CC BY
14Э°К 903/904 (574)»05/1» «653» https://doi.org/10.52967/akz2021.2.12.29.42
МРНТИ 03.41.91
ЦАРАТАУДЬЩ ТЕР1СКЕЙ БЕТ1НДЕГ1 ОРТАГАСЫРЛЬЩ ЦАЛАЛАРДЬЩ АРХЕОЛОГИЯЛЬЩ ЗЕРТТЕЛУ МЭСЕЛЕСР
© 2021 ж. Талеев Докей Эбд1кер1м^лы1
'тарих гылымдарыныц кандидаты, жетекш гылыми кызметкер, Э.Х. Марг^лан атындагы Археология институты, Алматы к., Кдзакстан. E-mail: doc19_59@mail.ru
Аннотация. Макалада Каратаудьщ терiскей бетiндегi ортагасырлык калалардыц археологиялык зерттелу мэселесi камтылган. Карт Каратаудыц терiскей бетi ежелден отырыкшы-егiншi жэне квшпелi-мал всiрушi мэдениеттердiн шекарасы тYЙiскен аймак болып келген. 9нiр аркылы узак уакыт бойы халыкаралык сауда керуен жолыныц негiзгi тармактарынын бiрi вткен. Терюкей Каратаудыц бвктерлерiн шыгыстан батыска карай бойлай тiзбектеле орналаскан Тамды, Саудакент, К¥мкент, Бабаата, Шолаккорган, Созак, КYлтвбе, Рац, АксYмбе калашыктары керуен жолы бойында калыптаскан Yлкендi-кiшiлi калалар мен мекендердiц орындары. Керуен жолдары аркылы бiр замандарда дипломатиялык елшiлiктер де вттi. Сол елшшкгердщ жазбаларында жогарыда аталган калашыктардыц орнында болган бiркатар калалардыц аттары сакталган. Макалада айтылган калалар жайлы деректер мен олардыц орнын аныктау максатында жазылган ецбектерге шолу да жасалады. Терiскей ескерткiштерiнде жYргiзiлген археологиялык барлау жэне казба ж^мыстары вцiрде мал шаруашылыгымен катар, егiншiлiк пен колвнердщ, взара сауданыц дамыгандыгын кврсететiн материалдар бердi.
Тушн свздер: археология, Каратау, терiскей, ескертк1штер, зерттеу, орта гасыр, калалар
ПРОБЛЕМА АРХЕОЛОГИЧЕСКОГО ИЗУЧЕНИЯ СРЕДНЕВЕКОВЫХ ГОРОДОВ НА СЕВЕРНЫХ СКЛОНАХ КАРАТАУ
Талеев Докей Абдикеримович1
'кандидат исторических наук, ведущий научный сотрудник, Институт археологии им. А.Х. Маргулана, г. Алматы, Казахстан. E-mail: doc19_59@mail.ru
Аннотация. В статье освещается проблема археологического изучения средневековых городов, расположенных на северных склонах Каратау. Регион издревле является территорией активных контактов оседло-земледельческой и скотоводческой культур. Здесь на протяжении длительного периода проходило одно из основных направлений международного торгового караванного пути. Городища Тамды, Саудакент, Кумкент, Бабаата, Шолаккорган, Созак, Культобе, Ран, Аксумбе, расположенные цепочкой с востока на запад по склонам северного Каратау, являются местами больших и малых городов и населенных пунктов, образованных вдоль пути. Здесь также проходили и дипломатические караваны. В записях «посольств» сохранились названия ряда городов, которые находились на месте вышеупомянутых городов. В статье также дается обзор работ, написанных с целью определения местоположения и данных о городах, о которых говорится в статье. Археологическая разведка и раскопки,
*Работа выполнена при финансовой поддержке Комитета науки МОН РК, программно-целевое финансирование на 2021-2022 гг.
проведенные на памятниках, дали материалы, свидетельствующие о развитии в регионе наряду с животноводством земледелием и ремесленным искусством, торговли.
Ключевые слова: археология, Каратау, Терскей, памятники, исследование, средневековье города
THE PROBLEM of ARCHAEOLOGICAL STUDY of MEDIEVAL CITIES on the NORTHERN SLOPES OF KARATAU
Taleev Dokey1
'Candidate of Historical Sciences, Leading Researcher, A.Kh. Margulan Archeology Institute, Almaty, Kazakhstan. E-mail: doc19_59@mail.ru
Abstract. The article highlights the problem of archaeological study of medieval cities on the northern slopes of Karatau. The northern slopes of the old Karatau have since ancient times been a zone of conjugation of sedentary agricultural and nomadic pastoral cultures. One of the main directions of the international trade and caravan route passed through the region for a long time. The settlements of Tamdy, Saudakent, Kumkent, Babaata, Sholakkorgan, Sozak, Kultobe, Ran, Aksumbe, located in a chain from east to west along the slopes of northern Karatau, are the places of large and small cities and settlements formed along the caravan route. At one time, diplomatic embassies also passed through the caravan routes. In the records of those embassies, the names of a number of cities that located on the site of the aforementioned towns were preserved. The article also provides an overview of the works written for the purpose of determining the location and data about the cities mentioned in the article. Archaeological exploration and excavations carried out on the monuments have yielded the materials that indicate the development of mutual trade in the region, along with animal husbandry, agriculture and handicraft arts, trade.
Keywords: archaeology, Karatau, Terskei, monuments, research, the Middle Ages of the city
Kipicne
Тянь-Шань тауы жYЙесшщ солтYCтiк-батысында орналаскан Каратау жотасы 240 км созылып жа-тыр. Таудыц басым белт Жамбыл об-лысына карайды. Тек солтYCтiк-батыс белт ТYркiстан облысы аумагында. Ел шшде Терюкей Каратау деп, Карт Каратаудьщ солтYCтiк бетшщ ТYркiстан облысы, Созак ауданына карасты белтн атау калыптаскан. Терюкей ¥лы Жiбек жолыныц шю тармактарыныц бiрi еткен тарихи айма^ (сур. 1). Аймакта болган ежелп жэне ортагасырлык калалар жайлы мэлiметтер жазба деректерде айты-лады. Терiскей аркылы еткен керуен жолымен дипломатиялык елшiлiктер де жYрген. Археологиялык зерттеулер Византияныц моцголдыц ^лы ханына жiберген елшiсi В. Рубрук (1253 ж.)
пен Армения патшасы Гетумныц (1254 ж.) елшiлiктерi керуен жолыныц Терiскей тармагы аркылы еткендiгiн аныктады. Олардыц жол жазбала-рында Терюкейдщ бiркатар калалары да аталган. Сол калалардыц орнын аныктап, археологиялык зерттеу ж^мы стары еткенуакыттарда бiршама жYргiзiлдi. Дегенмен, ещрдщ тари-хын жан-жакты ашып керсететiндей зерттеулер жасалмаган. Макала ке-лешекте Терюкейде жYргiзiлетiн кешендi зерттеулерге м^рындык болу максатында жазылып отыр.
Зерттеу adicmepi
Макалада Каратаудыц терiскей бетiнде орналаскан ескерткiштерге эр жылдары жYргiзiлген археологиялык барлау, оларды сипаттау, к¥жаттау,
Cyp. 1. K^apamaydbmepicKeu 6emmde opnanacyan opmasacupnuy ecKepmrnwmepd^ Kapmacu
Fig. 1. Map of medieval sites and monuments located in the Northern Karatau
мерз1мдеу секшд1 зерттеулер нэ-тижелер1 жайлы топтастыру, сараптау эрекеттер1 жасалды. Зерттеу бары-сында макалада камтылып отырган ескертюштер жайлы археологиялык зерттеулер жайлы есептер, архив материалдары мен гылыми макалалардыц мэл1меттер1 пайдала-нылды.
Талцылау
Каратаудыц терюкей бетшдеп археологиялык ескертюштердщ зерттелу1 алгаш Кецес дэу1ршде ба-сталды. Тек ХХ f. басында вщрде болган ТYркiстан археологиялык Yйiрмесiнiц мYшесi В.А. Колосов-ский Терюкейдеп Баба ата, К¥мкент, Саудакент калашыктарында болып, б1р кездер1 кайнаган т1ршшктщ орталыгы болган, б^л кYнде мYлгiп жаткан кала кирандыларын ба-рынша м^кият сипаттап жаз-
ды. Колосовскийдщ жергшкп т^ргындардан естадм деген ацызы бойынша осыдан мыц жыл б^рын ^лденген ;алаларды сол кездеп кYштi халы; «;алма;тар» мекендетсп. (Осы жерде ескерте кету керек кез келген цираган цаланыц немесе мекеннщ орнын жат журттыцтарга тиесш деп уагыздау алгашында патшалыц Yкiметтiц, кешнен кецестгк ^udip галымдарынъщ шовинистж саясатынан туындаган). Б^л ;алалардыц т^ргындары ;алай eмiр CYрiп, не пршшк кешкенi жайлы тарих ештеце айтпайды. Ал Мухаммед пайгамбардыц ^рпагы Ыс;а; баба ТYркiстан ещрш жау-лап алып, т^ргындарды семсердщ кYшiмен м^сылманды;;а бас идiрген. (Бул жерде де шындыцты бурмалаушылыц байцалады.
Цазацстан жерiнде мусылман дiнiн
куштеп енг!31лгеш жайлы ешцандай тарихи дерек жоц). Табигаты тама-ша, таулары агаш;а толы терiскей Каратауды ;атты ^нат;ан Ыс;а; баба осы мацга взшщ сарайын салдырган. ¥за; уа;ыт патшалы; ;^рган Ыс;а; баба вмiрден вткеннен кейiн оны сарайыныц мацына жерлеп, басы-на кесене орнат;ан. Кейiннен ол мазар ;асиетп бабаныц ;^рметше «Баба ата» аталып кеткен [Коло-совский, 1901, с. 89-97]. Б^л жер-де Колосовский Баба ата ;алашыгы сол Ыс;а; баба салдырган ;аланыц орны дегендi мецзеп т^р. Б^л пiкiр шынды;;а жанасады, вйткенi Баба ата ;алашыгында жYргiзiлген ;азба ж^мыстарыныц нэтижесi оныц У1-Х гг. аралыгында вмiр CYргендiгiн кврсеттi. Ягни ;аланыц ;алыптасуы мен вмiр CYрген уа;ыты Казахстан жерше исламныц таралу уа;ытымен сэйкес келедь
Каратаудыц терiскейiндегi Тарсатвбе, Баба ата, Шола;;орган, Соза;, К^мкент, Саудакент, А;сYмбе, КYлтвбе, А;твбе секiлдi отыры;шы мекендердщ орнын алгаш 1946 ж. КазКСР FА Тарих, археология жэне этнография институтыныц Э.Х. Маргулан бас;арган Орталы; Казахстан археологиялы; экспеди-циясы ашып, зерттеудi бастады. Осы жылы айтылган ескертюштердщ орналас;ан жерi сипатталып жа-зылып, олардыц жобасы тYсiрiлдi жэне ескертюштердщ Yстiнен ыдыс сыны;тары жиналды. Олардыц вмiр CYрген уа;ыты шартты тYрде болжан-ды. Соза; ;алашыгында жYргiзiлген кiшiгiрiм стратиграфиялы; ;азба Х1У-ХУ гг. ;^рылыс ;абатын ашты [Маргулан, 1948, с. 109-115].
А;сYмбе бекшюшщ квзмвл-шерлi жобасы тYсiрiлiп, оныц мацындагы биiк тау ;ыратыныц
Yстiнде орналас;ан А;сYмбе (А;бикеш) м^нарасы зерттелш, си-патталды. А;са; Темiрдiц эскери жорыгын сипаттаган Шараф-ад-дин-Ийздидiц жазбаларында келтiрiлген мэлiмет бойынша То;тамыстыц жагына шыгып кеткен Ахматша;ты ^стап, осы А;сYмбе м^нарасында жазалаганы жайлы дерекке CYЙене отырып Э.Х. Маргулан м^нараныц салынуын XIII г. жат;ызган. Тарсатвбеге салынган кiшiгiрiм ;азбадан алынган материалдар непзшде Э.Х. Маргулан алгаш оны монгол дэуiрiне дейiнгi (Х-Х11 гг.) ежелг Соза;тыц орны деп болжа-ды [Маргулан, 1950, с. 51]. 1946 ж. ашылган аса мацызды нысандардыц бiрi бiр кезде едэуiр ;аланыц орны болган К¥мкент ;алашыгы. Оныц орналас;ан орны мен мэдени ;абатыныц бедерi сипатталып, жобасы тYсiрiлдi. Yстiнен жиналган ;ыш ыдыстар мен твртб^рышты кYЙдiрiлген кiрпiш сыны;тары XIII-Х1У гг. жататындыгын аны;таган. Зерттеу ;орытындысы бойынша К¥мкент, Соза;, Саудакент жэне Шола;;орган Каратау оазисшдеп iрi ежелгi ;алалардыц орны деп танылды [Маргулан, 1948, с. 109-115]. Соны-мен ;атар экспедицияныц жYргiзген зерттеу ж^мыстары Отырар вцiрiнiц мэдени ы;палы Каратаудыц терiскей беткейiне дешн таралгандыгын бай;атты.
1947-1948 жж. А.Н. Бернштам бас;арган ОцтYCтiк Казахстан археологиялы; экспедициясы вцiрдегi зерттеу ж^мыстарын жалгастырды. Экспедицияныц ма;саты ОцтYCтiк Казахстан жершдеп ;алалар мен мекендердiц ;алыптасуы мен даму жолдарын зерттеу болатын. Осы ма;сатта Каратаудыц терю-кейiнде археологиялы; барлау
жYргiзiлiп, бiркатар ескерткiштерге стратиграфиялы; ;азбалар салынды. бщрдщ археологиялы; картасын жасап, Тамды ;алашыгында археологиялы; ;азба жYргiздi. Казба барысында ;алашы;тыц мэдени ;атпары 7 ;^рылыс ;абатынан тYзiлiп, УI-XII гг. аралыгын ;амтитыны аны;талды [Бернштам, 1949, с. 73].
Келесi 1948 ж. Соза;тыц мацында орналас;ан А;твбе (Алтынтаулы;) елдi мекенi мен Тарсатвбе ;алашыгында ;азба жYргiзiлдi. Казба нэтижелерi А;твбе мекенжайыныц б.д.д. I г. мен б.д. I г., ал Тарсатвбе НХ гг. аралыгымен мерзiмделетiндiгi аны;талды. Ягни екi ескерткiштiц бiр дэуiрде тiршiлiк кешкенi мэлiм болды [Бернштам, 1951, с. 81-97].
Каратаудыц терюкешнде жYр-гiзiлген зерттеулердiц нэтижес б^л ауданныц материалдары Отырар, Шаш оазистерiне емес, Талас жэне Шу^ле вцiрiнiц материалдарына етене жа;ын екендiгiн кврсеттi.
Сонымен ;атар Ощуспк Каза;стан археологиялы; экспедиция-сы 1947-1951 жж. аралыгында вщрдщ тарихи-археологиялы; картасын жа-сау ма;сатымен археологиялы; бар-лау ж^мыстарын журпзш, бiр;атар ескерткiштерге стратиграфиялы; ;азба салды. Экпедицияныц багыты Каратаудыц солтYCтiк беткешнде, тау бвктерiн жагалай Тамды шат;алынан Каратау жотасыныц батыс шетiндегi Баласауыс;анды асуына дейiн жэне Шу взенш Бетбакдала швлi шекара-сымен Тасты шат;алынан (батыста) Кызыл;органга (шыгыста) дейiнгi аралы;ты ;амтыды [Агеева, Пацевич, 1958, с. 4].
Барлау барысында ашылган жетi калашыктыц алтауыныц жобасы твртб^рышты немесе твртб^рыш;а
жа;ын. Бабаата ;алашыгы цитаделi шахристан аумагынан шыгывды тYзу б^рышты жобада. 5 ;алашы;та (АксYмбе, Бабаата, К¥мкент, Сау-дакент жэне Тамды) цитадельдщ ;алдыгы аны;талса, 2 ;алашы;та (Соза; пен Шола;;органда) оныц iздерi табылмады. Рабадтыц бiршама са;талган калдыктары (АксYмбеден бас;а) 6 ;алада аны;талды. Кор-ганыс ;абыргаларыныц орны (Соза; пен Шола;;органнан бас;а) 5 ;алада, ;абыргалардыц бойындагы м¥наралардыц орны 4 ;алада (АксYмбе, Бабаата, Саудакент мен Тамды) жэне ордыц iздерi 2 ;алада (К¥мкент пен Шола;;орган) са;талган. Калашы;тардыц са;талу децгейiнiц бас;а аудандармен салыстырганда едэуiр нашар болуын олардыц ¥дайы согатын жел втiнде орналасуынан деп тYсiндiруге болады.
ЖYргiзiлген археологиялы; зерттеулердiц нэтижесi Каратаудыц терiскейiндегi тау бвктерiн жагалай орналас;ан ;алалардагы тiршiлiк таудыц ^нгей бетiмен салыстырганда едэуiр твмен дамыган жэне взiнiц ;алыптасу мен вркендеу уа;ыты жагынан бiршама кейiнгi кезецге сэйкес келетшдтн кврсеттi.
Мерзiмдеуге непз беретiн материалдардыц ;¥рамы вцiрдегi ;алалы; тiршiлiктiц жанданган уа;ыты ;арл¥;-;арахан жэне моцFOл-темiрлiк кезецге т¥спа-т¥с келетiндiгiн бiлдiредi. Карл¥;-;арахан эулеттерi кезецiнде вцiрдiц ;алалары отыры;шы мэдениеттiц, сауда жэне колвнерiнiц дамуында мацызды роль ат;арды [Агеева, Па-цевич, 1958, с. 110, 115].
Каратаудыц терюкешндеп зерттеулер келесi 1953-1954, 19571959 жж. да жалFасты. АлFашкы екi жылда Бабаата калашыFында ;азба
ж^мыстары жYрдi. 1957-1958 жэне 1959 жж. ортагасырльщ Бабаата ;аласына 15 ;азба салынды (;азба 1-цитадельде [Агеева, 1962, с. 114153], ;азба 2, 3, 7, 14-15 шахристанда [Сенигова, 19626, с. 154-165], ;азба 4-6, 8, 9, 11-13 - рабадта) [Агеева, 1962, с. 165-185]. Казба ж^мыстарын Е.И. Агеева, Г.И. Пацевич, Т.Н. Сенигова, А.А. Чариков, Н.П. Поду-шкин секiлдi маман-археологтар жYргiздi. Зерттеу нэтижелерi Бабаата ;алашыгыныц орнында У1-ХУ гг. аралыгында тамаша дамыган ;ала болгандыгын керсетп.
1958-1959 жж. Т.Н. Сенигова Бабаата ;алашыгынан солтYCтiк-батыс;а ;арай 7 км жерде Бабаата езеншщ биiк жагалауында орналас;ан А;тебе мекенжайына ;азба жYргiздi. Децгелек келген тебенщ бастап;ыдагы диаметрi 50 м, бшктт 3 м болатын. Казба барысын-да толы; ашылган кезшде, уа;ытша т^ра;тан ;алган кYл ;абатыныц Yстiне т^ргызылган келемi 35^30 м болатын тертб^рышты мекенжайдыц орны ашылды. Мекенжай сырт жагынан ;алыц дуалмен ;оршалган екi белiктен т^ратын кешен екендiгi аны;талды. Мекенжай екi ;^рылыс ;абатынан т^рган. Зерттеушi теменгi ;^рылыс ;абатыныц ;ыш ыдыстарыныц ¥;сасYлriлерi Фергана, Хорезм, Сырдария, Таластыц теменгi агысыныц б.д.д. 111-1 гг. аралыгына жататын материалдарымен сэйкес келетiнiн келтiредi. Ал жогаргы ;^рылыс ;абаты У1-У11 гг. салынган деп т^жырымдайды. Каза;станда алгаш жYргiзiлген кец келемдегi ;азба барысында алынган ;ыш ыды-стар Yлгiлерi, т^ргын Yйлердiц жо-басы мен сэулеткерлш ;^рылымы, т^ргындардыц шаруашылыгымен та-нысу гылымды жаца мэлiметтермен
байытты [Сенигова, 1962а, с. 57-82]. А;тебеге жа;ын жерде орналас;ан зиратта ;азба жYргiзген М.С. Мер-щиев ;оршау iшiнде орналас;ан жерлеу ш^вдырларыныц ;^рылымы Кецсай мен Кара;¥ды; зиратыныц б.д.д. 111-1 гг. жататын жерлеу ш^вдырларымен ¥^сас екендiгiн ай-тады [Мерщиев, 1962, с. 84]. Жал-пы А;тебе мекенжайы мен Бабаата ;алашыгында жYргiзiлген ;азба ж^мыстары ;орытындысы бойын-ша ещрдщ 1-Х111 гг. аралыгындагы материалды; мэдениетшщ дамуы саба;тас жYрген деген т^жырым жа-салды.
1946-1959 жж. аралыгында Каратаудыц терюкешнде жYргiзiлген археологиялы; зерттеу ж^мыстары отыры;шылы;тыц ;алыптасуы
уа;ытын, ещрдщ езiндiк ерекшелтн аны;тап, кешпелi жэне отыры;шы т^ргындардыц езара ;арым ;атынасын бiлуге мYмкiндiк бердi. Жиналган материалдар негiзiнде Х111-ХУ1 гг. (мощол-тимуридтш не-месе шыFыс-;ыпша;ты; аталатын) аралыFындаFы ;ыш ыдыстардыц классификациялы; кестесiн жасау мYмкiндiгi туды. Сонымен ;атар Каратаудыц терiскейiнде ;алалы; •пршшк ХУ-ХУ1 FF. то;таFан деген болжам жасалды [Ерзакович, 1966, с. 66].
ХХ F. алFаш;ы жартысында Каратаудыц терiскей бетiнен ашылып, зерттелген ортаFасырлы; ;алалар 1960 ж. жары; керген «Археологическая карта Казахстана» атты жина;;а барлыFы 16 ескерткiш болып ендi. Олардыц тоFызы - ;алашы;тар (Ак^мбе № 3325, А;тебе № 3333, Ран № 3331, Тарсатебе № 3337, Соза; № 3338, Шола;;орFан № 3430, К¥мкент № 3431, Бабаата № 3453, Са-удакент № 3438), алтауы - бекшсп
мекенжай (^лтвбе № 3328, Твбетвбе № 3337, А;твбе № 3339, аты белгiсiз бекiнiс № 3432, А;твбе № 3444, Та-сты № 2852) жэне АксYмбе кYзет м¥нарасы № 3327 [АКК, 1960].
1964-1965 жж. Жетюу археологиялы; экспедициясыныц Л.Б. Ерзакович баскарFан солтYCтiк Каратау тобы бiрнеше ортаFасырлык ескертюште зерттеу жYргiздi. Соза;та Yш жерден стратиграфиялы; ;азба салFан. Едэуiр жемют нэтиженi 1-шi стратиграфиялы; бай;ау ;азбасы бердi. Орталы; твбенщ шыFыс шетiне салынFан осы ;азбаныц терецдiгi 5,5 м ;амтыды. К¥рылыс ;алды;тарыныц ;алыптас;ан бес ;¥рылыс кезецi бай;алды.
КалыцдыFы 0,8 м терецдшт камтыFан бiрiншi ;¥рылыс ;абаты балшы;пен сыланFан еденнiц бетшен табылFан тиын (1862 ж.) бойынша XIX F. екiншi жартысы-мен мерзiмделдi. КаладаFы тiршiлiк Х-ХХ F. басы аралыFында болFаны аны;талды.
0,8-2,1 м терецдiктi камтыFан екiншi ;¥рылыс ;абаты сырлы ыдыс сыны;тарыныц Yлгiсi бойынша болжанды. Iшкi беи квгiлдiр тYCпен боялып, тол;ын тэрiздi бел-деуше сызы;тар мен да;тар арласа безендiрiлген сырлы ыдыстардыц ¥;сас Yлгiлерi ХУП-ХУШ FF. Б¥;ара мен Орта Азия аймаFында квп таралFан.
Yшiншi ;¥рылыс ;абаты (2,1-3,8 м) ;ам ;ыштардан ;абыр-Fалардыц калдыктары мен аса тыFыз емес ;¥рылыс ;алды;тарынан ;¥-ралFан. Казбадан кездескен ;ыш ыдыстардыц квпшiлiгi тYбi тегiс, са;ина тэрiздес, пiшiнi жарты сфера тэрiздес, ернеулерi сырт;а ;арай аз-дап шыFыцкы саптыая;тар тYрiнде. Сырлы ыдыстарда кобальт пен мар-
ганец басым. Эрнек на;ыштары -жYзiм жапыра;тары, аFаш б¥та;тары секiлдi таза табиFи на;ышта. ОсыFан ¥;сас ыдыс Yлгiлерi XУ-XУI FF. жа-татын ортаазиялы; ;ыш ыдыстарда кездеседь Сондай-а; Yшiншi ;¥рылыс ;абаты табылFан Yш тецге бойынша да непзделдь Олардыц бiреуi ХУ F. соцы мен XУI F. басында, екiншiсi XУI F. жэне Yшiншiсi 1428-1429 жж.
COFЫЛFаH.
Твртiншi ^рылыс ;абатыныц (3,8-4,7 м) ощустш кабырFасынан ;ам кесектен каланFан кабырFа iздерi аны; бай;алады. Б¥л ;¥рылыс ;абатына материалдар алFашкыларына ;а-раFанда анаF¥рлым аз кездеседi. Де-генмен табылFан сырлы ыдыстар формасы мен тYсi жаFынан едэуiр ерекшеленедi. Ыдыстардыц басым бвлт кызFылт-коцыр ангоб пен тYCсiз шыцылтырмен капталFан. Эсiмдiк накышындаFы врнектерi сары жэне жасыл тYCтi сырмен салынFан. Осын-дай тYCтес ыдыстар Бабаатаныц ХШ-XIУ FF. жататын ;абатынан кездеседi. ТабылFан сырлы ыдыс бвлiктерiнiц басым квпшiлiгi врнекшз жэне жасыл тYCпен шыцылтырлаетан. Алтын тYCтi шыцылтырлы ыдыс Yлгiлерi Терiскей Каратау, Шу, Талас вцiрлерi мен Xорезмнiц XШ-XIУ FF. жататын ескертюштершде квп кездеседi.
Бесiншi ;¥рылыс ;абаты (4,75,5 м) ;азба ш¥ц;ырын т¥тастай алып жат;ан мы;ты кабырFадан т¥рды. Сол себептi де заттай материалдар вте аз табылды. Сырлы ыдыстан а; тYCпен сырланып, ;оцыр тYCпен врнектелген ыдыс сыны^ын, сондай-а; сырланбаFан ыдыстардан мине-ралды врнегi бар сыны;ты кел^руге болады. Осындай керамика Yлгiлерi Бабаата калашыFыныц Х-ХИ FF. жататын ;абатынан табылFан.
Салыетан Yш ;азбадан алынFан заттай деректер мен ;^рылыс ;алды;тарын сараптау ;орытындысы бойынша ;аланыц ерте кезецi (Х-Х11 FF.) мен м0F0л кезецi (XIII-Х1У FF.) ;алашы;тыц орталы; белiгiнен аны;талып, ;аланыц керкейген уа;ыты ХУ-ХУ1 FF. сэйкес келедi деп т^жырымдалды [Ерзако-вич, 1966, с. 67].
Каратаудыц терюкешндеп археологиялы; зерттеудi 1971 ж. Ощуспк Казахстан кешендi археологиялы; экспедициясыныц Л.Б. Ерзакович бас;арFан тобы жалFастырды. Зертеу бары-сында Yш ескерткiш (А;тебе (Шола;;орFанды;)), жэне Айдар-лытебе мекенжайлары мен Карасуан ;алашы^ы) жацадан ашылып, Fылыми айналымFа ;осылды. Ескертюштердщ жобасы тYсiрiлiп, олардыц емiр CYрген уа;ыты аны;талды. А;тебе мен Айдарлытебе мекенжайларын олардыц Yстiнен жиналFан ;ыш ыдыс сыны;тарын Отырар оазисi жэне Арыс ецiрiнiц материалдарымен салыстыра оты-рып, 1У-У1 FF. мерзiмдедi. Карасуан ;алашы^ын оныц жоFарFы ;абатынан табылFан ;ыш ыдыстардыц сипа-тына сай ХШ-Х1У FF. жат;ызды. КYлтебе ^алашы^ыныц материалда-ры да оны ХШ-ХУП FF. аралыFымен мерзiмдеуге мYмкiндiк бердi [Аки-шев, Байпаков, Ерзакович, 1972, с. 178-180].
1971-1973 жж. аралы^ында Каратаудыц терюкешнде зерт-теу жYргiзген ОцтYCтiк Казахстан экспедициясыныц С. Жолдасба-ев бас;арFан археологиялы; тобы ортаFасырлы; КYлтебе мен Ран ;алашы;тарында т^ра;ты ;азба ж^мыстарын жYргiздi. АлFаш;ы жылы КYлтебенiц солтYCтiк-батыс
шетше 300 м2 келемде салынFан ;азба барысында ;абырFалары та-стан ;алаетан, эртYрлi келемдегi 10 белменiц орындары ашылды. 1972 ж. алFаш;ыда солтYCтiк-шыFыс шетiнен жалFастыра салынFан ;азба барысында сырт;ы ;орFаныс ;абырFасын бойлай ;атар жат;ан, та-банына тас теселген ею кешенiц бой-ында пзбектелш орналас;ан 50-ге жуы; белмелердiц орындары ашылды. Yй орындарыныц негiзi тастан ;аланып, ;абырFасы ;ам кесектерден т¥рFызылFан. Кепшiлiгiнiц iшiнде тандыр, сыпа, оша; секiлдi YЙ iшi ;¥рылыстарыныц орындары табыл-ды. 1973 ж. ;азба барысында терт жэне Yш белмелерден т^ратын Yш YЙдiц орындары ашылды. Казбадан табылFан материалдарды Отырар, ТYркiстан оазистерiнiц материалдарымен сэйкестендiру барысында КYлтебеде тiршiлiк ХШ-ХУШ FF. аралыFында жалFас;ан деген болжам жасалFан [Жолдасбаев, 1973; 2016, с. 13, 22-24, 37-46].
1974 ж. ОККАЭ-ныц С. Жолдасбаев бас;арFан археологиялы; тобы зерттеулерiн Келтебенiц ба-тыс жаFында, Кецсай шат;алыныц аузындаFы ортаFасырлы; Рац ;алашыFында;азбасынжалFастырды. Сол жылы 625 м2 келiмде салынFан ;азбадан алты белмеден т^ратын тYрFын YЙ мен ею ;ойманыц орындары ашылды. Белме штершде ташнау, сыпа, тандыр, оша; секiлдi YЙ iшi ;¥рылыстарыныц ;алды;тары та-былды. Казба еденшен табылFан мыс тецгелер негiзiнде ;азылFан ;^рылыс ;абаты ХУ1-ХУ11 FF. мерзiмделдi. Б^ан ;осымша салынFан бай;ау ш^вдырыныц материалдары 6 м т^ратын ;аланыц мэдени ;абаты ХИ-ХУШ FF. жататынды^ын керсеттi [Жолдасбаев, 1974, с. 48-66].
1980-1983 жж. аралыгында Каратаудыц терюкешнде Шымкент м^гал1мдер институтыныц экел> балалы Н.П. жэне А.Н. Подушкиндер бас;арган археологиялы; тобы бар-лау, зерттеу жумыстарын жYргiздi. Зерттеудщ ма;саты «Свод памитни-ков истории и культуры Казахстана» атты жина;тыц Ощустш Казахстан облысына арналган алгаш;ы томы-на материалдар жина;тау болатын. Экспедиция далалы; жумыстарды жа;сы ат;арып, Каратаудыц терiскей беткейiнде бiрнеше ескертюштер ашып, ортагасырлы; ескертюштердщ санын 23-ке жеткiздi [Свод..., 1994]. Бiрак, барлау барысында кэсiби келецшз ;ателштер жiбердi. Жацадан ашылган 11 ескертюштщ кепшшш на;ты атауы жо;, «ме-кенжай» деп бершген. Археоло-гияда жаца табылган ескерткiштi жергiлiктi тургындар ;алай аталса (А;тебе, КYлтебе, Майтебе т.т.) солай ;ужаттау, болмаса жа;ын мацдагы жер атауымен, немесе мекен атымен
есепке алу ;алыптас;ан (кесте 1). Ме-кенжай деп керсетiлген алты бiрдей ескертюштердщ кейбiреуi гылымга сонау 1946-1947 жж. белгш болган. Олардыц гылыми ;ауым белгiлi екенiн экспедицияныц бас маманда-ры бiлмеген де болуы керек. Эйткенi ;атысушылар архив материалдары-мен шала жумыс жYргiзiп, бурыннан белгiлi бiрнеше ескерткiш назардан тыс ;алган. Сонды;тан жогарыда айтылган жина;;а 1971 ж. Л.Б. Ер-закович аш;ан А;тебе, Айдарлытебе бекшю мекенжайлары мен Карасуан ;алашы;тары енбей ;алды. Айтылган ескерткiштер «Древний Отрар» ютабыныц 178-179-шы беттерiнде жарияланган [Акишев, Байпаков, Ерзакович, 1972]. 1946 ж. Орталы; Казахстан археологиялы; экспедици-ясы ашылып, зерттелген Шу езеншщ теменп агысындагы Тасты бекiнiс мекенжайы да тYсiп ;алган. Бекiнiс 1960 ж. шы;;ан жина;тыц 196-бетiнде 2852^i санмен тiркелген [АКК, 1960, с. 196].
№ Ескерткштер
Калашы; Мекенжай Терткул Мунара
1 Кумкент 10-15 ff. Кызылкелтебе 6-10 ff. Карлыгаштебе 10-15 ff. А;сумбе 13-14 ff.
2 Косбула; 4-6 ff. Кекбула; 6-8 ff. Терткул 6-9 ff.
3 Бабата 6-15 ff. А;тебе (Бабаата) 1-8 ff.
4 Култебе 1-9 ff Мекенжай 4-6 ff.
5 Майтебе 11-16 ff. Каракултал -
6 Шолавд^ан 13-15 ff. Мекенжай 6-8 ff.
7 Карасуан 13-14 ff. Мекенжай 6-8 ff.
8 Айдарлытебе 4-6 ff. Балатурлан -
9 Итмурын 1-6 ff. Кектебе -
10 Тарсатебе б.д. 3-10 ff. Карлыгаштебе 10-15 ff.
11 Соза; 10-19 ff. Мекенжай 6-10 ff.
Кесте 1. Царатаудыц mepicKeu бетiндегi ортагасырлыц цалашыцтары мен мекенжайларыныц mi3iMi
Table 1. List of medieval towns and settlements in Terskey Karatau
1 кестенщ жалгасы table 1 continued
12 Култебе 13-17 гг. А;тебе (жузей) 4-6 гг.
13 Ран 12-18 гг. Кош;арата 6-8 гг.
14 А;сумбе 10-15 гг. Ырымкез 4-8 гг.
15 Тасты 6-9 гг. Мекенжай 6-8 гг.
16 Кектебе 6-7 гг.
17 Текей -
18 Тебеттебе 6-8 гг.
19 А;тебе (алтынтау) 1-6 гг.
20 Сарыжазтебе -
21 Атеткел -
Ескерту: Кейб1р ескертштерден кешн ;ойылган сызыщша оныц мерз1мделу1
анык;талмагандыгын бшд1ред1
«Мекенжай» деген атаулардыц ;айталануы ол ескерткштердщ атаулары археологиялы; жина;тарда солай, еш;андай атаусыз бершу1мен байланысты [Свод..., 1994, с. 230, 232, 261].
1990 ж. эл-Фараби атындагы КазМУ университетi археологиялы; экспедициясыныц (У.Х. Шэлекенов) М. Елеуов бас;арган Шу архео-логиялы; тобы Шу езеншщ твменгi агысында барлау жYргiзген кезде «Тацбалытас» ескерткiшiнде болып, оныц санталу барысымен танысты [Елеуов, 1991]. Сарысу езеншщ бой-ымен жогары ;арай 20 км шамасын-да, ;ызыл жыцгыл орманына ;арама-;арсы, Бшк Н^раныц iргесiнде орналас;ан Тацбалытас жартасы ;аза;тар жYЗ болып, басы ;осылган киелi жер саналады. Жартас;а тYсiрiлген тацбалардыц ец кенесi шамамен XI г. басталып, XIX г. дешн жалгас;ан. Экiнiшке орай б^л ескертюш ;азiрri уа;ытта жойылып кеттi деуге болады.
А;сYмбе ;алашыгында зерттеу ж^мыстары ОцтYCтiк Казахстан уни-верситетiнiц Б.Э. Байтанаев бас-;арган археологиялы; тобы 2007 ж., облысты; мэдениет бас;армасы-ныц тарих-мэдениет м^раларын ;оргау белiмiнiц жетекшiсi А.Н. Грищенконыц ;атысуымен жYргiзiлдi. Сол жылы ;алашы;;а бiр
стратиграфиялы; кесiк пен Yш ;азба салынды. Калашы;тыц солтYCтiк-батыс шетiне еш 3 м, узындыгы 13 м етш салынган стратиграфиялы; кесiк ескертюштщ мэдени ;ыртысы 4,5 м ^райтындыгын аны;тады. М^ндай стратиграфиялы; кесiктердiц не-гiзгi ма;саты ескерткiштiц жасын аны;тауга багытталатындыгына ;а-рамай ;азба ;орытындысы бойынша жасалган еш;андай т^жырымды бай;амады;. Тек ;азбадан табылган ;ыш ыдыс сыны;тарын сипаттай келе оларга ^;сас ыдыс Yлгiлерiнiц Отырардыц Х - ХП-ХШ гг. жататын материалдарымен баламалаган. Ал табылган геометриялы; ернектерi бар тандыр сыны;тарын Бабаатаныц Х1-ХУ гг. жататын ;абатыныц тандырларымен сэйкестендiрген [Байтанаев, Ергешбаев, 2009, с. 146150]. Б^дан бас;а Yш ;азба (;азба 1
- 15x10 м, ;азба 2 - 5x5 м, ;азба 3
- 3x3 м) салынган. Олардан алынган материалдар да сол Х-Х111 гг. аралыгын керсетедi.
2008 ж. «Абди Компани» акционерлiк ;огамыныц президентi Э. Бимендиевтiц ;аржыландыруымен
ОцтYCтiк Каза;стан облысы Соза; ауданыныц археологиялы; картасын жасау ма;сатында зерттеу ж¥мыстары жYргiзiлдi. Зерттеуге А. Ясауи атындары Xалыкаралык казак-тYрiк университетi к¥PамындаFы Археология тылыми-зерттеу орталыFыныц «Т¥ран археологиялы; экспедиция-сы» (М. Елеуов) мен Э.Х. МарF¥лан атындаFы Археология институтыныц Ж. К¥рман;¥лов баскарFан Соза; тобы жэне «Археолог» Халы;аралы; Fылыми-зерттеу орталыFыныц тылы-ми кызметкерлерi ;атысты. Барлау ж¥мыстары барысында 16 мекенжай жацадан ашылып, олардыц тYрi, сипа-ты, орналас;ан жерi жайлы ;¥жаттама жасалып, жобасы мен фотосуреттерi дайындалды. Сонымен Каратаудыц терiскей бетiнде осы ^нге дейiн жYргiзiлген археологиялы; зерт-теулер нэтижесшде ортаFасырлык 36 ескерткiш мемлекетпк тiркеуге алынды. Олардыц тоFызы едэуiр квлемдегi ;ала орындары, калFандары тYрлi квлемдегi елдiмекен орындары мен жеке усадба, тврт^л, бекiнiс жэне ^зет м¥нарасы. Экпе-диция Соза;, К¥мкент, Тарсатвбе, КYлтвбе, Рац, Карасуан калашыктары мен А;твбе (ЖYзейлiк), А;твбе (Алтынтаулы;), Балат¥ран, Итм¥рын, КYЛтвбе, Карлы^аштвбе, ¥зынб¥ла; секiлдi мекенжайлардыц Yш децгейлi (3D) топографиялы; жобасын тYсiрдi. 2008 ж. зерттеу нэтижелерi жайлы Fылыми есеп Археология институтыныц архивiне втюзшген [ОцтYCтiк Каза;стан..., 2008].
Экспедицияныц Соза; ауда-нында жYргiзген зерттеулерiнiц ма-териалдары негiзiнде М. Елеуовтыц «Кара;¥р ескерткiштерi» атты жеке ауылды; округтщ ескерткiштерiн топтастырFан жинаFы 2008 ж. жары; кврдь Жина;;а Кара;¥р ауылды;
округiнен жаца ашылFан 69 ескертюш ендi. Солардыц ;атарында: 13 жеке оба, 16 обалар тобы, 32 обалар ;орымы, бiр ортаFасырлык елдi мекен, бiр YЦгiр, алты тас;а салынFан сурет орындары бар [Елеуов, 2008, 11-12-бб.]. Барлау ж¥мыстарымен ;атар А;твбе мекен-жайына ;азба салынды. Казба бары-сында УЬХ FF. аралыFына жататын YЙ ;¥рылыстарыныц орындары ашылFан [Елеуов, 2008, 11-12-бб].
2009-2010 жж. ОцтYCтiк Ка-за;стан кешендi археологиялы; экспедициясыныц Каза; ханды^ы ;алалары тобы (Д. Талеев) Соза; ;аласыныц орны Эр;а;пада ;азба жYргiздi. Казбаныц ма;саты ;аланыц Каза; хандыFыныц ;алыптасып дамуындаFы Соза;тыц алатын ор-нын кврсететiн заттай дэйектер жина;тау болды. ЖYргiзiлген ;азба ж¥мыстары жайлы есеп Археология институтыныц архившде. Зерттеу ж¥мыстарыныц алFашкы т¥-жырымдары жайлы арнайы Fылыми ма;алалар жарияланFан [Талеев, 2010, 120-123-бб.]. 2012 ж. Эркакпаныц солтYCтiк-шыFыс шетiндегi корFаныс кабырFасыныц Казы какпаFа тiрелген жерiне ;азба салынды. Казбаныц ма;саты ;аланыц мерзiмделуi мен KорFаныс ;¥рылыстары элементтерi ерекшелштерш аны;тау. АлынFан мэлiметтердi зертханалы; жаFдайда саралап, салыстырып, кейбiр олжалар-ды жаратылыстану Fылымдарыныц эдiстерi квмегiмен жYЙелеу, кейiнгi ортаFасырлык ;алалардыц кызметiн аны;тау, ;аланыц сэулеткерлiк, фортификациялы; ;¥рылымы мен топографиясын зерттеу. Соза;тыц Каза; хандыFы т¥CындаFы тари-хи ролш бiлдiретiн деректер мен археологиялы; мэлiметтер жинау болды. Нэтижесiнде Соза; ;аласыныц ХИ-ХХ FF. аралыFында Yздiксiз
Tipmrnm кeшкeндiгiн аньщтайтын бip;атаp мэлiмeттep алынды. Yш жылды; sepxxey ;opbiTbiH4bicbi 6o^ ынша 2000 жылды; таpиxы баp ^за^тыд Каза; xандыFы t^CMH^FM opталы; ;ала peтiндeгi poлi мeн мацызы жайлы аpнайы Fылыми ма;ала жаpияланды [Tалeeв, 2018, 214-215-бб.].
^рытынды
Ocbi уа;ыт;а дeйiн жYpгiзiлгeн зepттeyлep Каpатаyдыц тepicкeйiндeгi ;алалаp мeн orapbi^mbi мeкeндepдщ eгiншi жэнe кeшпeлi мэдeниeттepдi
байланьштьфуты мiндeтiн ат;аpFан шeкаpалы; erçip бoлFандыFын кepceттi. Каpатаyдыц тepicкeй бeтi аp;ылы eткeн кepyeн жoл айма;тыц матepиалды; мэдeниeтi мeн pyxани дамyда аcа мацызды opbiH алFандыFын кepceтeдi. Keлeшeктe жYpгiзiлeдi дeп ниeттeнiп oтыpFан кeшeндi зepттeyлepiмiз Tepicкeй erçipimrç таpиxи-мэдeни, cаяcи-экoнoмикалы; дамy жoлдаpын ^rçrneH жэж TeperçrneH ашyFа мYмкiндiк бepeдi дeп oйлаймын.
ЭДЕБИЕТ
1. AгеевaЕ.И. Цитадeль II TИИЛЭ ЛH Каз^Р. 1962. T. i4. C. 117-153.
2. Aгеевa Е.И., ^цевич Г.И. Из ист^ии oceдлыx пoceлeний и гopoдoв Южнoгo Kазаxcтана II ШИЛЭ ЛH KазCCP. Cep. Лpxeoлoгия. 1958. T. 5. C. 3-215.
3. Aкuшев K.A., Бaйпaкoв K.M., Ep3amem Л.Б. Дpeвний Oтpаp (тoпoгpафия, cтpатигpафия, пepcпeктивы). Ллма-Лта: Hаyка, 1972. 256 c.
4. ЛКК. Аpxeoлoгичecкая каpта Kазаxcтана. Peecтp I Е.И. Агeeва, К.Л. Лкишeв, Г.Л. Kyшаeв и дp. (cocт.). Ллма-Лта: Изд-вo ЛИ KазCCP, i960. 449 c.
5. Бaйmaнaев Б.A., Еpгешбaев A.A. Иccлeдoваниe гopoдища Лкcyмбe II Извecтия HÂH РК. Cep. oбщecтв. наyк. 2009. № i. C. 146-156.
6. Беpншmaм A.H. Пpoблeмы дpeвнeй иcтopии и этнoгeнeза Южнoгo Kазаxcтана II Извecтия ÂH Каз^Р. Cep. аpxeoл. 1949. Вып. 2. № 67. C. 3-88.
7. Беpншmaм A.H. Дювний Oтpаp II Извecтия ЛЫ KeßCCR Cep. аpxeoл. i95i. Вып. 3. C. 81-97.
8. Елеyoв M. Жамбыл, Шим^ит жэнe Кызылopда oблыcтаpында жYpгiзiлгeн баpлаy ^Mbicrapbi. FbrnbEm eceп. Шу кepyeн жoлын зepттey жэнe Жамбыл, Шымкeнт, Кызылopда oблыcтаpынbщ opтаFаcыpлbщ ecкepткiштepдiн паcпopттаy (вдлжазба). Ллматы, i99i II Э.Х. MаpF¥лан ат. Аpxeoлoгия инетитутыныц аpxивi. Ф. 11, д. 148.
9. Елеyoв M. Каpа;¥P ecкepткiштepi. Ллматы: «ЛБДИ ^мпа™» ЛК, 2008. 96 б.
10. Ep3amem Л.Б. O пoзднecpeднeвeкoвoм гopoдищe Cyзак II Извecтия ÂH Каз^Р. Cep. oбщecтв. 1966. № 3. C. 66-69.
11. Жoлдacбaев С. Раеюпки на y^eraeHHoM пoceлeнии Жыланды-Kаpаyыл (XIII-XV вв.) II Извecтия АH KазCCP. Cep. oбщecтв. наук. 1973. № 4. C. 65-68.
12. Жoлдacбaев С. Раоюпки гopoдища Kyль-тoбe II АO-1973. 1974. C. 468.
13. Жoлдacбaев С. Пoзднecpeднeвeкoвoe гopoдищe Ран (XVII-XVIII вв. ) II АO-1974. 1975. C. 485-486.
14. Жoлдacбaев С. Гopoдищe Ран II АO-1975. 1976. C. 519-520.
15. Жoлдacбaев С. Каpатаyдbщ coлтYCтiгiндeгi coRFbi opтаFаcыpлbщ калалаp. TYpкicтан: ЖК «Ceür», 2016. 115 б.
16. Koлocoвcкий B.A. В Kаpатавcкиx гopаx Чимкeнтcкoгo yeзда II ПTKЛА. 1901. VI. C. 89-97.
17. Mapгyлaн A.X. Oceдлыe пoceлeния VIII-XIII вв. Ш ceвepныx cклoнаx Kаpатаy (извлeчeния из аpxeoлoгичecкoгo oтчeта) II Извecтия ÂH KазCCP. Cep. аpxeoл. 1948. Вып. 1. C. 109-115.
18. Маргулан А.Х. Из истории городов и строительного искуства древнего Казахстана. Алма-Ата: Наука, 1950. 122 с.
19. МерщиевМ.С. Могильник у поселения Актобе // ТИИАЭ АН КазССР. 1962. Т. 14. С. 83-87.
20. Ощуспк Каза;стан облысыныц археологиялы; картасы. Соза; ауданы // Каратаудыц археологиялы; ескертк1штер1 Fылыми жобаныц 2008 жылFы (;орытынды) есебг / Э.Х. МарFулан ат. Археология институтыныц архивг Ф. 11, д. 2904, 192 б.
21. Сенигова Т.Н. Поселение Актобе // ТИИАЭ АН КазССР. 1962а. Т. 14. С. 57-82.
22. Сенигова Т.Н. Шахристан // ТИИАЭ АН КазССР. 19626. Т. 14. С. 154-165.
23. Свод памятников истории и культуры Казахстана. Южно-Казахстанская область. Алматы: «Каза; энциклопедиясы», 1994. 367 с.
24. Талеев Д.А. Соза;та журпзшген ;азба жумыстарыныц алFашкы нэтижелер1 // Мемлекетпк «Мэдени мура» баFдарламасы бойынша 2009 ж. археологиялы; зерттеулер жайлы есеп. Алматы: Э.Х. МарFудан ат. Археология институты, 2010. 120-123-бб.
25. Талеев Д.А. Соза; ;аласыныц орнында 2010 ж. жYргiзiлген ;азбаныц нэтижелер1 // Мемлекетлк «Мэдени мура» баFдарламасы бойынша 2010 ж. археологиялы; зерттеулер жайлы есеп. Алматы: Э.Х. МарFулан ат. Археология институты, 2011. 61-64-бб.
26. Талеев Д.А. Соза; ;аласы // Туркестан облысыныц кене калалары. Fылыми-танымды; штап. Алматы: «Казынурт» баспасы, 2018. 213-223-бб. (;аз., орыс., аFыл.).
27. Талеев Д.А. Соза; Каза; хандыFыныц прек ;аласы // Электронды; Fылыми журналы «edu.e-history.kz». 2015. № 2 URL: https://edu.e-history.kz/kz/publications/ view/253
REFERENCES
1. Ageeva, E. I. 1962. In: Trudy Instituta istorii, arheologii i etnografii Akademii nauk KazSSR (Proceedings of the Institute of History, Archeology and Ethnography of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR), 14, 117-153 (in Russian).
2. Ageeva, E. I., Patsevich, G. I. 1958. In: Trudy Instituta istorii, arheologii i etnografii Akademii nauk KazSSR (Proceedings of the Institute of History, Archeology and Ethnography of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR), 5, 3-215 (in Russian).
3. Akishev, K. A., Baipakov, K. M., Erzakovich, L. B. 1972. Drevniy Otrar (topografiya, stratigrafiya, perspektivy) (Ancient Otrar (topography, stratigraphy, perspectives)). Alma-Ata: "Nauka" Publ. (in Russian).
4. Ageeva, E. I., Akishev, K. A., Kushaev, G.A. et al. (compl.). 1960. Arheologicheskaya karta Kazahstana (Archaeological map of Kazakhstan). Register. Alma-Ata: Academy of Sciences of the Kazakh SSR Publ. (in Russian).
5. Baitanayev, B. A., Ergeshbayev, A. A. 2009. In: Izvestiya NANRK. Ser. obshchestv. nauk (News NASRK. Ser. societies sciences), 1, 146-156 (in Russian).
6. Bernshtam, A. N. 1949. In: Izvestiya AN KazSSR. Ser. arheol. (News of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR. Ser. archeol.), 2, 67, 3-88 (in Russian).
7. Bernshtam, A. N. 1951. In: Izvestiya AN KazSSR. Ser. arheol. (News of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR. Ser. archeol.), 3, 81-97 (in Russian).
8. Eleuov, M. 1991. In: A.Kh. Margulan Archeology Institute archive. F. 11, d. 148 (in Kazakh).
9. Eleuov, M. 2008. Karakyr eskertkishteri (Karakyr Antiquities). Almaty: "ABDI Company" (in Kazakh).
10. Erzakovich, L. B. 1966. In: Izvestiya AN KazSSR. Ser. obshchestv. (News of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR. Ser. societies sciences), 3, 66-69 (in Russian).
11. Zholdasbayev, S. 1973. In: Izvestiya AN KazSSR. Ser. obshchestv. nauk (News of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR. Ser. societies sciences), 4, 65-68 (in Russian).
12. Zholdasbayev, S. 1974. In: Arheologicheskie otkrytiya-1973 (Archaeological discoveries-1973), 468 (in Russian).
13. Zholdasbayev, S. 1975. In: Arheologicheskie otkrytiya-1974 (Archaeological discoveries-1974), 485-486 (in Russian).
14. Zholdasbayev, S. 1976. In: Arheologicheskie otkrytiya-1975 (Archaeological discoveries-1975), 519-520 (in Russian).
15. Zholdasbayev, S. 2016. Karataudyn soltustigindegi songy ortagasyrlyk kalalar (The Late medieval towns in the North Karatau). Turkestan: "Seyit" (in Kazakh).
16. Kolosovskiy, V. A. 1901. In: Protokoly Turkestanskogo kruzhka lyubiteley arheologii (The protocols of the Turkestan circle of Archeology amateurs), 6, 89-97 (in Russian).
17. Margulan, A. Kh. 1948. In: Izvestiya AN KazSSR. Ser. arheol. (News of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR. Ser. archeol.), 1, 109-115 (in Russian).
18. Margulan, A. Kh. 1950. Iz istorii gorodov i stroitelnogo iskustva drevnego Kazahstana (From the history of cities and construction art of ancient Kazakhstan). Alma-Ata: "Nauka" Publ. (in Russian).
19. Mershchiev, M. S. 1962. In: TrudyInstituta istorii, arheologii i etnografiiAkademii nauk KazSSR (Proceedings of the Institute of History, Archeology and Ethnography of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR), 14, 83-87 (in Russian).
20. In: A.Kh. Margulan Archeology Institute archive. F. 11, d. 2904 (in Kazakh).
21. Senigova, T. N. 1962a. In: Trudy Instituta istorii, arheologii i etnografii Akademii nauk KazSSR (Proceedings of the Institute of History, Archeology and Ethnography of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR), 14, 57-82 (in Russian).
22. Senigova, T. N. 1962b. In: Trudy Instituta istorii, arheologii i etnografii Akademii nauk KazSSR (Proceedings of the Institute of History, Archeology and Ethnography of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR), 14, 154-165 (in Russian).
23. Svod pamyatnikov istorii i kultury Kazahstana. Yuzhno-Kazahstanskaya oblast (The collection of monuments of history and culture of Kazakhstan. South Kazakhstan region). 1994. Almaty: "Kazakh enciklopediyasy" (in Russian).
24. Taleev, D. A. 2010. In: Memlekettik "Madeni mura" bagdarlamasy boiynsha 2009 zh. arheologiyalyk zertteuler zhayly esep (The report on archeological researches in
2009 on the State programmer "Cultural heritage"). Almaty: A.Kh. Margulan Archeology Institute, 120-123 (in Kazakh).
25. Taleev, D. A. 2011. In: Memlekettik «Madeni mura» bagdarlamasy boiynsha
2010 zh. arheologiyalyk zertteuler zhayly esep (The report on archeological researches in 2010 on the State programmer "Cultural heritage"). Almaty: A.Kh. Margulan Archeology Institute, 61-64 (in Kazakh).
26. Taleev, D. A. 2018. In: Turkistan oblysynyn kone kalalary (Ancient cities of the Turkestan). Almaty: "Kazygurt" Publ., 213-223 (in Kazakh, Russian, English).
27. Taleev, D. A. 2015. In: Elektrondyk gylymizhurnaly «edu.e-history.kz» (E-scientific journal «edu.e-history.kz»), 2. URL: https://edu.e-history.kz/kz/publications/view/253 (in Kazakh).
MYддeлep ;а;тыгыеы Typ&obi а;паpатты ашу. Автop MYддeлep ;а;тыгыеьшьщ жo;тыFын мэл1мдейд1. I Pаcкpытиe инфopмации o шнфликте HHTepecoß. Автop заявляет o6 oTcyTcTßHH шнфликта HHTepecoß. I Disclosure of conflict of interest information. The author claim no conflict of interest.
Mа;ала Typ&ibi а;паpат I Инфopмация o статье I Information about the article. Редакцияга tyctí I Уступила в peдакцию I Entered the editorial office: 15.04.2021. Peцeнзeнттep мащлдаган I Oдoбpeнo pe^meffraMH I Approved by reviewers: 05.06.2021. ЖаpиялаyFа ;абылданды I ^инята к публикации I Accepted for publication: 08.06.2021.
