CC BY
0АРХЕОЛОГИЯ МЭСЕЛЕЛЕР1 - ВОПРОСЫ АРХЕОЛОГИИ ARCHAEOLOGY ISSUES
УДК 902.904 (574) МРНТИ 03.41.91
https://doi.Org/10.52967/akz2024.1.23.9.26 Ощ^стж-шь^ыс Арал сактарыныц зергерлш б^йымдары © 2024 г. Утубаев Ж.Р., Аккалиева А.Ш.
Keywords: Syrdarya, shirikrabat culture, jewelry, zoomorphic, geometric, plant, ornithomorphic
TYMiH сездер: Сырдария, шiрiкрабат мэдениел, зергерлiк буйымдар, зооморфты, геометриялык, вамдт, орнитоморфты
Ключевые слова: Сырдария, ширикрабатская культура, ювелирные изделия, зооморфный, геометрический, растительный, орнитоморфный
Zhanbolat Utubayev1 and AibobekAkkaliyeva1 * 'Candidate of Historical Sciences, Doctor of Philosophy (PhD), Margulan Institute of Archaeology, Almaty, Kazakhstan. E-mail: utubaev_z@mail.ru '*Corresponding author, Master's degree, Margulan Institute of Archaeology, Almaty, Kazakhstan._E-mail: aybobek.akkaliyeva@gmail.com
Jewelry of the Saka of the Southeastern Aral Sea region
The article provides a detailed analysis of jewelry items found in over ten burials dating back to the Saka period near the southeastern Aral Sea. The study identifies 35 types of yellow metal artifacts. The chronological scope of the research spans from the 4th to the 2nd century BC. Overall, the Shirikrabat archaeological culture exhibits several types of burial structures, including mounds with embankments, mausoleums, simple graves, and pit graves. Monuments of complex construction and diverse burial practices demonstrate a unique syncretism of local traditions and external influences. Based on studies conducted by the Shirikrabat archaeological expedition of the Margulan Institute of Archaeology, jewelry artifacts were discovered. They are morphologically grouped into four categories: zoomorphic, geometric, vegetal, and ornithomorphic. Techniques such as forging, casting, molding, carving, soldering, and bead attachment were used in crafting the jewelry items. Chemical analyses conducted at the K.I. Satpaev Institute of Geological Sciences were employed to determine the gold composition. The examined jewelry items bear resemblance to materials found in unique sites in Southeast, Central, and Eastern Kazakhstan, as well as the Altai.
Source of funding: The article was prepared within the framework of program-targeted financing of the Committee of Science of the Ministry of Science and Higher Education of the Republic of Kazakhstan 2023-2025, IRN BR21882346.
For citation: Utubayev, Z., Akkaliyeva, A. 2024. Jewelry of the Saka of the Southeastern Aral Sea region. Kazakhstan Archeology, 1 (23), 9-26 (in Kazakh). DOI: 10.52967/akz2024.1.23.9.26
Жанболат Райымкулулы Утубаев1, Айбебек Шыныбекк,ызы Аккалиева1*
Чарих Fылымдарыныц кандидаты, философия докторы (PhD), Э.Х. МарFyлан атындаFы Археология институты, Алматы к., Казакстан "корреспондент авторы, магистр, Э.Х. МарFyлан атындаFы Археология институты, Алматы к., Казакстан
О^туспк-шыгыс Арал сактарыныц зергерлш буйымдары
Макалада оф^слк-шь^ыс Арал мацындаFы сак дэуiрiмен кезецделетш оннан аса жерлеу орын
Жанболат Раймкулович Утубаев1, Айбобек Шыныбеккызы Аккалиева1* ^андитат исторических наук, доктор философии (PhD), Институт археологии имени А.Х. Маргулана, г. Алматы, Казахстан "автор-корреспондент, магистр, Институт археологии имени А.Х. Маргулана, г. Алматы, Казахстан
Ювелирные изделия саков Юго-Восточного Приаралья
В статье подробно проанализированы ювелирные изделия из более чем десяти захоронений сак-
дарынан табылFан зергерлт буйымдар жан-жакты талданды. Зерттеу барысында сары ме-талдан жасалFан буйымдардыц 35 тYрi бвлiнin алынды. АткарылFан жумыстыц хронологиялык шецберi б.д.д. IV—II FF. камтиды. Жалпы, шiрiкрабат археологиялык мэдениетiне бiрнеше типтегi жерлеу курылыстары тэн, олар YЙiндiсi бар обалар, кесене-лер, карапайым жэне лакатты жерлеу шуцкырлары. Курылымы кYPделi жэне жерлеу рэсiмдерi эртYрлi ескерткiштерде жергiлiктi дэстYрлер мен сырткы эсерлердщ взiне тэн синкретизмi байкалады. ТакырыбымызFа аркау болFан эшекей буйымдар Шiрiк рабат археологиялык экспедициясы жYргiзген зерттеу жумыстары барысында табылды. Тiркелген зергерлiк буйымдарды морфологиялык белплер1 бойынша зооморфты, геометриялык, всiмдiк жэне орнитоморфты деп тврт топка бвлт карастырамыз. Зергерлiк буйымдар балкыту, соFу, калыптау, ою, дэнекерлеу, сонымен катар, майда моншактарды бекiту аркылы дайындалып, эшекейленгендiгiн квремiз. Алтындардыц курамын аныктау максатында К.И. Сэтбаев атындаFы Геология институтыныц зерт-ханасында жYргiзiлген химиялык талдаулардыц сараптамалары пайдаланылды. Зерттелген жэне талданFан эшекей буйымдардыц Yлгiлерi Оцтусш-шыFыс, Орталык жэне ШыFыс Казакстан аймактары жэне Алтай влкесшщ бiрегей ескертшштершщ мате-риалдарымен уксас.
К,аржыландыру кeзi: Макала КР ГЖБМ Гылым комитетшщ 2023-2025 жж. баFдарламалык-нысаналы каржыландыруы шецбершде, ЖТН BR21882346 жо-басы аясында даярланды.
Сттеме жасау Yшiн: Утубаев Ж.Р., Аккалиева А.Ш. Оцтусш-шы^ыс Арал сактарыныц зергерлiк буйымдары. Н,азак,стан археологиясы. 2024. № 1 (23). 9-26-бб. DOI: 10.52967/akz2024.1.23.9.26
ского времени, происходящие из Юго-Восточного Приаралья. В ходе исследования выделено 35 видов изделий из жёлтого металла. Хронологические рамки проделанной работы охватывают IV—II вв. до н.э. В целом, для ширикрабатской археологической культуры характерны несколько типов погребальных сооружений, представляющих собой курганы с насыпями, мавзолеи, простые и подбойные погребальные ямы. Памятники сложной конструкции и различной погребальной обрядности демонстрируют своеобразный синкретизм местных традиций и внешних влияний. В результате исследований, проведённых Ширикрабатской археологической экспедицией Института археологии имени А.Х. Маргулана, были обнаружены ювелирные изделия. Они по морфологическим признакам объединены в четыре группы: зооморфные, геометрические, растительные и орни-томорфные. При изготовлении ювелирных изделий использовались ковка, плавка, формовка, резьба, пайка, а также закрепление мелких бусин. Для определения состава золота использованы химические анализы, проведённые в Институте геологических наук им. К.И. Сатпаева. Изученные ювелирные изделия аналогичны материалам уникальных памятников Юго-Восточного, Центрального, Восточного Казахстана и Алтая.
Источник финансирования: Статья подготовлена в рамках программно-целевого финансирования Комитета науки МНВО РК 2023—2025, ИРН проекта BR21882346.
Для цитирования: Утубаев Ж.Р., Аккалиева А.Ш. Ювелирные изделия саков Юго-Восточного Приара-лья. Археология Казахстана. 2024. № 1 (23). С. 9—26 (на каз. яз.).
РО!: 10.52967^2024.1.23.9.26
1 Юркпе (Утубаев Ж.Р.)
ТYCтi жэне багалы металдардан жасалган зергерлш буйымдар - кептеген халыщтардын материалдыщ мэдениетшщ дэстYрлi элемент болып табылады. Соньщ шшде, Еуразия аймагын мекендеген ежелп кешпендшердщ сэцщк ^олданбалы енершде металды керкемдеп ецдеу ерекше орын алды. Жалпы, ернек (б^йымныц сырткы бетiн безецщру) пен декор (б^йымныц пiшiнiн керкемдш безендiру) эр^ашан бiр-бiрiн толыщтырып отыратын, зергерлiк енердегi стильдщ белгiлi бiр тYрiне жатады [Власов 1995: 186-187]. Ерте кешпендшердщ енерiнде декоративт жэне ернектiк стильдердщ циклдыщ ауысуы жа^сы байкалады. Ягни, осы дэуiрде ац стилi басым болган кезде, жеке антропоморфтыщ бейнелермен ^атар, сюжеттiк керiнiстер де кещнен таралган [Артамонов 1961; Переводчикова 1992; 1994]. Кешшрек, ¥лы Дала аймагында ац стилшщ сэндiк жYЙесiмен ^атар, г^н-сармат кезещне жататын полихромды стиль дамыды [Treister, Yatsenko 1998]. Сэндш-^олданбалы енер ескерткiштерiнде геометриялык стиль, жануар бейнелерi жэне сасанидтiк Иранныц енерше жа^ын согыс пен ац аулау керiнiстерi суреттелген сюжеттер кеп кездесед1 [Мордвинцева 2003].
Ма^аламызга аркау болып отырган сэцщк-колданбалы енер туындылары Аралдыц ощустш-шыгысындагы шiрiкрабат мэдениетшщ жерлеу орындарынан аныкталып отыр. Олардьщ басым белiгi тоналган кабiрлерден кездесп. Кейiнгi жылдардагы зерттеу барысында бiрнеше типтеп жерлеу курылыстарынан 1200-ден асатын алтын буйымдар табылды. Олар: тYтiкше (Y36e) (530), кертпелi тYтiкше (100) жэне жапсырмалар - жартышар тэрiздес (300), ромб пiшiндес (135), ешмдшке уксас (53), шырша типтес (16), децгелек (12), циркульдiк ернектi (6), шетшде бисерлер1 бар децгелек (6), сакина пiшiндес (6), шаршы тэрiздес (8), Yшбурышты (7), тертбурышты (3); алты децгелек салпыншак, Yш сырга, бiр децгелек пiшiндi моншак, бiр айшык, шиыршык жштер, тогыз зооморфты, сонымен катар, екi кораз бейнесвдеп жапсырмалар. Бул буйымдар жука тапталган алтын кацылтырдан дайындалган жэне арасында фольга да кездеседi.
Аталмыш аймакка 1957-1960 жж. аралыгында С.П. Толстов бас^арган Хорезм археологиялык этнографиялык экспедициясы зерттеу жумыстарын жYргiздi. Кейiн, Л.В. Левина алгаш рет шiрiкрабат мэдениетш жеке белiп шыгарып, оны б.д.д. IV-II ff. мерзiмдедi [Вайнберг, Левина 1993]. 2004 жылдан берi Э.Х. МарFулан атындаFы Археология институтыныц Шiрiк рабат археологиялык экспедициясы казба жумыстарын жYргiзiп келедi. Зерттеу барысында аныкталFан шiрiкрабат мэдениетiндегi бiрнеше типтен туратын жерлеу к¥рылыстарыныц к¥рылымы мен рэсiмдерi жергiлiктi дэстYрлер мен сырткы эсерлердщ езiне тэн синкретизмiн керсетедi. Ш1рш рабат оазистерiнiц негiзгi аумаFында климаттык, гидрографиялык жаFдайларFа жэне дефляция YPдiсiне байланысты жерлеу орындары кеп жерлерде сакталмаFан. Жалпы шiрiкрабат мэдениетiнiц жерлеу орындарын бiрнеше тYрге белiп карастыруFа болады: Yйiндiсi бар обалар, кесенелер, карапайым жэне лакатты жерлеу шуцкырлары (1-сур.). Олардыц ежелгiсiне Сенгiр там, ШШрш 4 (1-оба) жэне Шiрiк рабат калашыFындаFы алты iрi оба жатады [Курманкулов, Утубаев 2017].
Шiрiкрабат мэдениетiнiц жерлеу ескерткiштерiнiц келесi тобын кесенелер курайды. Олар коныстардан бiршама кашыктыкта (0.5-10 км), эрi бiр-бiрiнен окшау орналаскан. Пiшiндерi бойынша шаршы жэне децгелек деп ею турге белiнедi. Бiрiншi тYPде Yш ескертюш (Бэбiш мола 2, Шiрiк рабат (4 казба, 6-нысан)), екiншi турде 20-дан астам кесене белгiлi (Акшукыр, Баланды 3, Егiстiк, Мыцарал, ШШрш 2, 3-нысан жэне т. б.). Шаршы жэне децгелек кесенелердщ непзп белiгiн - пахса блоктарынан жэне тшбурышты кыш кiрпiштерден (50*30*12 см) турFызылFан, келемi 1520 м болатын Fимараттар курайды. Олар казiргi жер бетiнiц децгейiнен 3-5.5 м бшкпкке дейiн сакталFан. Кесене белмелершщ ортасы, негiзiнен, бiр кабырFамен, ал, кейбiреуi крест тэрiздi езара перпендикуляр орналаскан ею кабырFамен белiнген. Зерттеу барысында белмелердщ едэуiр белiгi кайта курудан еткендiгi жэне олардыц барлы^ы бiрнеше рет жерлеу Yшiн пайдалаетанды^ы аныкталды, кей кесенелерде мэйiттi ертеу де, аFаш табыттар мен зембшдерге кою да катар орындалFан.
Жерлеу к¥рылыстарыныц Yшiншi, жацадан аныкталFан турше кабiр шуцкырлары жатады. Шiрiк рабатта осындай терт ескерткiш (1, 5, 9, 15-нысан) белгiлi. Олардыц барлы^ы Шiрiк рабат калашыFыныц солтYCтiк белшнде, Yшiншi корFаныс кабырFасыныц iшiнде шоFырланFан. Курылысы жаFынан тертбурышты келген шуцкырлардыц елшемi 2.2-4^3-4 м, терендiгi 3.4-тен 5.4 м-ге дейiн тYрленедi. Ал шю курылымы бойынша батыс пен шы^ыс кабырFаFа (1-нысан) жэне тек батыс кабырFаFа салынFан лакатты жерлеу шуцкырлары (5, 9, 15-нысан) деп еюге белiнедi. Шiрiк рабат калашы^ы алFашында тайпа кесемдерi, колбасшылар емiр CYрiп жэне жерленiп отыратын беюшс кызметiн аткарып, кейiннен Yлкен туракты мекенге айналFан [Курманкулов 2011: 189].
2 Материал жэне зерттеу эдктемеС (Аццалиева А.Ш.)
2.1 Зерттеу эдктемеС
Зерттеу кезшде салыстырмалы-типологиялык эдiс колданылып, морфологиялык талдау жYргiзiлдi. Шiрiк рабат ескертюштершен аныкталFан эшекей буйымдардыц безендiрiлуi зооморфты, геометриялык, есiмдiк жэне орнитоморфты ернектер деп терт топка белш карастырылды. Саны жаFынан басым болып келетш геометриялык ернектер шецбер, шаршы жэне цилиндр пiшiндес деп Yш тYрге белiндi.
Зерттеу барысында б^йымдарды классификациялау, топтау жэне жYЙелеу ж^мыстары орындалды. Алынган нэтижелер ОцтYCтiк-шыFыс, Ортальщ, Шыгыс Казахстан жэне Алтай елкес сия^ты аймакгардан кездесетiн аналогтардыц кец ау^ымын пайдалану ар^ылы талданды.
2004-2005 жж. ШШрш рабат ^алашыгеынан табылFан алтын б¥ЙымдарFа химиялыщ талдаулар берщдь Б^йымдардыц элементтiк ^¥рамын аныщтау барысында заманауи рентгендш-флуоресцентп спектрометрия эдiсi ^олданылды.
1-сур. Ескертшштердщ орналасу карта-схемасы: 1 - Бэбш мола к,аласы; 2 - Шiрiк рабат к,ала-к,орымы; 3 - Кабыл камалы; 4 - Карабас камалы; 5 - Шiрiк 4 обасы; 6 - Сенпр там обасы; 7 - Шiрiк 2 KeceHeci; 8 - кесене (3-нысан); 9 - Егiстiк кесенеа; 10 - Мьщарал кесенесi (a - кала; b - камал; c - оба; d - кесене).
Орындаушы: Нурлан Жуманазаров Fig. 1. Map-scheme of the location of sites: 1 - Babishmola settlement; 2 - Shirik rabat settlement-necropolis; 3 - Kabyl fortress; 4 - Karabas fortress; 5 - Shirik 4 mound; 6 - Sengirtam mound; 7- Shirik 2 mausoleum; 8 - mausoleum (object 3); 9 - Egistik mausoleum; 10 - Mynaral mausoleum (a - settlement; b - fortress; c - mound; d - mausoleum). Performer: Nurlan Jumanazarov Рис. 1. Карта-схема расположения памятников: 1 - городище Бабиш мола; 2 - город-некрополь Ширик рабат; 3 - крепость Кабыл; 4 - крепость Карабас; 5 - курган Ширик 4; 6 - курган Сенгир там; 7- мавзолей Ширик 2; 8 - мавзолей (объект 3); 9 - мавзолей Егистик; 10 - мавзолей Мынарал (a - городище; b - крепость; c - курган; d - мавзолей). Исполнитель: Нурлан Джуманазаров
2.2 Материал сипаттамасы
Зооморфты бейне
Сак-скифтш ац стит - бул ерекше белгшер жYЙесi, дэлiрек айтканда, ойды бiлдiруге кызмет ететiн белгiлер. Жалпы, анималистш белгiлерi бар бейнелердiц уксастыFын аныктаудыц екi аспектiсi бар. Бiрiншiсi - белгш бiр мэселенi семиотикалык кезкарас турFысында, ал, екiнiшiсi визуальды аспект ретшде зерттеу [Круглова 2020: 334]. Скифтердщ зооморфтык коды бойынша жоFарFы дYние жырткыш кустармен, ортацFы элем туякты жануарлармен, ал теменгi элем балыктармен, жырткыш ацдармен жэне фантастикалык тiршiлiк иелерiмен байланысты болды [Топоров 1972: 100]. Ерлердш эскери аксYЙектерге жататындыFын бiлдiретiн негiзгi белгi-символдар - бас кшмдерде, белдiк жиынтыктарда жэне кару-жарактарда бейнеленген. Кару-жарак жырткыш ацдардыц бейнелерiн салу аркылы ернектелген, оны зерттеушiлер жауынгерлердi жаулар мен зулым рухтардан корFайтын тумар ретiнде тYсiндiредi [Раевский 1985]. Жырткыш ацныц найзаFайдай шапшац эрекетш. жауыздыFы мен мейiрiмсiздiгiн, скифтiк шабандоздар мен жауынгерлердiц жауды тез жецуге деген умтылысымен байланыстырады. Осылай мысык тектес жырткыштарды кЛарманмен немесе тэцiрмен уксастыру ежелгi месопатамиялык мазмунмен катысты болуы мYмкiн [Акишев К.А., Акишев А.К. 1983: 11].
Осындай зооморфты бейнелерi бар бiрнеше буйымдар Шiрiк рабат ескерткiштерiнен де табылды.
Мысыц тектес жыртцыш ацды бейнелеген жапсырма (2-сур. 1). Алтын жапсырма 2012 ж. Шiрiк рабат калашы^ы, 2-обадан кездейсок аныкталды. Оныц узындыFы 1.6 см, енi 1.7 см. Жаксы децгейде сакталFан бул жапсырма жолбарыс бейнесiнде калыптау техникасы аркылы дайындалып, шеттерiне бес сацылау тYсiрiлген. Жырткыш бейнесiнiц ашулы кешш - кездерiнiн кысыцкы келгендiгiнен жэне тумсык пен ауыз белiктерiне салышан катпарлардан, мацдайындаFы тiгiнен тYсiрiлген сызыктардан байкалады. Мацдайы ашык эрi кец, кыртыстары терец эрi иiлген сызыктармен тYсiрiлген. Ал кулактары кiшкентай жэне децгелек, кездерi кысыцкы, ауыз куысы узынша, бет CYЙегi тамшыFа уксас децес бейнеленген. Сонымен бiрге, алтын жапсырмада жырткыш бейнесiмен катар, антропоморфты белгiлерде байкалады [Аккалиева, Несiпбай 2021: 12]. Аталмыш бейненiц баламасы ретшде Есш обасынан аныкталFан жолбарыстыц бет-шшш1 суреттелген цилиндрлi эшекейлердi алуFа болады, олар, шамамен, б.д.д. V-IV ff. мерзiмделедi. [Акишев К.А. 1978: 22]. Зооморфты бейненщ тумсыFы, кезi, кастары, мурты, ауыз куысы анык керсетшген жэне кулактары симметриялы орналаскан. Бул алтын жапсырманы матаFа тiгу Yшiн, буйымныц терт бурышында сацылау бар. Жолбарыстыц тумсы^ы жолактардыц калай орналасканды^ына байланысты ерекшеленiп турады: егер тумсык так жолактардыц (59 дана) арасында болса - созылыцкы тYрде, ал, келденец жолактардыц (54 дана) шшде тепстелген кYЙде кездеседi [Акишев К.А. 1978: рис. 31, 32].
Есш обасынан пркелген зооморфты мэнерде дайындалFан жапсырмаларда жолбарыстыц Fана емес, арыстанныц бейнесi де суреттелген. ТабылFан арыстан бейнесi бар алты буйымныц пiшiндерi децгелек, бYЙiрлерi шыFыцкы келген. Ауызы, мурты, кезi мен тумсыFы мукият ецделген жэне буйымныц антропоморфты бейнемен де уксастыктары бар. Жапсырманыц шеттершде матаны бекiтуге арналFан алты тесш орналаскан, оныц iшкi жаFында мыс оксидшщ iздерi сакталFан [Акишев К.А. 2006: 186].
Сондай-ак, б.д.д. IV-III ff. мерзiмделетiн Берелдiц № 11 обасынан да мысык тектес жырткыштыц басы бейнеленген алтын жапсырма жэне Yржар ауданында орналаскан Yшбулак 3 корымы, 25-обадан табылFан жолбарыстыц басы бейнеленген кола капсырманыц уксастыктарын керуге болады [Самашев 2011: 53; Омаров жэне т. б. 2016: 198, 14-сур.]. Осындай жолбарыстыц сулбасы суреттелген жапсырмалар Орталык Казакстанда орналаскан Карашокы 1 корымы, 1-обадан, Талды-2 корымы, 5-обадан табылып отыр [Бейсенов и др. 2015: рис. 55, 60].
Тырнацтары бедерленген табанга уцсас жапсырмалар (2-сур. 2). Бул буйым тертбурышты кесенеден (6-нысан) табылды. Элшемi 7-8 мм. Yш бурышына киiмге шуге арналFан сацылау тYсiрiлген. Тырнактары сызыкшалар аркылы батырма эдiсiмен салынFан. Келес жоспары децгелек
2-сур. Шiрiкрабат мэдениет ескертмштершен табылFан алтын зергерлiк буйымдары: 1, 2, 4-6, 8-10,14 - жапсырмалар; 3, 17, 18 - сырFалар; 7, 12, 13, 15 - салпыншак,тар; 11 - моншак,; 16 - сакина. Фото: Олег Белялов (3, 4, 10, 11, 13, 14, 17); Жанболат Утубаев (1, 2, 5-9, 12, 15, 16, 18)
Fig. 2. Gold jewelry from the sites of the Shirikrabat culture: 1, 2, 4-6, 8-10,14 - plaques; 3, 17, 18 - earrings; 7, 12, 13, 15 - pendants; 11 - a bead; 16 - a ring. Photo: Oleg Belyalov (3, 4, 10, 11, 13, 14, 17); Zhanbolat Utubayev (1, 2, 5-9, 12, 15, 16, 18) Рис. 2. Золотые ювелирные изделия из памятников чирикрабатской культуры: 1, 2, 4-6, 8-10,14 - бляшки; 3, 17, 18 - серьги; 7, 12, 13, 15 - подвески; 11 - бусина; 16 - колечко. Фото: Олег Белялов (3, 4, 10, 11, 13, 14, 17); Жанболат Утубаев (1, 2, 5-9, 12, 15, 16, 18)
келген кесенеден (3-нысан) табылFан зооморфты белгшерi бар шмекп алтын сырганыц (2-сур. 3) узынды^ы 8.1 см. СырFаныц теменп белiгiне калындыFы 1 мм сымнан жасалFан салпыншак бекiтiлген. Сымныц жоFарFы ушы iлмeктi екi кайыра орап, шиыршыктала темен карай тYCкен жэне ортасына Yш моншак (шетю екеуi iнжу, ортацFысы кек тYCтi шыны) еткiзiлген. Ал сырFаныц теменп жаFына маржаннан жануарFа уксас бейне шшген [Аккалиева 2022]. Осындай маржан салпыншаFы мен iнжу моншаFы бар алтын сырFаны К.А. Акышев Сары Булак жэне Кектума корымдарынан аныктаFан болатын, олар да шамамен б.д.д. IV-II ff. мерзiмделедi [Акишев К.А. 1983: 140].
Геометриялыц врнек. ШШршрабат мэдениетшде буйымдарды эшекейлеуде геометриялык ернектер кещнен пайдаланFан. Соныц iшiнде, шецбер, тертбурыш пiшiндегi ернектер кеп кездесед^ Шiрiк рабат ескерткiштерiнен шецбер тэрiздi алтын буйымдардыц бiрнеше тYрлерi табылды.
Сацина пiшiндес жапсырмалар (2-сур. 4). Лакатты жерлеу шуцкырынан (1-нысан) аныкталFан жапсырмалардыц диаметрi 0.7 см, калыптау аркылы жасалFан жэне екi шетанде сацылаулары бар. Осындай жапсырмалар Есш обасынан жэне Алтай тауларыныц солтуспк-батысында орналаскан Бугры археологиялык кешенiнiц жерлеу орындарынан тiркелдi [Самашев и др. 2004: 54; Тишкин и др. 2014: рис. 2].
Карапайым жэне лакатты жерлеу шуцкырларынан (1, 3, 5, 6-нысандар), ШШрш 4 обасы, Мыцарал кесенесiнен жэне Карабас камалынан табылып отырFан nrnirn жарты шарга уцсас сопацша келген жапсырмалардыц (2-сур. 5) келемдерi 4*4 мм-ден 8*6 мм аралы^ында кездесед1 КалыпталFан, бYЙiр жаFында екi (кейбiрiнде Yш) сацылаулары бар. Ал диаметрлерi 5 мм болатын тYйме тэрiздес жапсырмалар (2-сур. 6) Шiрiк 4 обасынан аныкталды. Ею шетiне матаFа кадауFа лайыкталып, сацылау ойылFан. Бундай жапсырмалар Есш обасында кездеседi [Самашев и др. 2004: 45].
Диаметрi 9 мм болатын шеттде бисерлерi бар децгелек жапсырмалар (2-сур. 8) Шiрiк 4 обасынан табылды. Калыптау аркылы дайындаетан, ортасы шы^ыцкы, жан-жаFына майда моншактар керi жаFынан Yшкiр куралмен соFу негiзiнде жасалFан. Ал iшкi бетше сакина iспеттi iлмек дэнекерлеу аркылы беютшген.
Шiрiк 4 обасынан аныкталFан циркульдiк ернек тYсiрiлген жапсырманыц (2-сур. 9) диаметр! 9 мм. Ортасы шуцкырлашан бiрнеше шецберден туратын, циркульдык ернекпен безендiрiлген. Калыптау эдiсiмен жасалFан жэне екi шетiнде екi ойы^ы бар. Циркульдш ернек шiрiкрабат мэдениетшен аныкталFан буйымдарда кептеп кездеседi, мысалы, CYЙектен жасалFан тарак, кыш ыдыстар осы оюмен безендiрiлген [Утубаев, Аккалиева 2023: 63].
Келес эшекей тYрi салпыншацтарга жеке-жеке тоцталсац: айшыц тэрiздi салпыншацтыц (2-сур. 7) елшемi 1.6*1.4 см. ЖоFарFы жаFында шмеп бар айшыктыц беткi жаFына доFа тэрiздес декор дэнекерленген. Салпыншак ш!рш 4 обасынан табылды. ¥ксас айшыктар Есш обасынан жэне Бугры кешенiнен табылFан [Самашев и др. 2004: 49; Тишкин и др. 2014: рис. 3]. Ал бYйiрi шыгыццы децгелек салпыншац (2-сур. 10) лакатты жерлеу шуцкырынан (1-нысан) табылды, узынды^ы 93 мм. Ею жартышарды бiр-бiрiмен дэнекерлеу аркылы жасаетан, mi куыс. ЖоFарFы жаFы децгелекше келген, iлмегi бар.
БYйiрi шыгыццы алтын моншац (2-сур. 11) лакатты жерлеу шуцкырынан (1-нысан) пркелдь диаметрi 4 мм. Ею жартышар бiр-бiрiмен дэнекерленiп, уштарына сымнан дайындалFан екi сакина орнатылFан. Сондай-ак, лакатты жерлеу шуцкырынан коцырау тYрiндегi салпыншац (2-сур. 13) таркелд^ елшемi 0.92*1.07 см болатын коцыраушаныц жоFарFы ушына екi бедерленген iлмек дэнекерленген. Осындай коцыраушалар ш!л!кт! 2 корымы, 1-обадан табылFан [Археологиялык коллекция 2009: 332].
Моншац тYрiндегi салпыншацтардыц (2-сур. 12) жоFарFы белт шар тэрiздес болса, теменг1 белт ортасы куыс децгелек. Олардыц арасын екi iлмек сым байланыстырып тур. Ею белiкте майда моншактармен дэнекерленген. Жалпы узындыFы 1 см. Олар ш!р!к 4 обасынан аныкталды.
Кабыл камал^1нан кездейсок табылган децгелек салпыншацтыц (2-сур. 14) елшемi 1.7*1.3 см. Алка еткiзуге арналFан жоFарFы белшнде сакина тэр!зд! iлмек пен жука алтын пластина бар. Ал бiрнеше сымнан оралып жасалFан екi курамалы салпыншац (2-сур. 15) ег!ст!к кесенесшен табылды. Оныц узындыFы 4.5 см. Кураманыц бiрiне моншак еткiзiлгенiн керемiз.
Келес эшекей тYрi диаметрi 1.7 см болатын ж^ца тапталган алтын цацылтырдан жасалган сацина (2-сур. 16) Епстш кесенесiнен табылды.
Алтын сымнан децгелене иiлiп, т^йыцталмай дайындалган сырга (2-сур. 17) кесенеден (3-нысан) аныцталды. Элшемi 2.98^0.1 см. Осыган ^цсас Орталыц Казацстан аймагындагы Каратал цорымынан аныцталган алтын пластинадан эзiрленген сырганыц цысца iлмегi т^йыцталган жэне ^цыпсыз согылган [Бейсенов 2014а: рис. 3, 3]. Келес сырга Н^ра езенiнiц бойында орналасцан Жыланды цорымыныц 1-обасынан табылган. Оныц ^шына ж^ца алтын сым дэнекерленiп, кегiлдiр моншац бекiтiлген [Кадырбаев 1974: рис. 10].
Епстш кесенесiнен тiркелген салпыншацты сырганыц (2-сур. 18) ^зындыгы 4.9 см. Ол Yш белiктен тирады: бiрiншiсi сымнан оралган сацина болса, екшшю амфора пiшiнiндегi бейне, ал, Yшiншi белiгiне терт жагында алтын сымдары бар салпыншацтардыц ^шына ^сац моншацтар iлiнген. Амфора тэрiздi салпыншацты сыргалар Месопотамия жэне Иран аймагында кездеседi. Олар б.д.д. Ш-И гг. мерзiмделген [Литвинский 1973: 42].
Келес кеп кездесетiн тYрге тертб^рыш пiшiндес б^йымдар жатады. Оларды жердiц терт непзп багыты (оцтYCтiк, солтYCтiк, шыгыс, батыс) мен терт мезгiлi арцылы суреттелген деп Л.А. Кинёва ез ецбегшде керсеткен [Кинёва 2017: 13].
Шаршы пшгндес жапсырмалар (3-сур. 1). Лацатты жерлеу птуццырынан (1, 5-нысандар) кездескен б^л б^йымдардыц елшемi 1.40 см. Ортасы тертб^рышты ашыц жэне терт жагындагы ц^лацшаларга бекiтуге лайыцталып сацылаулар салынган. Элшемi 1.2^0.9 см болатын тертбурышты жапсырма (3-сур. 2) кесенеден (6-нысан) табылды. Ал Шiрiк 4 обасы мен кесенеден (6-нысан) табылган ромб тYрiндегi жапсырмалардыц (3-сур. 3) елшемi 1.4x0.8 см. Олар цалыптау эдiсi арцылы жасалып, ею шетiне матага тiгуге арналган сацылау тYсiрiлген. Осыган ^цсас б^йымдар Есш, Шiлiктi, Аралтебе обаларынан табылган болатын [Самашев и др. 2004: 47]. Жалпы, зерттеушiлер ромб пiшiнiнiн символикасын, негiзiнен, табысты ацшылыц, тайпаныц гYлденуi сияцты идеялармен байланысты деп санайды, ал, кейiнiрек, егiншiлiк дэуiрiнде б^л белгi егiс алцабын бейнелейтiн ц^нарлылык символына айналады [Буткевич 2012: 23].
Карапайым жэне лацатты жерлеу ш^ццырларынан (1, 3, 6-нысандар), Шiрiк 4 обасы жэне Мыцарал кесенесiнен табылган цилиндр шшшдес тYтiкшелердiц Yш тYрi кездеседi, олардын елшемдерi 0.4-2 см аралыгында:
1. ТYтiкшелер (Yзбелер) цабатталган ж^ца алтындарды орау арцылы цилиндр шшшде дайындалган (3-сур. 4). М^ндай тYтiкшелер Есiк жэне Шiлiктi обаларынан табылган [Самашев и др. 2004: 51].
2. Сыртцы бет бедерлену арцылы цалыпталып жасалган кертпелi тYтiкшелер (3-сур. 4). Осы тYтiкшелердiц баламалары Есiк, Шiлiктi 2, жэне Талды-2 цорымдарынан табылган [Археологиялыц коллекция 2009: 332; Бейсенов 20146: 150].
3. Цилиндр шшшшдеп тYтiкшенiц ортасы цуыс, сырты майда моншацтармен дэнекерленш. безецщршген (3-сур. 5). влшемi 0.7x0.4 см. Осындай декормен безендiрiлген б^йымга Талды-2 кешеншен тiркелген тYЙмелiк жатады [Бейсенов, Базарбаева 2014: 602, рис. 1, 3, 6]. Ерте темiр дэуiрiнiц зерттеушiлерi б^л мотивтi «кYрделi шиыршыц» деп атайды [Чубаева 2013].
Кертпелi жапсырмалар (3-сур. 6). Калыптау арцылы сыртцы бет бедерленiп дайындалган. Жапсырма Шiрiк 4 обасынан табылды. ¥зындыцтары 1.1x1.2 см, ендерi 0.4x0.5 см. «Т» mэрiзд^ жапсырмалар (3-сур. 7) лацатты жерлеу ш^ццырынан (1-нысан) аныцталды, елшемi 0.78x0.68 см. Калыптау эдюмен дайындалган жэне Yш б^рышына матага беютуге арналган сацылаулар тYсiрiлген.
Ширатылган сым (3-сур. 8). Сымды ж^ца тапталган алтын цацылтырды ширату арцылы жасаган. Олар, шамасы, бау мен былгары жiптердi безендiру мацсатында пайдаланган болуы мYмкiн (?). Аталган ширатпа лацатты жерлеу ш^ццырынан (1-нысан) жэне кесенеден (6-нысан) табылды. Дэл осындай сымдар Бугры кешеш, 4-обадан тркелген [Тишкин и др. 2014: рис. 5].
Сонымен бiрге, ромб шшшндеп жэне тiлiкше тYрiндегi фольгалар да кездеседi (3-сур. 9, 10). Ромбтыц елшемi 4.5x2.3 см, ал, тшкшелердщ елшемi 1.9x1.3 см, 2.6x0.4 см. Кргамдагы элеуметтiк
OH,mYcmiK-atbifbic Арал сак,тарыныц зергерл'1к буйымдары
3-сур. Шiрiкрабат мэдениет ескертмштершен табылFан алтын зергерлт буйымдар: 1-3, 7, 9,10,13-15,17,18, 20- жапсырмалар; 4-6 - Yзбелер; 8 - сым; 11,12 - салпыншактар;
16 - моншактар; 19 - капсырма. Фото: Олег Белялов (1-3, 7, 10, 13, 14, 17, 18, 20); Жанболат Утубаев (4-6, 8, 9, 11, 12, 15, 16, 19)
Fig. 3. Gold jewelry from the sites of the Shirikrabat culture: 1-3, 7, 9,10,13-15,17,18, 20- plaques;
4-6 - pierces; 8 - wire; 11,12 - pendants; 16 - beads; 19 - a rivet. Photo: Oleg Belyalov (1-3, 7, 10, 13, 14, 17, 18, 20); Zhanbolat Utubayev (4-6, 8, 9, 11, 12, 15, 16, 19)
Рис. 3. Золотые ювелирные изделия из памятников чирикрабатской культуры: 1-3, 7, 9, 10, 13-15, 17, 18, 20 - бляшки; 4-6 - пронизи; 8 - проволока; 11,12 - подвески;
16 - бусины; 19 - заклёпка. Фото: Олег Белялов (1-3, 7, 10, 13, 14, 17, 18, 20); Жанболат Утубаев (4-6, 8, 9, 11, 12, 15, 16, 19)
мэртебелш ц^ылымныц кYрделенуiнен жэне киiмдердi эшекейлеуде эртYрлi шшшдеп фольгаларды цолдану цажеттшш туындады. Сондыцтан былгарыдан жасалган киiмдер мен заттардьщ сыртын цаптау Yшiн цолданылган.
OciMdiK бейне
Шiрiк рабат ескертюштершщ эшекей б^йымдарында кеп кездесетiн келесi декор тYрiне есiмдiк ернегi жатады. Карастырылып отырган енердщ негiзгi сипатты белпс -керкемдiк ерекшелштердщ сан алуандыгынан, ягни, эртYрлi гYлдi ернектердщ мотивтерi мен композицияларыныц жиынтыгынан керiнедi. Аталмыш ескерткiштерден цызгалдац бейнеленген салпыншац пен Yш жапырацты есiмдiкке ^цсас, гул тэрiздi, шырша бейнесi ернектелген жапсырмалар аныцталды.
Цызгалдац гYлi бейнесiндегi салпыншацтар (3-сур. 11, 12). ШШрш 4 обасынан табылган б^л б^йым цалыптау эдiсiмен дайындалган, елшемi 1.5^0.6 см. Оныц жогаргы белiгiне алтын сым арцылы iлмек дэнекерленген [Курманкулов и др. 2020: 283]. Дэл осындай ернекте бейнеленген алтын сырга 1958-1960 жж. Бэбш мола 2 жерлеу ескертюшшен табылган болатын. Басты ерекшелт цызгалдацтыц теменгi белiгiне моншацтары бар ею салпыншац бекiтiлгендiгi. Ал, жогаргы белшне децгелек iлмек дэнекерленген. Терт жагында кшмге iлуге арналган сацылаулар орналасцан дэл осындай салпыншац б.д.д. III-II гг. мерзiмделетiн Тецлiк обасынан табылды [Акишев К.А., Акишев А.К. 1983: 155]. Сондай-ац, Тэжiкстан Республикасы, Бешкент алцабында орналасцан Тулхар цорымы, XVI, 1 обадан басы ССШ багытталып, шалцасынан жерленген эйел адамныц жанынан терт салпыншагы бар, ц^с бейнесi немесе тецкерiлген цызгалдац бейнес бар алтын сырга аныцталган [Мандельштам 1966: 68, табл. LIX].
Шырша mspi3di жапсырмалар (3-сур. 13). Ж^ца тапталган алтын цацылтырдан цалыптау арцылы жасалган б^л жапсырмалар лацатты жерлеу ш^ццырларынан (1, 5-нысандар) аныцталды. Олардыц елшемi 0.86x0.77 см. Жапсырманыц шет тiлiктелген жапырац тэрiздi, ал, ортасына пiшiнi Yшб¥рышты жэне ромб болып келетiн ойыц салынган. Теменгi жэне жогаргы белiктерiнде iлуге арналган Yш сацылау бар.
Yш жапырацты eciMdiKKe уцсас жапсырманыц (3-сур. 14) елшемi 3.76x2.41x0.24 см. Цалыптау арцылы алтыннан дайындалган жапсырма лацатты жерлеу ш^ццырынан (1-нысан) тiркелдi. ГYл цауызына ^цсас етiлiп безендiрiлген есiмдiктiц екi тостаганшасыныц ^штары темен царай иiлген. Ал теменп белiгi жалпац, б^рышталып жасалган. Жапсырманыц шет 2.2-2.4 мм-ге цайырылган жэне оган iлуге арналган сепз сацылау салынган. Айта кететiн жайт, б^л ернек цазак халцыныц арасында кецiнен таралган «цошцар мYЙiзге» де ^цсас келедi. «Кршцар мYЙiз» цолданылу аясы жагынан зооморфты ернекке жатцызылады [Маргулан 1987] жэне ежелгi тайпалар мен эртYрлi мэдениеттердiц дYниетанымымен тжелей байланысты. Скифт1к жэне тYркiлiк мифология бойынша мYЙiздi жануарлар (цошцар мен арцар) - галамныц жогаргы белтн бейнелейтiн аспан кереметтерiмен байланысты суреттелген. Б^йымдарга дога жэне спираль тэрiздi мYЙiздердiц салынуы, адамдарга цызмет ету Yшiн аспаннан жерге тYсiрiлген ц^дайлыц белгiнi бiлдiрген [Оразбаева 1970]. Кршцар мYЙiзге ^цсастырылып дайындалган Yш жапырацты ешмдш бейнесi бар жапсырма Есш цорымынан аныцталган [Акишев К.А., Акишев А.К. 1983: 130].
ОамдЫ жапырагы бейнеленген жапсырмалар (3-сур. 15) Епспк кесенесшен табылды, фрагмент тYрiнде сацталган б^йымда есiмдiк жапырагы бейнеленген немесе «арцар мYЙiз» ернеп суреттелген. Жапсырманы шетiндегi сацылаулар арцылы киiмге беюткен болуы мYмкiн. Онын елшемi 2.5 см.
Дэнге уцсас моншацтар (3-сур. 16). Пiшiндерi бидай мен кYрiш дэндерше ^цсайтын моншацтар Егiстiк кесенесшен тркелд^ елшемдерi 0.6x0.3 см жэне 0.4x0.3 см.
6лшемi 1.0x1.6 см болатын жапырац бейнесiндегi жапсырмалар (3-сур. 17) кесенеден (6-нысан) табылды. Пшш жYрекшеге ^цсас жапсырма цалыптау арцылы жасалган. Тецтк обасынан осыган ^цсас - лотос есiмдiгiнiц кYлтесi тэрiздi алтын б^йым табылды [Акишев К.А., Акишев А.К. 1983: 153]. Гу.л бейнеленген жапсырмалар (3-сур. 18) кесенеден (6-нысан) тркелд^ узындыгы
2.5 см, еш 2.0 см. Калыптау эдюмен дайындалFан, терт крттес эсем бедерленген, ортасына жэне терт шетше кшмге iлуге арналFан сацылаулар тYсiрiлген.
Сацырауцулацца уцсас цапсырмалар (3-сур. 19). Лакатты жерлеу шуцкырынан (9-нысан) табылды. Калыптау аркылы жасалFан. Осыпан уксас капсырмалар Шшкп 2 корымы, 1-обадан кездеседi [Археологиялык коллекция 2009: 331].
Орнитоморфты бейне
Сак кезещнде емiр CYрген мэдени-тарихи кауымдастыктардыц керкем енерiндегi жаркын жэне танымал бейнелерiнiц бiрiне «кус» жатады. Непзшен, кустардыц суреттерi метал буйымдарFа, керамикалык ыдыстарFа, эшекейлерге салышан. с!6!р халыктарында ушатын кустар мацызды саналса, ал, тYркi тайпаларыныц мифологиясында суда жYзетiн кустардыц алатын орны ерекше болып келедi [Король, Наумова 2017: 25]. ШШрш рабат ескертюшшен осындай кус бейнесiндегi жапсырмалар аныкталды.
Цораз тYрiндегi жапсырма (3-сур. 20) жалпы елшемдерi 2.0*2.3 см. Айдары мен куйрык кауырсыны тоFасына жалFасып кеткен. ТоFасы жартылай шецберленген, диаметрлерi 2.2*2.0 см. Куйрык кауырсыны ею сызык, канаты Yш параллель сызыкпен бедерленген. Кезi Yш бурыштылана суреттелген. Тумсы^ы 3 мм шыFыцкы, бас жаFы жiцiшке ортасы 2 мм жуан. Тесiне екi сызык доFалдандыра келтiрiлген. СираFы 5 мм шы^ыцкы. Тырнактары артка 4 мм доFалана, тепкiсi артка 2 мм кайырылFан. ТырнаFы мен тепкiсiнiц ара кашыкты^ы 3 мм. ТоFасында киiмге ттлетш Yш ойык жэне аяFында 6!р ойыFы бар. АталFан жапсырма лакатты жерлеу шуцкырынан (5-нысан) табылып отыр [Курманкулов и др. 2007: 136].
Жапсырмада суреттелген кораз бейнесiнiц жакын баламасын Берелдiц 8-обасынан табылFан кола айнаныц туткасында сомдалFан кус бейнесшен керемiз [Самашев 2011: 136, рис. 330]. Осындай кус бейнешндеп жапсырма Алматы каласында орналаскан ¥лжан корымы, 4-обадан 2006 ж. табылFан болатын. Бейнеден канаттары жэне басы мен куйры^ы бедерленген ушып бара жаткан кусты керемiз [Амиров 2008: 33, рис. 5]. Алтай елкешндеп Урсул езешнщ бойында орналаскан Балык-Соок I корымынан аныкталFан кораз бейнесiндегi жапсырма б.д.д. V-IV ff. мерзiмделедi [Баркова 2015: 147]. Коладан дайындалFан бул жапсырмалар сериясы (20 дана) алтынмен капталFан жэне кораздардыц басы артка бурылFан тYрде, канаттары жоFары кетершш бейнеленген. Олар 6!ршш! Пазырык обасынан табылFан кейбiр грифондардыц канаттарымен бiрдей, стилистикалык тYPде (ассириялык) жасалFан [Баркова 1987: 28]. Ал айдарлары терт тют ернекпен суреттелген, тумсыFы жуан, эр! кыска, кезi шыFыцкы келген [Кубарев, Шульга 2007: рис. 9].
Сондай-ак, СолтYCтiк Каратецiз аймаFындаFы Нимфея корымынан (б.д.д. 425-400 жж.) осындай жапсырмалар пркелген. Басы солFа каратылып бейнеленген коразFа уксас бес алтын жапсырмалар - алканыц 6!р белт болFан. Айдары мен мойнындаFы кауырсындары параллель тш, ал, канаты келденец ойыктармен, куйрыFы Yш елшемдi кисык сызыктармен керсетiлсе, кез1 шыFыцкы, сэл децес куйде суреттелген. Сырткы белшектерше гравировка жасалFан [Силантьева 1959: 75, рис. 38, 14].
Б.д.д. V f. мерзiмделетiн Семибратный (Кубань елкеш) обасынан табылFан кораз бейнеленген жапсырма алтыннан калыптау аркылы жасалFан. Олардыц басы артка бурылFан, кездерi бадам тэрiздес, канаттары алFа карай шлш, кетерiлген, куйрыктары желпуiш сиякты жайылFан [Артамонов 1966: 36]. Кептеген Fалымдар Семибратный жэне Пазырык обаларындаFы материалдык мэдениеттiн уксастыFына узак уакыт бойы назар аударып келдi [Марсадолов 1987: 30]. Алайда, Алтай мен Кубань арасындаFы тшелей байланыстардыц болFандыFын керсететш накты деректер эл! аныкталмады. Бул жакындыкты, бiрiншiден, Алтайдыц Батыс Азия, Кытай, Yндiстанмен сауда карым-катынастары аркылы, ал, екiншi жаFынан Кубань аймаFыныц Грекия жэне Ахеменидтiк Иран елкешмен берiк байланыстардыц болFандыFымен тYсiндiредi [Руденко 1953: 360].
Талкылау (Утубаев Ж.Р., Аццалиева А.Ш.)
Керкем шы^армашылыктыц барлык тYрлерi сиякты зергерлiк енердiц де езiндiк ерекшелiктерi бар. Алуан турл! элеуметтiк функциялар мындаFан жылдар бойы эшекей буйымдарFа мацызды
салттыц-мэдени рел берш келдь ^ршшк циклiнде цызмет ететш эшекей б^йымдардыц дэстYрлi кешенi эртYрлi рэсiмдермен, кYнделiктi т^рмыспен тыгыз байланыста болды. Сондай-ац, зергерлiк б^йымдар цогам мен адамныц iшкi элемi арасындагы царым-цатынастыц белгiсi ретiнде ерекше царастырылды.
Жалпы, сац-скиф обаларынан ац стилiнiц мыцдаган Yлгiлерi табылды жэне олардыц барлыгы сюжеттiк ц^рамы мен орындау мэнерi арцылы элемде керкем шыгармашылыцтыц жогары ц^ндылыцтарын керсетедi. Зооморфты б^йымдарды жасау барысында, шебер, ез кезцарасы арцылы жануарларды тYрлендiредi: б^гы, б^лан, тау ешкшщ - мYЙiзi, ц^лагы, т^яцтарын; цабылан, арыстан, цасцырдыц - азуы, т^мсыцтары мен танаулары (цос т^яцтыларга цатысты), ц^лагы, табандарын; бYркiттiц - т^мсыгы, кезi, тырнагын эсем бейнелейдь Дененiц пiшiнiн шыгару кезiнде, непзшен, иыц пен жамбасца баса назар аударылган. Жануардыц езiне тэн сипаты мен позасын керсететiн осындай YЙлесiмдiлiк сац-скифтiк ац стилiнiц ец мацызды белгiлерiнiц бiрi болып табылады [Шкурко 2000: 306]. Б.д.д. V f. басында сац-скиф енерiнде елеулi езгерiстер орын алды: зооморфты репертуарлар байытылып, жергiлiктi фаунаFа тэн жануарлардыц (цасцыр, аю, б^лан) бейнелерi кецiнен тарала бастады; фантастикалыц ц^стардыц орнына грек-парсы ою-ернеп мен арыстан грифоны, ацдардыц кYресiп жатцан керiнiстерi пайда болды [Шкурко 2000: 308-309]. Аталмыш кезецде ац стилше тэн эртYPлi сэндш-цолданбалы тенденциялар ерекше даму Yрдiсiне ие бола бастайды. ЯFни, бейнелерд1 салу кезiнде зооморфты композицияларFа геометриялыц жэне еомдш ернектерi (пальметта, розетка) цосылып, жаца Yлгiдегi б^йымдар шыFа бастайды [Шкурко 2000].
Ал геометриялыц мотивтердщ композициясы, негiзiнен, Таяу ШыFыс, Орталыц Азия мен Кытайдыц енерiнен алыютан жэне олар дэстYрлi дYниетанымFа, сешмге, мифологияFа, талFамFа сэйкестендiрiлiп жасалFан [Король, Наумова 2017: 14]. Соныц шшде, геометриялыц ернектердiн арасында шецбер, тертб^рыш сынды ернектер кеп кездеседi. Шецбер антикалыц мэдениетте -болмыстыц ец мацызды жэне iргелi цасиеттерi саналатын абсолюттi тецдiк, бiркелкiлiк, тYзулiк. мэцгшк, шексiздiк туралы ойлардыц керсеткiшi саналды. С^лулыцца, жацсылыцца, CYЙiспеншiлiкке цатысты Fибратты ^ымдар - шецбер арцылы бейнеленд^ ал, оныц пiшiнi кектегi кемелдш (Кдаай. кYн, аспан, Fарыш) тYсiнiгiмен байланысты болды [Кинёва 2017: 12]. Ежелп егiншiлер терт баFыт (шаршы) YFымын мацызды деп санаFан жэне осы терт баFыттыц ортасында емiр CYрген кезде Fана адамдар езш терт ц^быласы тец эрi ездерш цауiпсiз сезiнген деп т^жырымдайды. Ал спираль белпа элемде реттiлiк жэне тэртшт сацтайды деген тYсiнiк болFан [Болелов 2010: 122].
Эсiмдiк ернеп - бiрдей, кейде, цайталанатын ешмдш мотивтерiн (жапырацтар, жYзiм шоFыры, гул жэне т. б.) цолдана отырып жасалFан декордыц ерекше тYрiне жатады жэне ежелп т¥рFындар арасында геометриялыц ернектен кейiн кеп таралFан ернек болып саналады. Декордыц б^л тYрiнiц пайда болуы, ец алдымен, адамзаттыц мал шаруашылыFынан егiншiлiкке ауысуымен байланысты болып келед^ Ол мыцдаFан жылдар бойы т^рмыстыц заттарды, эшекей б^йымдарды. сэулет ц^рылыстарын, цару-жарацтарды, шаруашылыц ц^ралдарын жэне т. б. безендiру мацсатында цолданылды [Король, Наумова 2017: 9-10].
Келес ернек тYрiне жататын орнитоморфты бейне ежелгi т¥рFындардыц емiрi мен салт-дэстYрiнде мацызды орын алFан. Соныц iшiнде, б¥ЙымдарFа салынFан цораз бейнелерi салауат пен молшылыцтыц, жацсылыцтыц нышаны ретiнде саналFан. Кораз туралы осындай тYсiнiктер эртYрлi тарихи дэуiрлерде болFан. ОFан тек археологиялыц деректер Fана емес, этнографиялыц мэлiметтер де дэлел. Мысалы Ежелгi Рим идеологиясында цораз сэуегейлiк мацсатында жэне ауа-райын болжау Yшiн цолданылса, Ежелгi Грекияда оны хтоникалыц ц^с деп есептеген [Каландарова 2021].
Казацы танымда, адамзаттыц жануарлармен байланысынан туындаFан - цошцар мYЙiз. ц^сцанат оюлары мен ешмдш элемiне негiзделген - гYл, жапырац, сабац, шырмауыц сияцты ернектердi пайдалану кецiнен таралFан. Шiрiк рабат ескертюштершен аныцталFан, осы ернек тYрлерiмен безецщршген эшекей б^йымдар, негiзiнен, цалыптау эдiсi арцылы жасалFан, олар б.д.д. IV-II ff. мерзiмделедi. Соныц iшiнде, жарты шарFа ^цсас алтын жапсырмалар мен тYтiкшелер кеп кездеседi. Ал ец жарцын тYрлерiнiц бiрiне мысыц т^цымдас жыртцыш бейнеленген жапсырма жатады, ол Есш обасынан табылFан материалдармен ете жацын болып келедi. Сондай-ац, есiмдiк
ернепмен безендiрiлген кы^алдакка уксас жапсырманыц мацызды этнографиялык мэш бар. ЯFни. шебердiц езi жасаFан буйымына кызFалдакты накыштап салуы - урпаFы есiп-енсiн деген ырыммен байланысты жYзеге асырылFан. Себебi, кы^алдак дала гYлi болFандыктан адамзат кемегшс!з. баптаусыз ездiгiнен есiп, кебейедi. эр! эсемдш пен шаттыктыц белгiсi саналFан кызFалдак аркылы далалык ем!рден аетан эсерлер! мен сез!мдерш суреттеген [Картаева 2021]. Макалада токталып еткен циркульдш ернек тYсiрiлген децгелек жапсырмалар да ерекше кызы^ушылык тудырады. Осындай декор Тахти-сангин калашыFындаFы Окс Fибадатханысынан табылFан кобдишаныц бYЙiр белтне салынFан жэне эллиндш дэу!рмен кезецделед! [Литвинский 2004: 24-25].
Археологиялык деректерге CYЙене отырып, ш!ршрабат мэдениетшщ сауда жэне мэдени байланыстары кец келемде дамыFан деп ай^а болады. Олардыц непзп баFыттары - Орталык Азия, Жетюу, Орталык, Шы^ыс Казакстан аймаFы, Хорезм, Бактрия Ощуспк Орал жэне т. б.
Нэтиже (Утубаев Ж.Р., Аццалиева А.Ш.)
Ш!ршрабат мэдениетшен пркелген сары металдан жасалFан буйымдардыц шшде 13 Yлгiге К.И. Сэтбаев атындаFы Геология институтыныц зертханасында химиялык талдау жумыстары жYргiзiлдi. Ш!рш рабат кешешнщ нысандарынан аныкталFан зергерлш буйымдар кYмiс пен мыстыц аздаFан коспалары бар жоFары сапалы алтыннан дайындалFан. Непзшен, эшекей буйымдардыц курамында мыстыц темен мелшерде (<0,5%) кездесу!, алтынды табиFи тYPде (шашырацкы) пайдаланFандыFын керсетед! [Попов и др. 2015]. Талдашан сынамалардыц шшде алтынныц жалпы диапазоны 76.33-98.47% аралыFында тYрленедi. КYмiстiц максималды диапазоны 22.21%-Fа жетсе, орташа мэш 13.6%-ды, ал, мыс 0.26-2.10% коспаны курайды (1-кесте).
1-кесте - Ш'1р'1к рабат ескертшштер'1нен аньщталган алтын буйымдардыц химиялык, курамы Table 1 - The chemical composition of gold products identified on the monuments of Shirik rabat Таблица 1 - Химический состав золотых изделий, выявленных на ширикрабатских памятниках
№ Атауы Курамы, мас.%
Au Ag Cu
1 Шаршы тэр1здес жапсырма (3-сур. 1) 98,47 1,21 0,31
2 Ширатылган сым (3-сур. 8) 80,05 19,02 0,93
3 Жарты шар турвдеп жапсырма (шш1) (2-сур. 5) 91,82 7,39 0,80
4 Жарты шар турвдеп жапсырма ^лкен) (2-сур. 5) 91,73 8,02 0,26
5 Фольга (3-сур. 10) 76,75 21,49 1,76
6 Шырша тэр1зд1 жапсырма (3-сур. 13) 83,09 15,93 0,98
7 «Т» эршше уксас жапсырма (3-сур. 7) 98,26 1,74 -
8 БYЙiрi шыFыцкы децгелек салпыншак (2-сур. 10) 80,23 17,74 2,03
9 ТYтiкше (шш1) (3-сур. 4) 84,41 14,91 0,68
10 Децгелек сырFа (2-сур. 17) 80,00 19,52 0,49
11 Зооморфты белгшер1 бар сырFа (2-сур. 3) 86,24 11,95 1,81
12 ТYтiкше (Yлкен) (3-сур. 4) 81,21 16,84 1,95
13 Yш жапыракты еамд1кке уксас жапсырма (3-сур. 14) 85,81 13,23 0,96
^орытынды (Утубаев Ж.Р., Аццалиева А.Ш.)
Сэндш-колданбалы енер ец ежелп, эр! колданылу аясы кец енерлердщ б!рше жатады. Аталмыш енерде ою-ернектщ маFынасын керсететш терец рухани устаным, уакыт ырFаFы, эр дэу!рдщ салт-дэстурлер!, эдет-Fурыптары бейнеленген. Зергерлш буйымдарды олардыц нышаны мен мэдени-тарихи мацыздылыFы турFысынан карастыру темендепдей непзп корытындыларды жасауFа мYмкiндiк бередг
1. ДэстYрлi мэдениет контекспнде зергерлш б^йымдардыц пайда болу жэне даму урдютерш зерттеу - мэдениеттщ бейнелерi мен нышандарын аныцтауFа, халыцтардыц улттыц ерекшелiктерiн ашуFа мYмкiндiк берiп, этникалыц топтар мен еркениеттердщ эртYрлi болFандыFына царамастан, олардыц рухани (сакралдыц, эстетикалыц), практикалыц (кYнделiктi, цорFау, рэсiмдiк) жэне элеуметтiк (сэйкестендiру, стратификациялыц) цызметтершщ ортац тустарын аныцтауFа кемектесед1
2. АлFашцы зергерлiк буйымдардыц пайда болуы, цорцыту, YPкiту цызметiн атцарFан бойтумарлармен байланысты. Олар эртYрлi символдыц-сицырлы маFынаны бiлдiрiп, адамныц Fалам. Жер, Кудай, табиFат, емiр, елiм туралы тYсiнiктерiне негiзделген рухани элемдi сипаттайды.
Шiрiк рабат ескерткiштерiнен аныцталFан сэндш-цолданбалы енер туындылары да - Fалам мен адамныц царым-цатынасы (кYн, ай тацбалары), цоршаFан элем, табиFат туралы (анималиспк. жансыз табиFат нышандары) жэне дши, этикалыц жэне эстетикалыц цундылыцтарды жYЙелеуге мYмкiндiк беретiн белгiлерден тирады. Аталмыш эшекей буйымдарды семиотикалыц тyрFыдан талдау арцылы шiрiкрабат тyрFындарыныц рухани дэстур ерекшелiктерi сипатталып алFашцы цадам жасалды.
Б.д.д. I мыцж. ортасы жэне екiншi жартысымен мерзiмделетiн шiрiкрабат археологиялыц мэдениетi ерте темiр дэуiрiндегi сац тайпалары негiзiнде цалыптасып, эрi царай отырыцшы-егiншiлiк мэдениет ретiнде дамыпанын керсеттi. Егiншiлiк оазистерiн мекендеген тyрFындар ОцтYCтiк ТYгiскен, ¥ЙFарац жэне Сецпр-там 2 секiлдi ерте сац ескертюштерш цалдырFан байырFы бацташы тайпалардыц урпацтары болды деп есептеуге толыц непз бар. Сондай-ац, Арал ецiрi ежелп керуен жолдарыныц орталыFы болып, Орталыц, ШыFыс Казацстан жэне Жетiсу сац тайпаларымен дэстYрлi мэдени тыFыз байланыс жасаFанын керемiз. ОFан Шiрiк рабат ескертюштершщ эшекейлерi, соныц iшiнде, «ац стилшде» жасалFан жапсырманыц Талды-2, Берел цорымдары жэне Есiк обасынан табылFан буйымдармен уцсас болуы дэлел. Жалпы, Шiрiк рабат ескерткiштерiнен аныцталFан зергерлш буйымдардыц арасында геометриялыц (1140 дана) жэне еамдш (53 дана) бейнелерi басым екендiгiн ацFарамыз.
Сырдарияныц теменп аFысын мекендеген шiрiкрабат археологиялыц мэдениетнде мамандандырылFан цоленер ендiрiсi бар Yлкен цоныстар, iрi бекiнiстi цурылыстар, кесенелер (пантеон), жерлеу орындары, кептеген усац ауылдыц цоныстардыц жэне жекелеген YЙ-жайлардын болуы, аталмыш ецiрде ерте мемлекетпк цурылым болFандыFын таFы бiр нацтылай тYседi.
ЭДЕБИЕТ
1 Акишев К.А., Акишев А.К. Древнее золото Казахстана. Алма-Ата: 9нер, 1983. 264 с. (на каз., рус., англ. яз.)
2 Акишев К.А. Курган Иссык. Искусство саков Казахстана. М.: Искусство, 1978. 129 с.
3 Акишев К.А. Курган Иссык. Искусство саков Казахстана // Евразийский народ саки «Анналы истории,
археологии и космогонических представлений народов Евразии» / Сост. В.Ю. Франк. Алматы: Болашац балапандары, 2006. С. 179-225.
4 Аццалиева А.Ш., Нестбай А.Т. Ш1р1крабат мэдениетше тэн ац стил1ндеп бейнелер // МарFyлан оцулары
- 2021: КР Тэуелаздшнщ 30 жылдынына жэне Э.Х. МарFyлан ат. Археология институтыныц 30 жылдынына арналFан «Этномэдени зерттеулер контекспндеп ¥лы Дала» атты халыцар. Fыл.-тэж. конф. м-ры (Алматы ц., 26-27 цазан 2021 ж.). 3 томдыц. 3-том. / Бас ред. А. О^ар; жауапты ред.: Б.Э. Байтанаев, Т.Б. Мамиров. Алматы: Э.Х. МарFyлан ат. АИ, 2021. 11-17-бб.
5 АццалиеваА.Ш. Ш1р1крабат мэдениет ескертшштер1ндеп сырFалар // Ацынжанов оцулары-2022: студенттер
мен жас Fалымдардыц халыцар. Fыл. конф. м-ры (Алматы ц,. 20-22 сэу1р 2022 ж.) / Жауапты ред. Р.С. Мусаева. Алматы: Э.Х. МарF¥лан ат. АИ, 2022. 8-11-бб.
6 Амиров Е.Ш. Археологические исследования на могильнике Улжан (предварительные итоги) // Известия
НАН РК. Сер. обществ. наук. 2008. № 1. С. 29-34.
7 Артамонов М.И. Антропоморфные божества в религии скифов // АСГЭ. 1961. Вып. 2. С. 80-89.
8 Артамонов М.И. Сокровища скифских курганов в собрании Государственного Эрмитажа. Прага; Л.: Артия,
Советский художник, 1966. 120 с.
9 Баркова Л.Л. Образ орлиноголового грифона в искусстве Древнего Алтая (по материалам Больших
Алтайских курганов) // АСГЭ. 1987. Вып. 28. С. 5-29.
10 Баркова Л.Л. Изображение петуха в искусстве древнего Алтая // АСГЭ. 2015. Вып. 40. С. 143-156.
11 Бейсенов А.З. Сарыарканыц кене жэдперлерг Киап-альбом. Алматы. Э.Х. Маргулан ат. АИ; «Бегазы-
Тасмола» ТАГЗО, 2014а. 196 б. (казакша, орысша, агылшынша).
12 Бейсенов А.З. Серьги сакской эпохи // Вестник Томского гос. ун-та. История. 20146. № 6 (32). С. 121-128.
13 БейсеновА.З., БазарбаеваГ.А. Орнамент в культуре саков Центрального Казахстана // Известия Самарского
научного центра РАН. 2014. Вып. 16, № 3. С. 597-604.
14 Бейсенов А.З., Джумабекова Г.С., Базарбаева Г.А. Исскуство саков Сарыарки. Алматы: ИА КН МОН РК;
НИЦИА «Бегазы-Тасмола», 2015. 168 с.
15 Болелов С.Б. Расписная хозяйственная посуда древнего Хорезма (по материалам Калалы-гыр 2) // Проблемы
истории, филологии, культуры. 2010. № 1. С. 122-142.
16 Буткевич Л.М. История орнамента: учеб. пособие. М.: ВЛАДОС, 2012. 367 с.
17 Вайнберг Б.И. Левина Л.М. Чирикрабатская культура. Низовья Сырдарьи в древности. М.: ИЭИА, 1993.
130 с.: ил.
18 Власов В.Г. Стили в искусстве: Архитектура, графика, декоративно-прикладное искусство, живопись,
скульптура. СПб.: Кольна, 1995. 655 с.
19 МордвинцеваВ.И. Полихромный звериный стиль. Симферополь: Универсум. 2003. 216 с.
20 Кадырбаев М.К. Могильник Жиланды на реке Нура // Вглубь веков / Отв. ред. К.А. Акишев. Алма-Ата:
Наука, 1974. С. 25-45.
21 Каландарова О.И. Золотые серьги с могильника Ксиров // ИСТОРИК (научно-теоретический журнал).
2021. № 3 (27). С. 112-121.
22 Кинёва Л.А. История орнамента и стиля. Екатеринбург: Изд-во Уральского ун-та, 2017. 108 с.
23 Король Г.Г., Наумова О.Б. Художественный металл у кочевников (Центральная Азия рубежа I—II тыс.). М.:
ИА РАН, 2017. 128 с.
24 Круглова А.В. Художественные языки и коды скифского звериного стиля: ювелирное и декоративно-
прикладное искусство // Декоративное искусство и предметно-пространственная среда. Вестник МГХПА. 2020. № 2-1. С. 333-343.
25 Кубарев В.Д., Шульга П.И. Пазырыкская культура (курганы Чуи и Урсула): Барнаул: АлтГУ 2007. 282 с.
26 Курманкулов Ж., Жетибаев Ж., Утубаев Ж., Искаков А. Археологические исследования памятников
городища Чирик Рабат // Отчет об археологических исследованиях по Государственной программе «Культурное наследие» в 2006 году. Алматы: ИА КН МОН РК, 2007. С. 135-136.
27 Курманкулов Ж., Утубаев Ж.Р. Чирикрабатская культура Восточного Приаралья // Казахстан в сакскую
эпоху. Коллективная монография / Отв. ред. А.З. Бейсенов. Алматы: ИА КН МОН РК, 2017. С. 191211.
28 Курманкулов Ж., Утубаев Ж.Р., Суюндикова М.С. Шгрш 4 кешенше жYргiзiлген зерттеулердщ кейбiр
нэтижелерi (2017 жылгы казба непзшде) // Маргулан окулары - 2020: «¥лы Дала археологиялык жэне пэнаралык зерттеулер аясында» атты халыкар. гыл.-тэж1рибелш конф. м-ры (Алматы к., 17-18 кыркуйек 2020 ж.) / Бас ред. Б.А. Байтанаев. Алматы: Э.Х. Маргулан ат. АИ, 2020. 2 том. 274-286-бб.
29 Казакстанныц ежелп кешпелшер мэдениетг археологиялык коллекция. Гылыми каталог / ред. Н. Элiмбай
Алматы: Ди-Пи-Эс, 2009. 420 с.
30 Цартаева Т. ¥лы Даланыц жеп кыры: Эркендеу символы - кызгалдак! // Abai.kz акпараттык порталы.
2021. URL: https://abai.kz/post/132891 (каралган куш 14.03.2024)
31 Курманцулов Ж. Шгрш Рабат экспедициясыныц 2004-2010 жж. зерттеулерi // Мыцжылдыктар куэлары:
Казакстан археология гылымы 20 жылда (1991-2011): тыл. макалалар жинагы / Жауапты ред. А.З. Бейсенов. Алматы: Э.Х. Маргулан ат. АИ, 2011. 188-195-бб.
32 Литвинский Б.А. Бактрийские шкатулки // Древности Востока / Отв. ред. И.Л. Кызласов М.: РУСАКИ,
2004. С. 23- 37.
33 Литвинский Б.А. Украшения из могильников Западной Ферганы. М.: Наука, 1973. 211 с.
34 МандельштамА.М. Кочевники на пути в Индию. М.; Л.: Наука, 1966. 232 с.
35 Маргулан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. Т. 2. Алма-Ата: Энер, 1987. 282 с.
36 Марсадолов Л.С. Хронологическое соотношение Пазырыкских и Семибратних курганов // АСГЭ. 1987.
Вып. 28. С. 30-37.
37 Омаров Г.Ц., Бесетаев Б.Б., Сагындыкова С.Т. Yржар ауданында 2016 жылы журпзшген казба
жумыстарыныц алдын-ала корытындысы // КР тэуелаздшнщ 25 жылдыгына арналган «Халык -тарих толкынында» мемл. багдарламасы аясындагы «Археологиядагы зерттеудщ жаца эдютерЬ» атты халыкар. гыл.-тэж1рибелш конф. м-ры (Алматы к., 30 караша 2016 ж.) / Жауапты ред. Г.Т. Бексеитов. Алматы: Казак университет^ 2016. 189-198-бб.
38 ОразбаеваН.А. Народное декоративно-прикладное искусство казахов. Л.: Аврора, 1970. 207 с.
39 Переводчикова Е.В. Еще раз об инокультурных влияниях в скифском зверином стиле Алтая и соседних
областей // Вторые исторические чтения памяти М.П. Грязнова (г. Омск, 17-19 марта 1992 г.). Ч. 2. / Отв. ред. В.И. Матющенко. Омск: ОИИФФ СО РАН, ОмГУ, 1992. С. 90-92.
40 Переводчикова Е.В. Язык звериных образов: очерки искусства евразийских степей скифской эпохи. М.:
Восточная литература, 1994. 206 с.
41 Попов В.К., Клюев Н.А., Ноздрачев Е.А., Слепцов И.Ю. Химический состав изделий из золота, серебра и
меди в кургане Кокшаровка-8 (Приморье, Х в.) и их возможные источники // Известия Иркутского гос. ун-та. Сер. Геоархеология. Этнология. Антропология. 2015. Т. 12. С. 37-46.
42 Раевский Д.С. Модель мира скифской культуры. Проблемы мировоззрения ираноязычных народов
евразийских степей I тысячелетия до н.э. М.: ГРВЛ, 1985. 256 с.
43 Руденко С.И. Культура населения Горного Алтая в скифское время. М.; Л.: АН СССР, 1953. 402 с.
44 Самашев З. Берел. Алматы: Таймас, 2011. 236 б.
45 Самашев З., Толеубаев А., Джумабекова Г. Сокровища степных вождей. Алматы: ОФ «Берел», 2004.
176 с.
46 Силантьева Л.Ф. Некрополь Нимфея // МИА. Некрополи Боспорских городов. 1959. № 69. С. 5-107.
47 Тишкин А.А., Зайков В.В., Хворов П.В., Зайкова Е.В. Результаты анализа части золотых находок из кургана
№ 4 памятника Бугры (северо-западные предгорья Алтая) // Теория и практика археологических исследований. 2014. № 1 (9). С. 115-126.
48 Топоров В.Н. К происхождению некоторых поэтических символов. Палеолитическая эпоха // Ранние формы
искусства. М.: Искусство, 1972. С. 77-103.
49 Утубаев Ж.Р., Аццалиева А.Ш. Ш1р1к рабат калашыFындаFы № 6 обадан табылган CYЙек тарак //
«XV Оразбаев окулары» халыкар. гыл.-эдют. конф. м-ры / Жауапты ред. Р.С. Жуматаев. Алматы: Казак университет^ 2023. 62-65-бб.
50 Утубаев Ж.Р., Суюндикова М.С. Х1Х-ХХ ff. Сырдарияныц теменп аFысындагы зерттеулер // Казакстан
археологиясы. 2023. № 3 (21). 48-67-бб.
51 Чубаева М.П. Орнаментальный мотив «сложного завитка» в произведениях скифо-сибирского звериного
стиля // Вестник Южно-Уральского гос. ун-та. Сер. Соц.-гум. науки. 2013. Т. 13, № 2. С. 190-193.
52 Шкурко А.И. Скифское искусство звериного стиля (по материалам Лесостепной Скифии) // Скифы и
Сарматы в VII-III вв. до н.э. / Отв. ред. В.И. Гуляев, В.С. Ольховский. М: ИА РАН, 2000. С. 304-313.
53 Treister M.Y., Yatsenko S.A. About the Centres of manufacture of Certain Series of Horse Harness Roundels in
'Gold-Turquoise Animal Style' of the 1st - 2nd Centuries AD // Silk Road Art and Archaeology. 1998. Vol. 5. Pp. 51-106.
REFERENCES
1 Akishev, K. A., Akishev, A. K. 1983. Drevneye zoloto Kazakhstana (Ancient gold of Kazakhstan). Alma-Ata: "Oner"
(in Kazakh, Russian, English).
2 Akishev, K. A. 1978. Kurgan Issyk. Iskusstvo sakov Kazakhstana (Kurgan Issyk. Art of the Sakas of Kazakhstan).
Moscow: "Iskusstvo" (in Russian).
3 Akishev, K.A. 2006. In: Frank, V (ed.). Yevraziyskiy narod saki "Annaly istorii, arkheologii i kosmogonicheskikh
predstavleniy narodov Yevrazii" (Eurasian people of the Sakas "Annals of history, archaeology and cosmogonic ideas of the peoples of Eurasia."). Almaty: "Bolashak Balapandary" Publ., 179-225 (in Russian).
4 Akkaliyeva, A. S., Nesipbay, A. T. 2021. In: Baitanayev, B. A. (ed.). Margulan okulary-2021 (Margulan readings-
2021). Almaty: Margulan Institute of Archaeology, Volume 3. 11-17 (in Kazakh).
5 Akkaliyeva, A. S. 2022. In: Musayeva, R. (ed.). Akhinzhanovskie chteniya-2022 (Akhinzhanov readings-2022).
Almaty: Margulan Institute of Archaeology, 8-11 (in Kazakh).
6 Amirov, E. S. 2008. In: Izvestiya NAN RK. Seriya obschestvennyh nauk (News of the NAS RK. Series of social
sciences). №1. 29-34 (in Russian).
7 Artamonov, M. I. 1961. In: Arkheologicheskiy sbornik Gosudarstvennogo Ermitazha (Archaeological collection of
the State Hermitage). Vol. 2. Leningrad, 80-89 (in Russian).
8 Artamonov, M. I. 1966. Sokrovishcha skifskikh kurganov v sobranii Gosudarstvennogo Ermitazha (Treasures
of Scythian mounds in the collection of the State Hermitage). Prague-Leningrad: "Artia", "Soviet Artist" (in Russian).
9 Barkova, L. L. 1987. In: Arkheologicheskiy sbornik Gosudarstvennogo Ermitazha (Archaeological collection of the
State Hermitage), 28, 5-29 (in Russian).
24 Казахстан археологиясы № 1 (23) 2024
10 Barkova, L. L. 2015. In: Arkheologicheskiy sbornik (Archaeological collection), 40, 143-156 (in Russian).
11 Beisenov, A. Z. 2014a. Saryarkanyn kone zhadigerleri (Ancient Saryarka treasures). Almaty: Margulan Institute
of Archaeology; "Begazy-Tasmola"(in Kazakh, Russian, English).
12 Beisenov, A. Z. 2014b. In: Vestnik Tomskogo gosudarstvennogo universiteta (Bulletin of Tomsk State University.
History), 6 (32), 121-128 (in Russian).
13 Beisenov, A. Z., Bazarbaeva, G. A. 2014. In: Izvestiya Samarskogo nauchnogo centra RAN (News of the Samara
Scientific Center of the RAS), 16 (3), 597-604 (in Russian).
14 Beisenov, A. Z., Jumabekova, G. S., Bazarbayeva, G. A. 2015. Isskustvo sakov Saryarki (Art of the Sakas
of Saryarka). Almaty: Margulan Institute of Archaeology; "Begazy-Tasmola" (in Russian).
15 Bolelov, S. B. 2010. In: PIFK (Problems of History, Philology and Culture, Journal of Historical, Philological
and Cultural Studies), 1, 122-142 (in Russian).
16 Butkevich, L. M. 2012. Istoriya ornamenta: uchebnoye posobiye (History of ornament: textbook). Moscow:
"VLADOS" Publ. (in Russian).
17 Weinberg, B. I., Levina, L. M. 1993. Chirikrabatskaya kultura. Nizovya Syrdari v drevnosti (Chirikrabat culture.
The lower reaches of the Syr Darya in antiquity). Moscow: Institute of Ethnology and Anthropology of the RAS (in Russian).
18 Vlasov, V G. 1995. Stili v iskusstve: Arkhitektura, grafika, dekorativno-prikladnoye iskusstvo, zhivopis, skulptura
(Styles in art: Architecture, graphics, decorative and applied arts, painting, sculpture). St. Petersburg: "Kolna" Publ. (in Russian).
19 Mordvintseva, V. I. 2003. Polikhromnyy zverinyy stil. (Polychrome animal style). Simferopol: "Universum" Publ.
(in Russian).
20 Kadyrbayev, M. K. 1974. In: Akishev, K. (ed.). Vglub vekov: arkheologicheskiy sbornik (Deep into the centuries:
archaeological collection). Alma-Ata: "Nauka" Publ., 25-45 (in Russian).
21 Kalandarova, O. I. 2021. In: Istorik (Historian (scientific and theoretical journal), 3 (27), 112-121 (in Russian).
22 Kineva, L. A. 2017. Istoriya ornamenta i stilya (History of ornament and style). Ekaterinburg: Ural University
(in Russian).
23 Korol, G. G., Naumova, O. B. 2017. In: Devlet, E. (ed.). Khudozhestvennyy metall u kochevnikov (Tsentralnaya
Aziya rubezha I-II tys.) (Artistic metal among nomads (Central Asia at the turn of the 1st-2nd millennium)) Moscow: Institute of Archaeology RAS (in Russian).
24 Kruglova, A. V 2020. In: Dekorativnoye iskusstvo i predmetno-prostranstvennaya sreda. Vestnik MGKHPA.
(Decorative art and object-spatial environment. Bulletin of MSAAI), 2-1, 333-343 (in Russian).
25 Kubarev, V D., Shulga, P. I. 2007. Pazyrykskaya kultura (kurgany Chui i Ursula) (Pazyryk culture (Chui and
Ursula mounds). Barnaul: Altai State University (in Russian).
26 Kurmankulov, Z., Zhetibaev, Z., Utubayev, Z., Iskakov, A. 2007. In: Otchet ob arkheologicheskikh issledovaniyakh
po Gosudarstvennoy programme "Kulturnoye naslediye" v 2006 godu (Report on archaeological research under the State program "Cultural Heritage" in 2006). Almaty: "Il-Tex-Kitap" Publ., 135-136 (in Russian).
27 Kurmankulov, Z., Utubayev, Z. R. 2017. In: Beisenov, A. Z. (ed.). Kazakhstan v sakskuyu epokhu (Kazakhstan
in the Saka era). Almaty: Margulan Institute of Archaeology, 191-211 (in Russian).
28 Kurmankulov, Z., Utubayev, Z. R., Suyundikova, M. S. 2020. In: Baitanayev, B. (ed.). Margulanovskiye chteniya-
2020 (Margulan readings-2020). Vol. 2. Almaty: Margulan Institute of Archaeology, 274-286 (in Russian).
29 Alimbai, N. (ed.). 2009. Kazakhstannyn ezhelgi koshpeliler madenieti. Arheologiyalyk kollektsiya (The culture
of early nomad of Kazakhstan: Archaeological collections. Scientific catalogue). Almaty: "D-P-S" Publ. (in Kazakh, Russian, English).
30 Kartayeva, T. 2021. In: Abai.kz akparattyk portaly (Abai.kz information portal). 2021. URL: https://abai.kz/
post/132891 (accessed on 14.03.2024) (in Kazakh).
31 Kurmankulov, Z. 2011. In: Beisenov, A. Z. (ed.). Mynzhyldyktar kualary: Kazakhstan arheologiyasy (1991-2011)
(Witnesses of the Millennium: archaeological science of Kazakhstan for 20 years (1991-2011)). Almaty: Margulan Institute of Archaeology, 188-195 (in Kazakh).
32 Litvinsky, B. A. 2004. In: Kyzlasov, I. L. (ed.). Drevnosti Vostoka (Antiquities of the East). Moscow: "RUSAKI"
Publ., 23-37 (in Russian).
33 Litvinsky, B. A. 1973. Ukrasheniya iz mogilnikov Zapadnoy Fergany (Jewelry from the burial grounds of Western
Fergana). Moscow: "Nauka" Publ. (in Russian).
34 Mandelstam, A. M. 1966. Kochevniki naputi vIndiyu (Nomads on the way to India). Moscow; Leningrad: "Nauka"
Publ. (in Russian).
35 Margulan, A. K. 1987. Kazakhskoye narodnoyeprikladnoye iskusstvo (Kazakh folk applied art). Alma-Ata: "Oner"
Publ. (in Russian).
%a3a^cmaH археоflогиасbl № 1 (23) 2024 25
36 Marsadolov, L. S. 1987. In: Arkheologicheskiy sbornik Gosudarstvennogo Ermitazha (Archaeological collection
of the State Hermitage), 28, 30-37 (in Russian).
37 Omarov, G. K., Besetayev, B. B., Sagyndykova, S. T. 2016. In: Bekseitov, G. T. (ed.). Archaeologiyadagy zertteudin
zhana adisteri (Proceeding of International scientific-practical conference "New methods of research in Archaeology"). Almaty: "Kazakh University" Publ., 189-198 (in Kazakh).
38 Orazbayeva, N. A. 1970. Narodnoye dekorativno-prikladnoye iskusstvo kazakhov (Folk arts and crafts of the
Kazakhs). Leningrad: "Aurora" Publ. (in Russian).
39 Perevodchikova, E.V 1992. In: Matyushchenko, V (ed.). Vtoryye istoricheskiye chteniyapamyatiM.P. Gryaznova
(2nd historical readings in memory of M. P. Gryaznov). Part 2. Omsk: Omsk State University, 90-92 (in Russian).
40 Perevodchikova, E. V. 1994. Yazyk zverinykh obrazov (The language of animal images). Moscow: "Vostochnaya
literature" Publ. (in Russian).
41 Popov, V. K., Klyuev, N. A., Nozdrachev, E. A., Sleptsov, I. Y. 2015. In: Izvestiya Irkutskogo gosudarstvennogo
universiteta. Seriya "Geoarkheologiya. Etnologiya. Antropologiya" (News of Irkutsk State University. Series "Geoarchaeology. Ethnology. Anthropology"), 12, 37-46 (in Russian).
42 Raevsky, D. S. 1985. Model mira skifskoy kultury (Model of the world of Scythian culture). Moscow: "GRVL"
Publ. (in Russian).
43 Rudenko, S. I. 1953. Kultura naseleniya Gornogo Altaya v skifskoye vremya (Culture of the population of Gorny
Altai in Scythian times). Moscow; Leningrad: USSR Academy of Sciences (in Russian).
44 Samashev, Z. 2011. Berel. Almaty: "Taimas" Publ. (in Kazakh, Russian, English).
44 Samashev, Z., Toleubayev, A., Jumabekova, G. 2004. Sokrovishcha stepnykh vozhdey (Treasures of steppe leaders). Almaty: "Berel" Publ. (in Russian).
46 Silantyeva, L. F. 1959. In: MIA. Nekropoli Bosporskikh gorodov (AMR. Necropolises of the Bosporan cities), 69,
5-107 (in Russian).
47 Tishkin, A. A., Zaikov, V. V., Khvorov, P. V., Zaikova, E. V. 2014. In: Teoriya i praktika arkheologicheskikh
issledovaniy (Theory and practice of archaeological research), 1 (9), 115-126 (in Russian).
48 Toporov, V. N. 1972. In: Ranniye formy iskusstva (Early forms of art). Moscow: "Iskusstvo" Publ., 77-103
(in Russian).
49 Utubayev, Z. R., Akkaliyeva, A. S. 2023. In: Zhumatayev, R. (ed.). XV Orazbayev okulary (15th Orazbayev
readings). Almaty: "Kazakh University" Publ., 62-65 (in Kazakh).
50 Utubayev, Z. R., Suyundikova, M. S. 2023. In: Kazakstan arheologiasy (Kazakhstan Archeology), 3 (21), 48-67
(in Kazakh).
51 Chubayeva, M. P. 2013. In: Vestnik Yuzhno-Uralskogo gosuniversiteta. Ser. Sotsialno-gumanitarnyye nauki
(Bulletin of the South Ural State University. Ser. Social sciences and humanities), vol. 13, nr. 2, 190-193 (in Russian).
52 Shkurko, A. I. 2000. In: Gulyaev, V., Olkhovsky, V (eds.) Skify i Sarmaty v VII-III vv. do n.e. (Scythians and
Sarmatians in the 7th-3rd centuries BC). Moscow: Institute of archaeology RAS, 304-313 (in Russian).
53 Treister, M. Y., Yatsenko, S. A. 1998. In: Silk Road Art and Archaeology, 5, 51-106 (in English).
МYДделер к,ак,тыгысы туралы ак,паратты ашу. Авторлар м^дделер кактьнысыньщ жок,тыгын м^мдейдк /
Раскрытие информации о конфликте интересов. Авторы заявляют об отсутствии конфликта интересов. /
Disclosure of conflict of interest information. The authors claim no conflict of interest.
Макала туралы аппарат / Информация о статье / Information about the article.
Редакцияга тYстi / Поступила в редакцию / Entered the editorial office: 16.02.2024.
Рецензенттер макулдаган / Одобрено рецензентами / Approved by reviewers: 17.03.2024.
Жариялауга к,абылданды / Принята к публикации / Accepted for publication: 17.03.2024.
■
26 Казахстан археологиясы № 1 (23) 2024
1
