Казахской ССР. - Алматы: 1960. - 340 с.
15. Талеев Д.А. Суткент огыздар каласы // «Туркестан аймагындагы археологияльщ ескертюштердщ сабактастыгы» атты Халыкаралык гылыми конференция материалдары. - Турк1стан: 2017. - 129 б.
16. Максимова А.Г., Мерщиев М.С., Вайнберг Б.И., Левина Л.И. Древности Чардары - Алматы: Наука Казахской ССР, 1968. - 120 с.
17. К,ожа М., Байсариева Г.О. Фараб-Отырар иелшнщ Сырдарияныц сол жагалауындагы елд1 мекен-дер1 // «Турк1стан аймагындагы археологиялык ескертк1штерд1ц сабактастыгы» атты Халыкаралык гылыми конференция материалдары. - Туркестан: 2017. - 161 б.
Н.О. Сералы 1, Б.С. Сиздиков2, А.А. Сералиев3
13 «Отрарский государственный археологический музей-заповедник», Шауелдир, Казахстан 2 Международный казахско-турецкий университет имени Х.А.Ясави, Туркестан, Казахстан
Политические центры государства Огузов в Фарабском оазисе
Аннотация. В раннем средневековье городская культура процветала в южных регионах Казахстана. Среднее течение реки Сырдарьи, где встречаются поселения и кочевая культура стала родиной для многих племен. Многие государства, основанные в средние века, мечтали присоединить земли Сырдарьи, где процветали сельское хозяйство и торговля. Государства Саманидов, Карлуков, Караханидов утвердили свое господство в этих областях и сосредоточились на развитии городской культуры. Когда племена огузов завоевали земли в среднем течении Сырдарьи и основали великую державу, они восприняли культуру города как великую движущую силу роста и процветания государства. В Х веке государство Огузов, подчинившее себе земли в среднем течении Сырдарьи, с целью укрепления своей державы и повышения эффективности управления завоеванными землями превратило несколько городов Фараб-ского оазиса в свои политические центры. Огузские правители не стали разрушать города с развитой городской культурой, наоборот внесли вклад в их развитие. Следует отметить, что в средневековых арабских, персидских письменных источниках есть сведения о государстве Огузов, политическими центрами которого являлись города в нижнем течении Сырдарии. Существуют сведения о городе Жанкент (Дих-и-нау, Шахркен) - политическом центре государства Огузов в X-XI веках. Однако, недостаточность информации средневековых письменных источниках о огузских городах, расположенных в среднем течении Сырдарьи, побудило авторов к написанию данной статьи, с целью определения политических центров Огузского государства. В статье проанализированы результаты археологических исследований и письменных источников, связанных с политическими центрами Огузского государства. Структурный анализ городской культуры Огузского государства, позволил определить их роль и место в географическом пространстве Фараба.
Ключевые слова: оазис Фараб; Центральная Азия; Сырдарья; государство огузов; средневековье; средневековые города.
N.O. Seraly1, B.S. Sizdikov2, A.A. Seraliyev3
г-з Otrar State Archaeological Reserve-Museum, Shaulder, Kazakhstan 2 Akhmet Yassawi International Kazakh-Turkish University, Turkistan, Kazakhstan
Political centers of the Oguz state in the Farab oasis
Abstract. In the early Middle Ages, urban culture flourished in the southern regions of Kazakhstan. The middle flow of the Syr Darya River, where settlement and nomadic culture were found, had become a homeland for many tribes. Many states founded in the Middle Ages planned to annex the lands of the Syrdaria, where agriculture and trade flourished. The states of Samanits, Karluks, Karakhanids asserted their dominance in these areas and focused on the development of urban culture. When the Oghuz tribes conquered the lands in
the middle flows of the Syr Darya and founded a great power, they perceived the culture of the city as a great driving force behind the growth and prosperity of the state. In the X century, the Oghuz state, which subjugated the lands in the middle flows of the Syr Darya, in order to strengthen its power and improve the management of the conquered lands turned several cities of the Farab oasis into their political centers. Oghuz rulers did not begin to destroy cities with developed urban culture; on the contrary, they contributed to their development. It is necessary to note that in medieval Arab and Persian written sources there is information about the state of Oghuz. The political centers of state of Oghuz state were the cities in the lower flows of Syr Darya. There is information about the city of Zhankent (Dikh-i-nau, Shahrken), the political center of the Oguz state in the X-XI centuries. However, the lack of information in medieval written sources about the Oghuz cities located in the middle flow of the Syr Darya encouraged the authors to write this article in order to determine the political centers of the Oghuz state. The article analyzes the results of archaeological research and written sources related to the political centers of the Oghuz state. Structural analysis of the urban culture of the Oghuz state, allowed to determine their role and place in the geographical space of Farab.
Key words: Farab oasis; Centra! Asia; Syr Darya; Oghuz state; Middle Ages; medieval cities.
References
1. Volin S. Svedenie arabskih istochnikov IX-XVI vv. o doline reki Talas i smezhnyih rayonah [Survey of Arab sources of IX-XVI centuries about the Talas River valley and adjacent areas], Trudyi instituta istorii, arheologii i etnografii [Proceedings of the Institute of History, Archaeology and Ethnography]. 1960. P. 78-79.
2. Bartold V.V. Turkistan v epohu mongolskogo nashestviya [Turkey in the era of the Mongol invasion] (Izdatelstvo vostochnoy literaturyi, Moscow,1963).
3. Ontustik Kazakistan oblisi tarihi jane madeniet eskertkishterinin jinagi [Collection of historical and cultural monuments of South Kazakhstan region], Otirar Audani [Otyrarsky district]. (Almaty, 2007).
4. Baypakov K.M. Kuyruktobe ejelgi Keder kalasi [The ancient city of Cuiructobe] (Almaty, 2005).
5. Akishev K.A., Baypakov K.M., Erzakovich L.B. Otrar v XIII-XV vekah [Otrar in XIII-XV centuries] (NAUKA Kazahskoy SSR, Alma-Ata 1987).
6. Mahmud al-Kashgari. Divan Lugat at-Turk. [Divan Lugat at-Turk] (Dayk-Press, Almaty, 2005).
7. Agadzhanov S.G. Ocherki istorii oguzov i turkmen Srednei Azii IX-XIII vv. [Essays on the history of Oguzes and Turkmens of Central Asia in the IX-XIII centuries] (Yilyim, Ashhabad,1969).
8. Baypakov K.M. Vklad kochevnikov v razvitie mirovoy tsivilizatsii, sbornik materialov mezhdunarodnoy nauchnoy konferentsii [The contribution of nomads to the development of world civilization, a collection of materials from the international scientific conference], Oguzyi, turkmenyi i seldzhuki v gorodah Yuzhnogo Kazahstana. [Oguzes, Turkmens and Seljuks in the cities of Southern Kazakhstan] (Almaty, 2007).
9. Baypakov K.M., Hurjanov A. Ulu jibek joli jane ortagasirlik Kazakistan [The Great Silk Road and medieval Kazakhstan] (Almaty, 1992).
10. Ageeva E.I., Patsevich G.I. Iz istorii osedlyih poseleniy i gorodov Yuzhnogo Kazahstana [From the history of sedentary settlements and cities of Southern Kazakhstan], Trudyi Instituta Istorii, Arheologii i Etnografii [Proceedings of the Institute of History, Archaeology and Ethnography] (Alma-Ata, 1958).
11. Mahmud al-Kashgari. Divan Lugat at-Turk. [Divan Lugat at-Turk] (Dayk-Press, Almaty, 2005)
12. Margulan A.H. Iz istorii gorodov stroitelnogo iskusstva drevnogo Kazahstana [From the history of the cities of construction art of ancient Kazakhstan] (Izdatelstvo Akademii Nauk Kazahskoy SSR, Alma-Ata, 1960).
13. Bartold V.V. Turkistan v epohu mongolskogo nashestviya [Turkey in the era of the Mongol invasion] (Moscow 1963).
14. Arheologicheskaya karta Kazahstana [Archaeological map of Kazakhstan] (Izdatelstvo Akademii Nauk Kazahskoy SSR. Alma-Ata, 1960).
15. Taleev D.A. Sutkent Ogiz Kalasi [Sutkent City of Oghuz], Turkistan aymagindagi arheologiyalik eskertkishterdin sabaktastygi [Continuity of archeological monuments of Turkestan region.] (Turkestan. 2017).
16. Maksimova A.G., Merschiev M.S., Vaynberg B.I., Levina L.I. Drevnosti Chardaryi [Antiquities of the Chardara] (Nauka Kazahskoy SSR. Alma-Ata, 1968).
17. Kozha M., Baysarieva G.O. Farab-Otrar iyeliginin Syrdaryanin sol jagalauindago eldi mekenderi [The settlements of Farab-Otrar on the left bank of the Syrdarya], Turkistan aymagindagi arheologiyalik eskertkishterdin sabaktastygi. Haliyaralik gilimi konferensy materiyaldari [Proceedings of the international scientific conference «The continuity of archaeological monuments of the Turkestan region»] (Turkestan, 2017).
Авторлар туралы мэлiмет:
Сералы Нурлан Орынбасарулы - гылыми кызметкер, «Отырар мемлекетт1к археологиялык ко-рык-музей1» РМКК, шэу1лд1р, Казахстан.
Сиздиков Багдаулет Сапарбаевич - корреспонденция уш1н автор, Ph.D., ага гылыми кызметкер, Кожа Ахмет Ясауи атындагы Халыкаралык казак-тур1к университет, Турк1стан, Казахстан.
Сералиев Али Алимбекович - ага гылыми кызметкер, «Отырар мемлекетт1к археологиялык корык-му-зей1» РМКК, Шэу1лд1р, Казахстан.
Seraly Nurlan Orynbasarulu - Research Employee, Otrar State Archaeological Reserve-Museum, Shaulder, Kazakhstan.
Sizdikov Bagdaulet Saparbayevich - corresponding author, Ph.D., Senior Research Employee, Akhmet Yassawi International Kazakh-Turkish University, Turkistan, Kazakhstan
Seraliyev Ali Alimbekovich - Senior Research Employee, Otrar State Archaeological Reserve-Museum, Shaulder, Kazakhstan.
