CC BY
2ОЖА 631.111.2
ЖЕР САПАСЫНДАГЫ АЙЫРМАШЫЛЬЩТАРДЫ САЛЫСТЫРМАЛЫ
БАГАЛАУ
СЕР1К ЕЛН¥Р САМАТ¥ЛЫ
С.Сейфуллин атындагы ^азак Агротехникалык Зерттеу Университет ^еА^ Жер ресурстарын баскару, сэулет жэне дизайн факультетi «Кадастр» кафедрасы мамандыгынын студентi, ^азакстан Республикасы
ЕСЖАНОВА ТАЗАКУЛЬ СУЛЕЙМЕНОВНА
С.Сейфуллин атындагы ^азак Агротехникалык Зерттеу Университетi ^еА^ Жер ресурстарын баскару, сэулет жэне дизайн факультет «Кадастр» кафедрасыныц ага окытушысы, экономика гылымдарыныц магистрi
^азакстан Республикасы
Ацдатпа: Бул мацалада жер сапасындагы айырмашылыцтарды салыстырмалы багалау тацырыбы жердгц эртYрлi цасиеттергне, оныц гшгнде цунарлылыгы, топырац цурамындагы цоректт заттардыц децгеш, ылгалдылыц сацтау цабшет1, климаттыц жагдайлар мен экологиялыц факторларга байланысты айырмашылыцтарды царастырылды.
Tyrnndi свздер: жер, багалау, топырац, цунарлыц, экономикалыц багалау, салыстырмалы багалау, агровндгргс топтар, жер сапасы, дифференциалды рента.
Жердi салыстырмалы багалау кезшде жер сапасындагы айырмашылыктардыц дэрежес сандык турде аныкталады, топырактыц сапасы, учаскелер аумагыныц жагдайы жэне агроклиматтык жагдайлар, ягни осы климаттык жагдайларда аумактыц жай-^шшц накты белгiлерi бар жер учаскесшщ топырагы. Сонымен катар, мундай багалау eндiрiстiц экономикалык факторларын ескере отырып берiледi. Жердш сапасын аныктау кезiнде iс жYзiнде экономикалык факторлардыц тиiстi кешенiмен "жер сапасы" угымымен бiрiктiрiлген табиги жагдайлар кешеш багаланады.
Жер сапасын салыстырмалы багалау жердi багалау мен экономикалык багалаудан турады. Бул жердi багалаудыц ею ажырамас жэне езара байланысты жагы. Топыракты багалау-олардыц сапасын салыстырмалы багалау (аумактыц жай-^шн жэне агроклиматтык жагдайларды багалауды камтиды) олардыц касиеттерi мен ауылшаруашылык дакылдарыныц eнiмдiлiгiндегi айырмашылыктарды аныктайтын белгiлерi бойынша. Багалау кезшде жер сапасыныц ауыл шаруашылыгы дакылдарыныц ешмдшпне эсерi айкындалады.
Топыракты багалау мыналарды камтиды: 1) топырак сапасын багалау, ягни топырак сапасын олардыц касиетщ^ мен дакылдардыц eнiмдiлiгiне эсер ететш белгiлерi бойынша салыстырмалы багалау (топырак сапасыныц дакылдардыц ешмдшпне эсерi айкындалады); 2) дакылдар eнiмдiлiгiн темендететш белгiлер бойынша аумактыц жай-кYЙiн багалау (егшшц eнiмдiлiгiн темендету дэрежесi); 3) осы жер массасы орналаскан агроклиматтык жагдайларды салыстырмалы багалау (климаттыц жекелеген ауыл шаруашылыгы дакылдарыныц ешмдшпне эсер^.
Жердi экономикалык багалау-бул жердi ауылшаруашылык eндiрiсiнiц куралы ретiнде оныц жердеп тиiмдiлiгi тургысынан салыстырмалы багалау баска сапада. Жердi экономикалык багалау кезшде жер сапасыныц мацызды нэтижелi экономикалык керсетюштерге эсер ету дэрежесi аныкталады: жалпы eнiм eндiрiсi, жалпы жэне таза юрю, eнiмнiц eзiндiк куны жэне т. б.
Топыракты багалау жэне жердi экономикалык багалау кeрсеткiштерi барлык баска факторлардыц эртYрлi сападагы жерлердегi тецдЫ жагдайында жэне ец алдымен каркындылык факторларыныц тецестiрiлген децгейi. Егер каркындылык факторлары тецестiрiлмесе, онда жердiц сапасы емес, табиги экономикалык жагдайлар кешеш багаланады.
Алайда, елдщ барлык аймактарында, тiптi жердi багалау кeрсеткiштерiн есептеу Yшiн де каркындылык децгешн тецеспру мYмкiн емес. Эр тYрлi табиги жагдайлардыц ерекшелiктерiне байланысты аймактар 1 га егiстiк жэне ауылшаруашылык жерлерiне эртYрлi децгейдеп инвестицияларды кажет етедi. Сонымен катар, аймактар еаршетш дакылдар жиынтыгымен сапалы тYPде салыстыруга келмеуi мYмкiн, eйткенi жеке дакылдар белгш бiр табиги жагдайда гана eсiрiледi. Сондыктан Жер сапасын салыстырмалы багалау, ец алдымен, елдщ жекелеген аймактарында жYргiзiлуi керек. Багалау керсетюштершщ салыстырмалылыгы тек эркайсысыныц шегшде камтамасыз етiледi мундай аймак.
Топыракты багалау жэне жердi экономикалык багалау кeрсеткiштерi абсолюттi мелшерде де, салыстырмалы баллмен де есептеледi кeрсеткiштерi база ретшде кабылданган жермен салыстырганда жер сапасын багалау (100 балл). Жердщ (топырактыц) сапасы оныц кунарлылык децгешмен сипатталады. ^унарлылык-бул топырактыц белгiлi бiр дэрежеде eсiмдiктердiц коректiк заттарга, суга жэне т.б. кажеттiлiгiн канагаттандыру кабшеп. бул топырактыц табиги касиеттерiмен, учаскелер аумагыныц жай-кYЙiмен жэне климатымен гана емес, сонымен катар ауылшаруашылык технологиясыныц децгейiн аныктайтын eндiргiш кYштердiц даму децгешмен де аныкталады.
Топырак кунарлылыгыныц бiрнеше тYрi бар: табиги, жасанды жэне тиiмдi. Жер сапасын салыстырмалы багалау когамныц eндiргiш кYштерiн дамытудыц осы децгейiнде кeрiнетiн тиiмдi кунарлылык бойынша жYргiзiледi. Бул eндiргiш ^штердщ дамуыныц осы кезецi Yшiн орташа, элеуметтiк кажеттi жерге инвестициялау децгешн болжайды. Жердiц сапасын салыстырмалы багалау кезшде экономикалык кeрсеткiштер арасындагы айырмашылыктарды аныктау кажет инвестициялардыц орташа, элеуметпк кажеттi децгейiмен эр тYрлi жерлер. Бул кунарлылык элеуметпк-экономикалык элеуметтiк жагдайлармен, материалдык тауарларды eндiру эдiсiмен, техниканыц даму децгейiмен, гылыми жетiстiктердi пайдаланумен жэне т.б. тшелей байланысты.
Жер эртYрлi кунарлылыгы бар олардыц жеке учаскелершен турады. Оныц сапасын салыстырмалы багалаудыц мэнi жеке учаскенiц тиiмдi кунарлылыгы болып табылады,
Топырактыц непзп касиеттерi мен накты климаттык жагдайларда жер аумагыныц жай-кYЙiнiц белгiлерi бойынша бiртектi. Тиiмдi кунарлылык Yнемi eзгерiп отыратындыктан, жерге элеуметтiк кажетп инвестициялар децгейi арткан сайын, технологиялык прогресс (жэне оныц салыстырмалы мэш де eзгеруi мYмкiн жердiц жекелеген учаскелерi бойынша кунарлылык), содан кешн жер сапасын салыстырмалы багалау материалдарын мерзiмдi жацарту кажеттiлiгi туындайды. Жердi багалау кезiнде багалау бiрлiктерiн, ягни багаланатын топырактыц накты бeлiмшелерiн дурыс бeлу мацызды. Багалау Yшiн бiрлiктi келесi топырак бeлiмшелерi алуга болады: Топырактыц тYрлерi, кiшi тYрлерi, тукымдары, тYрлерi мен сорттары, топырактыц агроeндiрiстiк топтары жэне т. б.
Багалау бiрлiктерi ретiнде кабылданатын топырактыц агроeндiрiстiк топтары, топырак кластары жэне жердщ ауыл шаруашылыгы типтерi бiр-бiрiнен тYбегейлi ерекшеленбейдi. Бул багалау бiрлiктерiнiц ец мацызды кемшшгьбелгш бiр багалау бiрлiгiне кiретiн топырак айырмашылыктарыныц курамы эдетте айтарлыктай eзгередi учаскеден учаскеге, епспктен егiстiкке, шаруашылыктан шаруашылыкка жэне т.б. ^шу кезiнде накты шаруашылыктарда негурлым кунарлы немесе, керiсiнше, аз болуы мYмкiн бeлiнген багалау бiрлiктерiнiц кунарлы айырмашылыктары, демек, сол багалау бiрлiгiнiц кунарлылыгы eзгередi.
Топырактыц тYрлерi, к^ тYрлерi, тукымдары жэне тYрлерi сиякты Yлкен багалау бiрлiктерi де осындай кемшiлiктерге ие. Мундай багалау бiрлiктерiндегi топырак касиеттерiнiц eзгеруi жиi кездеседi
багалау бiрлiктерiнiц eздерiне караганда анагурлым мацызды, сондыктан белгiлi бiр жагдайларда бiр багалау бiрлiгiнiц топырагы бiр-бiрiнен айтарлыктай ерекшеленуi мYмкiн eзiнiц сапасы бойынша дос. Осыган байланысты кiшiгiрiм багалау бiрлiктерiн колданган дурыс.
Багалау бiрлiгi Yшiн топырак тузшу процесшщ дифференциациясыньщ белгiлi 6ip дэрежесiн KepceTeTÏH жер учаскелершщ жеке топырак айырмашылыктарын алган дурыс оларга тэн касиеттер мен топырак белгшершщ тец децгешмен, сондай-ак осы касиеттер мен белгшердщ ауылшаруашылык ешмдшп Yшiн бiрдей мацыздылыгымен сипатталады мэдениеттер. Багалау бiрлiктерi ретiнде белшген бiрдей топырак айырмашылыктары бiрдей кунарлылыкка ие болуы керек. Топыракты багалау нэтижелерш салыстыру Yшiн бiр аймактыц (немесе тiптi бiрнеше салыстырмалы жакын аймактардыц) шегiнде бiрдей багалау бiрлiктерi ерекшеленедi.
Накты жер учаскелершщ жекелеген багалау бiрлiктерiн багалау кeрсеткiштерiне CYЙене отырып, орташа елшенген (алып жаткан ауданы бойынша) шамаларды, жердщ негурлым iрi массивтерiн (жер контурларын, ауыспалы егiс алкаптарын, шаруашылыктардыц, шаруашылыктардыц, аудандардыц бригадалары мен бeлiмшелерiнiц жерлерiн жэне т. б.) багалау керсетюштерш, сондай-ак багалау бiрлiктерiне караганда негурлым iрi, айырмашылыктар бойынша орташа кeрсеткiштердi есептейдi топырак.
Экiнiшке орай, шаруа кожалыктарыныц материалдары бойынша жердi багалау кезшде жеке топырак айырмашылыктарын багалау бiрлiri ретшде соцына дейiн пайдалану мYмкiн емес жер yчаскелерi. Бул жагдайда багалау бiрлiгi бастапкыда эр шаруашылыктыц топырагы болып табылады, олардагы орташа децгеймен сипатталады кунарлылыктыц мацызды элементтерь Осы мэлiметтер негiзiнде эр ауылшаруашылык кэсшорныныц топырагы багаланады.
Эрбiр колхоз бен совхоздыц жерiн осындай орташа багалау кажет, ейткеш багалау материалдарын кептеген мэселелердi шешу Yшiн пайдалану кезшде (жоспарлау, шаруашылык кызмет корытындыларын багалау, сатып алу багаларын саралау жэне т. б.) ауыл шаруашылыгы кэсiпорны бойынша емес, орта есеппен жердщ сапасы ескерiледi эрбiр жер учаскесше. Мемлекеттiц ауылшаруашылык кэсiпорындарымен экономикалык катынастары эр жермен емес, тутастай курылады учаске.
Жер сапасыныц eзгерyiмен жеке дакылдарды eндiрyдiц ешмдшп мен тшсп экономикалык тиiмдiлiк кeрсеткiштерi эртYрлi жолдармен eзгередi. Байланысты
бул накты дакылдарды еарудщ тиiмдiлiгiн ескере отырып, жердщ сапасын салыстырмалы багалауды жYрriзy Эрбiр eсiрiлген дакыл Yшiн багалау кeрсеткiштерiн эзiрлеy кажеттiлiгiн тудырады.
Ерекшелiк тек аз таралган дакылдар болуы мYмкiн.
Бiр немесе тшт бiрнеше жетекшi дакылдар бойынша топыракты багалау толык болмайды, eйткенi ол ондагы барлык агротехникалык байланысты епспк дакылдарын eндiрyдiц жалпы тиiмдiлiгiн ескермейдь Бул жагдайда бYкiл eсiмдiк шаруашылыгы бойынша жердi жалпы багалау мYмкiн емес. Айта кету керек, кебшесе жетекшi мэдениеттердi бeлiп керсету киын. Егiс алкабында жетекшi орын алатын мэдениет бiлiк пен тауар ешмшщ шыгуы бойынша, сондай-ак езге де нэтижелi кeрсеткiштер бойынша баскалардан кем тYсyi мYмкiн. Сондыктан эртYрлi сападагы жерлердi багалауда сэйкессiздiк бар-олардыц кейбiреyлерi Yшiн жетекшi мэдениет баскалар Yшiн жетекшi емес.
Жердi багалау, егер ол тек эрбiр дакыл eндiрiсiнiц тиiмдiлiк кeрсеткiштерi бойынша жYргiзiлсе, аякталмайды. Жер бетiнде бiр емес, бiрнеше дакыл eсiрiлетiндiктен, жердi ауылшаруашылык eндiрiсiнiц куралы ретiнде жалпыланган багалау кажеттшп туындайды.
Сондыктан жердi багалау эр накты дакылдыц eндiрiс тиiмдiлiгiне оныц сапасын зерттеуден басталып, бYкiл еамдш шаруашылыгыныц тиiмдiлiгiне осы эсердi аныктаумен аякталуы керек (жалпы багалау).
Жердщ сапасын салыстырмалы багалауда мацызды мэселе-топыракты багалау жэне жердi экономикалык багалау критерий кандай кeрсеткiштер рел аткара алады. Топырактыц кунарлылыгы оныц эртYрлi касиеттерi мен белгiлерiмен аныкталады. Осы топырактыц касиеттершщ жалпыланган жэне баллмен керсетшген eзгерyi салыстыру Yшiн непз ретiнде алынган топырак топырактыц кунарлылык децгешнщ сандык кeрсеткiшi ретiнде кызмет етедь
Топырактыц к;асиеттер1 мен белriлерi шеказ кеп, багалау кезшде олардыц барлыгын ескерщз ic жYзiнде MyMKÏH емес. Барлык касиеттердш iшiнен ец мацыздылары гана тацдалады, содан кейiн багаланады. ^унарлылыктагы айырмашыльщтарды багалаудыц дурыстыгыныц елшемi 53 топырак болып табылады дакылдардыц енiмдiлiгiндегi айырмашылык. Бул жагдайда эртYрлi сападагы топырактардагы енiмдiлiк упайлармен де керcетiледi. Егер багалау дурыс жYргiзiлcе, содан кешн кiрicтiлiк бойынша упайлардыц топырак ^c^'n^i бойынша упайларга тYбегейлi cэйкеcтiгi болуы керек, баскаша айтканда, олардыц каcиеттерi бойынша топыракты багалау упайлары азайган сайын енiмдiлiктi багалау упайлары да темендеуi керек.
Жер сапасыныц езгеруiмен жеке дакылдарды ендiрудiц енiмдiлiгi мен raidi экономикалык тиiмдiлiк керcеткiштерi эртYрлi жолдармен езгередi. Байланысты
бул накты дакылдарды еciрудiц тиiмдiлiгiн ескере отырып, жердiц сапасын салыстырмалы багалауды жYрriзу, Эрбiр еciрiлген дакыл Yшiн багалау керсетюштерш эзiрлеу кажеттiлiгiн тудырады. Ерекшелш тек аз таралган дакылдар болуы мYмкiн. Бiр немесе тшт бiрнеше жетекшi дакылдар бойынша топыракты багалау толык болмайды, ейткенi ол ондагы барлык агротехникалык байланысты егicтiк дакылдарын ендiрудiц жалпы тиiмдiлiгiн еcкермейдi. Бул жагдайда 6y^ еciмдiк шаруашылыгы бойынша жердi жалпы багалау мYмкiн емес. Айта кету керек, кебшесе жетекшi мэдениеттердi белiп керсету киын. Eric алкабында жетекшi орын алатын мэдениет бiлiк пен тауар енiмiнiц шыгуы бойынша, сондай-ак езге де нэтижелi керcеткiштер бойынша баскалардан кем тYcуi мYмкiн. Сондыктан эртYрлi сападагы жерлердi багалауда cэйкеcciздiк бар-олардыц кейбiреулерi Yшiн жетекшi мэдениет баскалар Yшiн жетекшi емес.
Жердi багалау, егер ол тек эрбiр дакыл ендiрiciнiц тшмдшк керcеткiштерi бойынша жYргiзiлcе, аякталмайды. Жер бетшде бiр емес, бiрнеше дакыл еаршетшдштен, жердi ауылшаруашылык ендiрiciнiц куралы ретшде жалпыланган багалау кажеттiлiгi туындайды. Сондыктан жердi багалау эр накты дакылдыц ендiрic тиiмдiлiгiне оныц сапасын зерттеуден басталып, бYкiл еciмдiк шаруашылыгыныц тиiмдiлiгiне осы эcердi аныктаумен аякталуы керек (жалпы багалау).
Жердiц сапасын салыстырмалы багалауда мацызды мэселе-топыракты багалау жэне жердi экономикалык багалау критерий кандай керcеткiштер рел аткара алады.
Топырактыц кунарлылыгы оныц эртYрлi каcиеттерi мен белгiлерiмен аныкталады. Осы топырактыц касиеттершш жалпыланган жэне баллмен керсетшген езгеруi салыстыру Yшiн негiз ретшде алынган топырак топырактыц кунарлылык децгешшц сандык керcеткiшi ретiнде кызмет етедь Топырактыц каcиеттерi мен белгiлерi шеказ кеп, багалау кезiнде олардыц барлыгын ескерщз ic жYзiнде мYмкiн емес. Барлык касиеттердш шшен ец мацыздылары гана тацдалады, содан кешн багаланады. ^унарлылыктагы айырмашылыктарды багалаудыц дурыстыгыныц елшемi 53 топырак болып табылады дакылдардыц ешмдшгшдеп айырмашылык. Бул жагдайда эртYрлi сападагы топырактардагы енiмдiлiк упайлармен де керсетшедь Егер багалау дурыс жYргiзiлcе, содан кейiн кiрicтiлiк бойынша упайлардыц топырак каcиеттерi бойынша упайларга тYбегейлi cэйкеcтiгi болуы керек, баскаша айтканда, олардыц каcиеттерi бойынша топыракты багалау упайлары азайган сайын ешмдшкп багалау упайлары да темендеуi керек. Бiрак топырак сапасы мен енiмдiлiк арасындагы байланыс функционалды емес, корреляциялык болып табылады, сондыктан оны тек жаппай аныктауга жэне багалауга болады деректер бойынша. Егер ауылшаруашылык кэсшорындарында дакылдардыц ешмдшп туралы мэлiметтер колданылса, онда олар топырактыц каcиеттерi бойынша белгшенген катынастарды тYзетуге мYмкiндiк беретiн арнайы экономикалык статистикалык талдаудан етуi керек.
Учаскелер аумагыныц жай ^ш мен агроклиматтык жагдайлардыц белгiлерiнiц енiмдiлiгiне эсер ету дэрежес жердi тYзету тYрiнде багалау процеciнде белгiленедi енiмдiлiк бойынша упайларга коэффициенттер. Бул коэффициенттер аумактыц белгш бiр белгiлерi мен факторларыныц эcерiнен енiмдiлiктiц езгеру дэрежеciн сипаттайды климаты.
Жердi экономикалык багалау кезшде жер сапасыныц жекелеген дакылдарды eндiрy тшмдшпне эсерш сипаттайтын экономикалык керсетюштер есептеледi,
бiртектi дакылдар топтары, жекелеген салалар жэне жалпы 0амдш шаруашылыгы.Жеке дакылдарды eндiрy кезiнде жердi экономикалык багалаудыц кeрсеткiштерi ец алдымен таза ешм болып табылады. 1 гектарга есептелген таза eнiм eндiрiсi топырактыц сапасына жэне оган байланысты болатын тiрi ецбектщ жиынтык шыгындарыныц тшмдшпн сипаттайды eндiрiс куралдарын пайдалану тшмдшп (материалдык ецбек) жэне тiрi Ецбек ешмдшп. Таза юрю кeрсеткiштерi де мацызды жэне ешм бiрлiгiнiц езшдш куны.
Тутастай алганда eсiмдiк шаруашылыгы бойынша, сондай-ак дакылдардыц жекелеген топтары бойынша жердi экономикалык багалаудыц кeрсеткiштерi ретшде жалпы eнiмнiц, жалпы ешмнщ шыгымы пайдаланылады табыс жэне таза табыс. Жалпы eнiм кундык мэнде аныкталады. Бул кeрсеткiш интенсивтiлiк факторларыныц бiрдей децгейiнде эртYрлi сападагы жерлердеп eнiм eндiрiсiнiц кeлемiн (жэне баллмен багалау кезшде - келемшдеп айырмашылык дэрежесiн) сипаттайды.
Жалпы eнiм eндiрiсiнiц абсолюттi децгейлерiн, 1 гектарга есептегенде жалпы жэне таза юрют!, сондай-ак жердi багалау процесiнде алынган осындай кeрсеткiштердi бiле отырып, eнiмдiлiк, жалпы шыгындар жэне 1 га ецбек шыгындары, кормен камтамасыз ету жэне баска керсетюштер ретiнде ауылшаруашылык eндiрiсiнде жердi пайдаланудыц эртYрлi аспектiлерiн сипаттайтын бiркатар баска туынды кeрсеткiштердi есептеуге болады. Мысалы, осы мэлiметтерге сэйкес жалпы ешмнщ, таза ешмнщ жэне таза юрютщ мелшерш 1 рубль шыгынга есептеу оцай: жалпы, ецбекакы, материалдык. eндiрiстiц негiзгi куралдары, сондай-ак 1 адамга-саг, пайда нормасы, ешм бiрлiгiнiц eзiндiк куны жэне т. б. Дэл осы мэлiметтер бойынша "айырымдык (дифференциалды) кiрiстiцм кeрсеткiштерiн аныктауга болады, ол багаланатын жерлерде осы ауыл шаруашылыгы eнiмiн eндiрyден тусетш косымша таза кiрiстiц мeлшерiн осы саладагы, eлкедегi, жерлердегi таза юрютермен салыстырганда сипаттайды. Олар дифференциалды аннуитеттщ мeлшерiн жэне баска да уксас кeрсеткiштердi есептеу кезiнде колданылады. Дакылдардыц, бiртектi дакылдар топтарыныц, салалардыц жэне жалпы еамдш шаруашылыгыныц бeлiнiсiнде карастырылган кeрсеткiштер бойынша жердi экономикалык багалау материалдары колданылады ауылшаруашылык eндiрiсiнiц кептеген практикалык мэселелерiн шешуде. Бiздiц елде жердi акшалай багалауды енгiзy, ягни жердi салыстырмалы багалау процесiнде белгш бiр сападагы 1 гектар жердщ кунын аныктау туралы усыныстар бар. 0ндiрiстiц табиги куралы ретiнде жердщ куны жок (оны eндiрyге ецбек жумсалады), сондыктан жердiц багасын оныц кунына карай аныктау мYмкiн емес.
Жердi мемлекет меншiгiне алган кезде оны сатып алу жэне сату жYргiзiлмейдi. Мемлекет бiртутас жер иес ретiнде орталыктандырылган кiрiске I жалдау акысын алады ауыл шаруашылыгы ешмдерш сараланган сатып алу багалары мен жоспарлы сатып алу, сондай - ак рента II-нiц Белгiлi бiр бeлiгi-табыс салыгы аркылы. Бул жагдайда оны сату жэне жалдау Yшiн жердщ багасы мен кунын белгшеу кажеттiлiгi iс жYзiнде жок. Жер кунын багалау бiздiц елiмiз жок.
Дифференциалды рента мемлекетшщ орталыктандырылган корына алу тетшн жетiлдiрy Yшiн, ягни сатып алу багаларын саралауды, сатып алу келемш жоспарлауды жэне табыс салыгы жYЙесiн жетiлдiрy Yшiн Жердi жэне ец алдымен езшдш куны бойынша багалаудыц баска керсетюштерш сэттi пайдалануга болады жэне таза табыс бойынша. Жердi акшалай багалау децгейi, ец алдымен, жер бетшде алынган аннуитеттщ немесе косымша юрютщ белгiлi бiр сапасыныц мeлшерiмен аныкталады "Жердiц багасы кол жеткiзiлгендi бекiтедi ... жалдау бшктш". Кейбiр галымдар усынгандай, бiздiц елде жердi пайдалану Yшiн ауылшаруашылык кэсшорындарыныц тeлемдерiн енгiзy Yшiн жердщ акшалай багасын белгшеудщ кажетi жок. Бiздiц елiмiздегi жер кэсiпорындардыц пайдалануына тегiн берiлдi. Мундай тeлемдi енпзген кезде ауыл шаруашылыгы eнiмдерiнiц сатып алу багасы, эрине, ел бойынша бiрыцFай болуы керек, ал олардыц децгей жер Yшiн телем шы^ындарын eтеyдi ескеретiн жоFары болуы керек.
Бул жагдайда алдымен комакты каражатты ауылшаруашылык кэсшорындарына жогары бага
жYЙеci аркылы беру керек, содан кейiн оларды жер телемi ретiнде алу керек едг
ЭДЕБИЕТТЕР
1. ^азакстан Республикасыныц Жер кодекci, ^азакстан Республикасыныц 2003 жылгы 20 маусымдагы N 442 Кодека.
2. Старикова Л. Н. Особенности оценки рыночной стоимости земель сельскохозяйственного назначения // Имущественные отношения в РФ. 2007. №5.
3. Бекполова Г. Б. К вопросу об оценке земель сельскохозяйственного назначения в Республике Казахстан //Интерэкспо Гео-Сибирь. - 2013. - Т. 3. - №. 3. - С. 67-69.
4. Шейхова П. М., Шейхов М. А., Азизова М. М. Показатели оценки качества земли // Вопросы структуризации экономики. 2000. №5.
5. Курманалиева М. Б., Мадиев Г. Р., Ауесбеков Н. Р. Оценка земель сельскохозяйственного назначения: теоретические аспекты //Проблемы агрорынка. - 2021. - Т. 4. - №. 4. - С. 178184.
