ЖЕДЕЛ-ІЗДЕСТІРУ ҚЫЗМЕТІ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ДАЯРЛАУДЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

УДК 343.9:159.9

ЖЕДЕЛ-1ЗДЕСТ1РУ ЦЫЗМЕТ1 ЦЫЗМЕТКЕРЛЕРШ ПСИХОЛОГИЯЛЫЩ ДАЯРЛАУДЬЩ НЕГ1ЗГ1 БАГЫТТАРЫ

Элия Мэжиткызы Сералиева1

Абай атындагы Цазащ ¥лттъщ педагогикалыщуниверситетМц «Зац» кафедрасыныц щауымдастырылган профессоры, зац гылымдарыныц кандидаты, Алматы щ., Цазащстан Республикасы, e-mail: aliya-mazhitovna@mail.ru

Нартай Сартай^лы Досыбеков

Мащан Есболатов атындагы ЦР11МАлматы академиясыныц докторанты, полиция подпол-meH^i, Алматы щ., Цазащстан Республикасы, e-mail n.dosybekov17@mail.ru

Аннотация. Цазащстанныц нарыщтыщ ЖYйeсiндeгi eлeулi езгержтер, щущыщтыщ мем-лекеттщ щалыптасуы, щогамныц щущыщ щоргау органдарыныц щызметт eлeулi жащсар-тылуына деген щажеттшт жeдeл-iздeстiру щызмeтi (будан эр^Ж1К) щызметкерлертщ щущыщ щоргау органдары жуйестде кадр саясатын гылыми эзiрлeу жэне практикалыщ wке асыру мтдетт басым мэселенщ бiрiреттде щалыптасыуына экeлдi.

Осы мащсатта ЖЩ щызметкертщ кэЫби щызметтщ ерекшелшн жан-жащты зерт-теу, осы щызметтщ психикага щойылатын талаптарын, ЖЩ щызметкертщ жеке басын аныщтау, оныц кэЫби жарамдылыгыныц немесе Кущыщ щоргау органдарында жумыс ште-уге жарамсыздыгыныц нащты елшемдерт ажырату щажет. Fылыми зерттеу барысында бiз мынадай щорытындыга келдж:

- Ж1Ц щызметкерлерт психологиялыщ даярлау-щущыщ щоргау органдары щызметтщ багыттарыныц бiрi. Ол щызметкерлерде эртYрлi стресс-факторларга психологиялыщ ро туращтылыщты, ЖЩ-де психологиялыщ щиын жагдайларда тиянащты жэне сeнiмдi эре-¡3 кет ету щабыетт, сондай-ащ стреске тезiмдiлiктi дамытуды щалыптастырады. К Бул ете мацызды, ейткет барлыщЖЩ щызмeткeрлeрi жумыс келемШне тезе бeрмeйдi ™ жэне тез эмоционалды тYрдe куйт кeтeдi:

^ - Ж1Ц щызметкерлертщ кэЫби щарым-щатынасы белгш бiр элеуметтт ортада щабыл-^ данган сейлеу мiнeз-щулыщ eрeжeлeрiнe нeгiздeлгeн кэЫби жэне кэЫби емес формаларга байланысты;

g - Ж1Цщызметкерлерт дайындайтын арнайы ощу орындарыныц курсанттары, психолог-§ тар «Кущыщтану», «Психология» мамандыщтары бойынша студенттер мен магистрант-s тар ушт «жeдeл-iздeстiру психологиясы» арнайы курсын етшзу щажет. о Курсты етшзу барысында танымдыщ психикалыщ процeстeрдi дамытуга (сeзiм, щабыл-о дау, усыну, щиял, ойлау, есте сащтау, зешн, сейлеу), адамдармен жумыс wтей бшуге (пси-^ хологиялыщ байланыс орнату, оларга эсер ету жэне т.б.), шындыщты аныщтауга жэне s дурыс шeшiм щабылдауга арналган тренингтер етшзу езeктi болып табылады. <§ Тушн сездер: психологиялыщ щамтамасыз ету, кэЫби щарым-щатынас, жeдeл-iздeстiру jg щызмeтi щызметкерлертщ кэЫби щызмeтi, жeдeл-iздeстiру щызмeтi, жeдeл-iздeстiру псин хологиясы. <

о

X

о <

сп

■

ь

х

■ ■

X

ь

ш

СП

1 Хат-хабарларга арналган автор

ОСНОВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ ПСИХОЛОГИЧЕСКОЙ ПОДГОТОВКИ СОТРУДНИКОВ ОПЕРАТИВНО-РОЗЫСКНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ

Сералиева Элия Мэжиткызы

Ассоциированный профессор кафедры «Юриспруденция» Казахского Национального педагогического университета имени Абая; кандидат юридических наук, г. Алматы, Республика Казахстан, e-mail: aliya-mazhitovna@mail.ru

Досыбеков Нартай Сартай^лы

Докторант Алматинской академии МВДРК им. Макана Есбулатова специальности «8D12301 - правоохранительная деятельность», подполковник полиции, г. Алматы, Республика Казахстан, е-mail n.dosybekov17@mail.ru

Аннотация. Существенные изменения в рыночной системе Казахстана, формирование правового государства, потребность общества в существенном улучшении деятельности правоохранительных органов выдвинули на одно из приоритетных мест задачу научной разработки и практической реализации кадровой политики в системе правоохранительных органов сотрудников оперативно-розыскной службы (далее ОРС). Для этой цели необходимо всесторонне исследовать специфику профессиональной деятельности сотрудника ОРС, определить требования, которая эта деятельность предъявляет к психике, личности сотрудника ОРС, разграничить четкие критерии его профессиональной пригодности или непригодности к работе в правоохранительных органах.

В процессе научного исследования мы пришли к выводу, что:

- психологическая подготовка сотрудников ОРД - это одно из направлений деятельности правоохранительных органов. Она формирует у сотрудников психологическую устойчивость к различным стресс-факторам, способности действовать спокойно и уверенно в психологически-сложных ситуациях при ОРД, а также развитию стрессоустойчивости. Это очень важно, так как не все сотрудники ОРД справляются с объемом работы и бы- Е стро выгорают; Н

- профессиональное общение сотрудников ОРД зависит от профессиональных и не про- > фессиональных форм, в основе которых лежат принятые в той или иной социальной среде Н правила речевого поведения; И

- необходимо проводить специальный курс «Оперативно-розыскная психология» для q студентов и магистрантов по специальности «Юриспруденция», «Психология» курсантов специально-учебных заведений, готовивших сотрудников ОРД, психологов.

В процессе проведения курса актуально проводить тренинги на развитие познавательных психических процессов (ощущение, восприятие, представление, воображение, мышление, память, внимание, речь), на умение работать с людьми (установление психологического контакта, оказание на них своего влияния и т.д.), установление истины и q правильного принятия решения. >

Ключевые слова: психологическое обеспечение, профессиональное общение, професси- П ональная деятельность сотрудников оперативно-розыскной службы, оперативно-розыск- В ная деятельность, оперативно-розыскная психология. В

THE MAIN DIRECTIONS OF PSYCHOLOGICAL TRAINING OF EMPLOYEES OF THE OPERATIONAL AND INVESTIGATIVE ACTIVITIES

Seraliyeva Aliya Mazhitovna

Associate professor of the department of «Jurisprudence» of the Kazakh National Pedagogical University named after Abai; candidate of law, Almaty, Republic of Kazakhstan, e-mail: aliya-mazhitovna@mail.ru.

x

e о

"О 2 А JZ

"O

CL

<

а.

X

Dossybekov Nartay Sartaevich

Doctoral student of the Almaty Academy of the Ministry of Internal Affairs of the Republic of Kazakhstan Makana Esbulatova, specialty «8D12301 - law enforcement», police lieutenant colonel, Almaty city, Republic of Kazakhstan, e-mail: n.dosybekov17@mail.ru.

Abstract. Significant changes in the market system of Kazakhstan, the formation of a rule of law state, and the need of society for a significant improvement in the activities of law enforcement agencies putforward the task of scientific development and practical implementation ofpersonnel policy in the law enforcement system of employees of the Operative Investigative Service (hereafter OIS). For this purpose, it is necessary to comprehensively investigate the specifics of the professional activity of an OIS officer, determine the requirements that this activity imposes on the psyche and personality of an OIS officer, and distinguish clear criteria for his professional suitability or unsuitability for work in law enforcement agencies.

In the process of scientific research, we concluded that:

- psychological training ofpolice officers is one of the activities of law enforcement agencies. It forms employees' psychological resistance to various stress factors, the ability to act calmly and confidently in psychologically difficult situations during acute respiratory infections, as well as development of stress resistance. That is quite important since not all Operative Investigative Activities (OSA) employees can cope with the volume of work and quickly burn out;

- professional communication of the OSA employees depends on professional and nonprofessionalforms which are based on the rules of speech behavior adopted in a particular social environment;

- it is necessary to conduct a special «Operative Investigative Psychology» course for students and undergraduates in the majors of «Jurisprudence» (the study of Law) «Psychology» and cadets of special educational institutions who trained employees of the OSA, psychologists.

During the course, it is relevant to conduct training courses on the development of cognitive mental processes (sensation, perception, representation, imagination, thinking, memory, attention, speech); on the ability to work with people (establishing psychological contact, exerting influence on them, etc.); establishing the truth and making the right decision.

Key words: psychological support, professional communication, professional activity of employees of the operational-search service, operational-search activity, operational-search psychology.

DOI: 10.52026/2788-5291 2023 73 2 128

о Юркпе арткан туста жумыс жасайды;

^ 1шю ютер органдарыньщ заманауи кыз- - кукык коргау органдарыньщ езара ка-

§ меп, олардыц алдында турган езекп мшдет- рым-катынастарында зорлык-зомбылыкпен

о тер мен мэселелер штей езара байланысты уштаскан кактыгыстар орын алып отыра-

< ерекшел^ермен сипатталады. ды. Эаресе, муны ^азакстанныц калала-^Е ^укык коргау органдарыныц шк1 систе- рында еткен 2022 жылдыц кацтар кактыгы-

< маларыныц езшде стресс факторларыныц сы окигасы керсепп бердь Халыктыц кез Ь пайда болуы езекп мэселе болып тур. Бул алдында кукык коргау органдарыныц бе-5 кызметкерлердщ, атап айтканда жедел iзде- делi тYсiп кетп десе болады. Сондыктан да <1 спру кызметкерлершщ, жумыс талаптары- кылмыстылыкпен тресте халык тарапынан о ныц кебеюi мен есуше байланысты, стрес- колдау темендеп кетп.

§ спк жагдайда жYPуiне байланысты. Осы туста кылмыстылыкпен тшмд1

<3 Осы жерден бiз кукык коргау органдары- куресудщ мацызы артуда, ал ол еткiр эле-

Ь ныц iшiнде болатын стресс факторларыныц уметпк-саяси магынага ие. ^укык коргау

¡5 келесi себептерiн аныктадык: органдары кызметтерiнiц накты тиiмдiлiк

У - iшкi iстер органы мен белiмшелер жагдайы когам болып кутш отырган Yмiт-

жедел жагдай киындаган ретте, ягни жал- тер мен талаптарга сэйкес келмейдi, ал бул

пы кылмыстык жэне уйымдаскан кылмы- жагдайды кабылдау ете киын жэне ол сыни

^ стылык кушейгенде, элеуметтiк шиеленiс, тургыдан багаланады [1].

т улттык кактыгыстар мен зорлык-зомбылык Сонымен катар практикада кадрлар жш

ауысып жатады: ез ерiктерiмен, денсау-лыгына байланысгы, беделiн гYсiрегiн се-бепгермен. Кадрларды сактап калу жагдайы терец психологиялык негiздемелерге ие жэне оларды сапалы сактап калу да ез ал-дына мэселе. К¥кык коргау органдарынын кызметш гиiмдiлеу Yшiн кажетп, кадрларды кэсiби бейiмдеуден басгап шеберлштерш дамыгу багытындагы шаралар кукык коргау органы кызметкерлершщ денсаулыктарын-да кшэрэттарыныц болуына, кэсiби демор-мациялануына алып барады.

Жеке тулгалардыц психологиялык мэсе-лелерi: жатсыну, шектен шыккан арсыздык жэне т.б. Себептерi де эртYрлi - бул кеп жагдайда жумыстыц кауырт болуымен, кызметкерлердщ кэаби-психологиялык, кукыктык, элеумеггiк тургыдан коргалын-бауымен байланысты. Кэаби-психологи-ялык кауiпсiздiк (кэаби кызмпеггердiн саяси, кукыктык жэне элеуметпк аспек-тшершщ мемлекеггiк реггелiнуi жагдай-ында) кэсiби дайындыкты, ерекшелiктерге, кызмет жагдайына, кызметкерлердщ жеке мэселелерiне, сондай-ак олардыц емiр CYPУ жагдайына психологиялык колдау керсетуд1 кажет етедi.

Такырыптыц езектiлiгi заманауи талап-тарга, когамныц элеумеггiк жэне кукыктык дамуына сай жедел^здеспру кызмет кыз-меткерлерiне катысты жаца багыттарды iз-денумен тYсiндiрiледi.

Аталган мэселенi зерггеудегi кажеггiлiк ец алдымен, iс-тэжiрибедегi кажеттшктер-ден туындайды.

Бул мэселенi зергтеудегi максат психологиялык факторлардыц ЖЩ кызметкерлерiн камтамасыз етудегi орнын ашу болып санал-мак.

Аталган максатка колжеткiзу Yшiн iздену-дегi мiндеггердi кезец-кезещмен шешшетш мiндегтердi калыптастыру керек. Олар ЖЩ кызметкерлерiн психологиялык камтамасы-здандыруды колданудыц перспективаларын ашу болып танылады.

Зерттеу эд1стер1

Зерттеу эдютемелершщ тобын мына-лар курайды: жалпы диалектикалык эдiс, кукыктык жэне жYЙелi багалау эдiстерi, са-лыстырмалы эдю, логикалык дэлелдеу жне терiске шыгару эдiстерi.

Нег1зг1 бел1м

Талкылау

Соцгы жылдары Казакстанда кукык коргау кызметшде елеулi езгерiстер бо-луда. КР Конституциясындагы мацызды кукыктык жагдай болып мемлекеттщ адам кукыктары мен мшдеттерш коргауга мш-деггiлiгi саналады2 .

Бул барлык зац шыгару, аткару жэне сот билiктерi, сондай-ак Yш билiктен тыс ор-гандар да елдеп зацдылык пен кукыктык тэртшт сактау Yшiн шаралар колданулары тшс, сондай-ак кукыкбузушылыктардан кукыктарыныц коргалуына ыкпал етулер1 тиiс, ягни барлык мемлекетпк органдар белгiлi мелшерде кукык коргау кызметше катысады, деген сез. Сондыктан да кукык бузушылыктардан эрдайым коргау, куккы бузушылыктарды аныктау, токтату жэне алдын алу Yшiн, кукык бузушылыктарга тYрлi санкцияларды колдану Yшiн мемле-кет кукык коргау кызметi непзп функциясы болып калатын арнайы органдар курайды. Кукык коргау кызметi мемлекетпк кызмет-тiц тYрi ретiнде кукыктыц езiн коргауды, демократиялык когамда зацдылык режимш камтамасыз етудi максат етедi [2].

Жедел-iздестiру кызметiне келсек, бул «КР Конституциясына, «Жедел^здеспру кызмегтерi туралы» КР Зацына сай адам мен азаматтардыц емiрiн, денсаулыгын, кукыктары мен бостандыктарын жэне зацды мYДделерiн, меншштерш коргау, когам мен мемлекегтiц кылмыстык колсугушылыктан коргауды камтамасыз ету Yшiн жариялы жэне жариялы емес жедел^здеспру, уй-ымдастырушылык жэне баскару шарала-рын жYзеге асыратын гылыми непзделген жYЙе»3 .

Жедел-iздестiру кызметi зацдылык, кукыктар мен бостандыктарды сактау, адам-ныц ар-намысын курметтеу, азаматтардыц зац алдындагы тецдiгi, конспирация непзш-де кэсiби этиканыц жариялы жэне жариясыз эдiстерiнiц сэйкестiгi кагидаттарына сай юке асырылады.

Сондыктан да субъектiлерi объектiлердi толык, адекватты бейнелеп, танитын жэне тYрлi жагдайларда дурыс шешiм кабылдап жэне оларды орындауы тшс жедел^здеспру кызметiнiц психологиялык факторлары ба-сты назарга алыну керек. Баскаша айтсак,

Н

X

ы А

о х о Д А

сг

В

СП А

>

го О го О

X

е о

"О

2 А

С

"О

2 Конституция Республики Казахстан (принята на республиканском референдуме 30.08.1995 г.) (с изм. и доп. по сост. на 19.09.2022). [электронный ресурс]. — режим доступа: https://online.zakon.kz. дата обращения: 09.11.2022 г.

3 Закон РК «Об оперативно-розыскной деятельности» от 15.09.1994 № 154-ХШ (с изм. и доп. по сост. на 01.01.2023). [Электронный ресурс]. — Режим доступа: https://online.zakon.kz. Дата обращения: 09.01.2023 г

бул кызметте кателштерге жол берiлмеуi тшс. Жедел-iздестiру кызмет саласындагы психологияныц непзш тани отырып, жу-мыстагы кателштерге белгiлi дэрежеде жол бермеуге жэне Yлкен тиiмдiлiктерге колжет-Ki3yre болады [3]. Жедел-iздестiру кызметш-дегi психологияныц тYрлi аспектiлерiн кеп-теген казакстандык жэне шетел авторлары ез ецбектершде карастырган болатын (Ю.Е. Аврутин, А.Т. Акажанова, В.М. Атмажи-тов, И.И. Басецкий, В.Г. Бобров, В Т. Вербовой, С.И. Винокуров, К.К. Горяинов, А.М. Сералиева жэне баскалар). Жедел^здеспру кызмет мэселес бойынша осы жэне езге де жумыстарда кызметкерлерге кажет психоло-гиялык сапалар туралы ережелер кездесед^ онда карым-катынас, тэрбиелеу элементтер1 жэне жекеленген жедел-iздестiрy шарала-рын жYргiзyдiц ерекшелiктерi жэне тагы да баскалар ашылган. ^азак эдебиеттерш-де ЖЩ кызметкерлерiнiц психологиялык аспектiлерiне арналган ецбектер кездеспей-дi, ал бул ез кезегiнде баскару-кадрлык кы-зметте кажет.

Жедел-iздестiрy кызметi саласындагы психологиялык зерттеyлердi пайдалану ка-жеттiлiгi келес жагдайлармен тYсiндiрiледi:

- ЖЩ кылмыстык ортамен, кыл-мыска дайындалып жаткан немесе жасаган

ро адамдармен туракты жэне жасырын тур-¡3 де кактыгысты карым-катынаста болады. р Мундагы ЖЩ; конспиративтi жYзеге асы™ рылады, белгiлi бiр каyiппен байланысты 1 жэне т.б.;

- ЖЩ барлык уакытта экстрималды s жагдайга дайын турумен, катал эмационал-| ды-ерiктi бакылаумен сипатталады;

о - ЖЩ нормативтькукьщтык базага не-| гiзделедi.

>s Будан бiзге зац психологиясыныц жаца g багытын, ягни жедел-iздестiрy психология-

< сын дамыту кажеттiгi туындайды. Жедел^з-с дестiрy психологиясыныц пэнi ретiнде ЖЩ

< сyбъектiсi ретiнде катынаска тYсетiн жэне ¡5 криминалдык элементтерге карсы туратын, ^ ягни кукыкка кайшы эрекетпен айналыса-tj тын адамдардыц, оларды коршагандардыц о психикасыныц зацдылыгы мен механиз-о дерiн танимыз [4].

m Жедел-iздестiрy психологиясыныц ше-^ гiнде ЖЩ кызметкерлерiнiц кэаби кызмет-5 терiнiц коммyникативтi курылымын кецiрек Ь карастырып кетсек. ЖЩ кызметкерлерiнiц ^ кэсiби кызметi белгш бiр келемде олардыц ^ кызметтершщ негiзгi мазмунын курайтын Ь карым-катынас жагдайында етедi, ецбектiц m ерекше тYрi - кэсiби катынас болып табы-

лады.

Байланыс адамдардыц когамдык ка-рым-катынасын (элеyметтiк), жэне кандай да бiр кукыктык катынас субъектшершщ жеке басын, жеке-психологиялык ерекшелш-терш курайды. Кеп жагдайда байланыс ЖЩ кызметкерлерiнiц кэсiби кызметiнiц ерекше тYрi ретiнде жеке, процессуалдык си-патка ие. Мунда кэсiби карым-катынас деп зац кызметшщ курылымдык белш ретiнде тек акпараттарды (коммyникативтi жагы) алмасу гана емес, сонымен катар олардыц зара карым-катынасын (интерактивт жагы), адамдардыц бiр-бiрiн кабылдау (пер-цептивтi жагы) процесiн де тYсiнy керек [5, с.313-314].

^ызметкер азаматтармен езара комму-никативтi катынаска тYсе отырып, езiнiц когамдагы орны, кукык коргау органдарына катынасы туралы ой-птр калыптастырады. Мундай жагдайда кэсiби карым-катынас дагдылары оныц кэсiби орнын калыпта-стыруга кемектесiп кана коймай, сонымен катар кукык коргау органы кызмет туралы жагымды кезкарастардыц калыптасуына септшн тигi алады [6].

Нэтижелер

Зерттеу нэтижелерi керсеткендей, кукык коргау кызметшде кадрлык камсыздандыру Yлкен мэселе болып табылады, сондыктан да ЖЩ кызметкерлерш iрiктеy, дайындау жэне кайта дайындауга кецiл белiнyi керек, кукык коргау органы кымет саласында жу-мыска кэсiби iрiктеy мен психологиялык багалаудыц эдiснамасын жасау мацызды.

Жедел iздестiрy кызметiне iрiктеy азмат-тыц кызметпк жэне функционалдык кыз-меткерлiк мшдеттерш, сондай-ак девиантты мiнез-кулыктыц каyiп факторларын аныктау максатында, жеке жэне юкерлш кабiлетiн аныктау Yшiн профессионалды-психоло-гиялык тYPде жYргiзiледi. Психологиялык iрiктеy процесшде кызметке кандидаттар-дыц кэсiби психологиялык жарамдылыгы санаттарын аныктау жYргiзiледi.

Кэаби психологиялык жарамдылык санаттарын айкындау адамдардыц емiрi мен денсаулыгына жэне коршаган ортага зиян келтiрмейтiн, сондай-ак медициналык буй-ымдарга зиян келпрмейтш маманданды-рылган техникалык курылгылар мен аппа-раттарды колдана отырып, медициналык тексерулер сиякты психологиялык жэне психофизиологиялык зерттеулер (тексеру-лер) жYргiзy аркылы жYзеге асырылады. Жедел iздестiрy кызметiне Yмiткерлердi

iрiктеу кезшде бiз зерттеудщ жеке, элеу-метпк-психологиялык эдiстерiн аныктау Yшiн психофизиологиялык 1р1ктеудщ келе-сi эдiстерiн колдануды усынамыз, мысалы: Айзенк, Векслер, Кеттелл, Стрелляу, Ч.Д. Спилбергер жэне т.б. Бул эдiстер келес критерийлердi аныктай алады: мамандыкка сэйкестiк немесе сэйкесс1зд1к; эмоционал-ды турактылык; психикалы; жагдайларды аныктау: мазасыздык, суицидтш бейiмдiлiк жэне т.б.; тетенше жагдайлардагы жауапкер-шшк пен езiн-езi бакылау децгеш; адамгер-шiлiк кундылыктар жэне т.б.

ГЩ органдарында зерттеу жYргiзе оты-рып, бiз зац саласындагы ЖОО бтрушшер1 психологиялык тургыдан эркез кэсiби жа-рамды бола бермейтiнiн ацгарамыз.

Келесщей касиеттер кездесе бермейдi:

Кесте 1. ЖЩ кызметкерлершщ кэсiби жарамдылыгы мен жарамсыздыгы факторлары* [5, 316-319 беттер].

стреске тезiмдiлiк, шамадан тыс психика-лык жYктемелердiц болуы, тацдалга мамандыкка канагаттанбау, осылардыц нэтижесш-де психоматикалык аурулар пайда болады. алайда бул кэаби кызметкерлер арасында да кездесш отырады. ЖЩ кызметкерлер арасынан 33 %-ы катты козып кететшдшн, ашуланшактыктыц, 18 % -ы - жYрек тусын-да ауру белгшершщ барын (50 кызметкер-ден жауап алынган), 28 % - мазасыздыктын барын жасырмайды. Муныц бэрi, эрине, жу-мыска терiс ыкпал етерi анык.

ЖЩ кызметкерлерi арасында жYргiзiлген профессиограммалык талдау нэтижелер1 керсеткендей, кэаби жарамдыктыц, сон-дай-ак кэсiби сапалыктыц бес факторы ка-лыптаскан екен (1-кестеш карацыз).

№ топ

Топтьщ сипат-тамасы

Жеке басын сипаттайтын касиеттер

ЖЩ кызметкерлершщ жа-рамсыздыгыныц полярлы карама-кайшы касиеттер1

Элеуметпк кэаби

бешмделудщ жогары денгейi

Кукыктык санасыныц жогарылыгы; Адалдык, ар-ожданныц болуы, азаматтык батылдык, кукык бузушылыкпен кYресте принциптшк, мшдеттшк, адалдык, орын-даушылык, тэртштшк

Моральдык касиетшщ темендшп, адал емеспк, алкоголизмге бешмдшк, тэртшшздш

жЩ

кызметкершщ

жеке басыныц

жYЙке-

психикалык

эмоционалдык)

турактылыгы

Стреске бешмдшк, ез эмоциясы мен жYрiс-турысын езшщ жогары децгейде бакылауы, киын жагдайлардагы ецбек ка-6iлеттiлiгi;

Ауыр жагдайларды бастан кешкенде ец-6екка6iлеттiлiгiн тиiстi децгейде сактап калуына ыкпал ететiн жYЙке жYЙесiнде-гi 6ейiмделгiштiктiн калыптасуы (кYшi, уткырлык, устамдылык, сезiмталдык, бел-сендiлiк, кубылмалылык, тураксыздык, жYЙке процестерiнiн икемдiлiгi), турл1 уакигаларга 6ара6ар жауап беру

Стреске тезiмдiлiктiн

темендiгi, жогары эмоци-оналды шиеленiс, шектен тыс агрессивтiлiк, эрекет-терiнiн импульсивтiгi, не-вротикалык белгшер, жYЙ-ке процестерiнiн жылдам саркылуы, мiнездiн психо-патиялык касиет

Н

X

ы А

о х о Д А

сг

В

СП А

А

СП

О

СП

О

X

е о

"О

2 А

С

"О

ЖЩ кызмет-

керлерiнiн

танымдык

кызметi, ин-

теллектуалдык

даму денгейiнiн

жогарылыгы.

Жогары интеллект, кец ой-ерiс, жогары тYЙсiк;

Икемдi шыгармашылык ойлау, акыл-ой ка-6шет1, тапкырлык;

Аналитикалык ойлау, болжау кабшет^ 6а-сты нэрсенi 6елiп керсете алуы; Психикалык танымдык процестiн 6 бел-сендiлiгi (кабылдау, есте сактау кабiлетiнiн догарылыгы, дурыс ойлау); Дамыган киял, тYЙсiк, абстракциялау, рефлексия кабшет

Акыл-ой белсендiлiгiнiн темендiгi, танымдык бел-сендiлiктiн темендiгi, интеллект, ой-ерютщ (киял) темендiгi, есте сактау ка-бiлетiнiн темендiгi

1

2

3

№ топ

Топтьщ сипат-тамасы

Жеке басын сипаттайтын касиеттер

ЖЩ кызметкерлершщ жа-рамсыздыгыныц полярлы карама-кайшы касиеттер1

Коммуника-тивтi кузырет-тiлiк

ТYрлi карым-катынаска тYсушiлермен эмо-ционалды байланыс орнату, олармен кажет-тi шекте сенiмдi карым-катынасты сактау

Туйыктык, (аутизм); ез про-блемаларына, ойландыра-тын жагдайларына шамадан тыс назар аудару (интра-вертiлеу), сезiмтал езiн-езi жаксы керу, тез ренжш калу, жанжал, агрессивтшк, эмо-ционалды тураксыздык, им-пульсивтшщ

Ауызша жэне вербалды емес карым-катынас курал-дарын нашар мецгеру.

¥йымдасты-

рушылык

кабiлеттер

Белсендiлiк, бастамашылдык, тапкырлык, тэртш;

Батылдык, табандылык, максатка умтылы-сыныц болуы, басты нэрсенi белiп керсете бшу, кабылданатын шешiмдердiц салдарын болжай алу: Тэуелаздщ

Эз iс-эрекеттерiне Yшiн жауапкершiлiктi сезiну;

¥йымдастыра алушылык, жинакылык, жу-мыстагы дэлдiк

Психопатиялык мь

нез-кулык, шамадан тыс агрессивтiлiк;

Тежелу мен козу пооце-стершщ тецгерiмсiздiгi; Эмоционалды тураксыздык; пассивтшк; жауапсыздык; шамадан тыс кYдiктену; мазасыздык; интелектiнiн темендiгi, езiн-езi жога-ры багалау; билiкке деген CYЙiспеншiлiк; адамдарга немкурайлы карау.

IX

< IX

О в х

о

со О

СП <

< СП

ь

-О

ш £

ч О X

0 <

т

1

х

ь

Кукык коргау кызметшщ тYрлi курылымдарымен катысты тулгаларга тэн жогарыда аталган касиеттерден белек, ЖЩ кызметкерлершщ ецбектершщ тиiмдiлiгi оныц жеке басыныц мотивациясына байла-нысты: элеуметтiк мацызды ниеттерi, кы-зметте жетiстiктерге жету кажеттшктер1, эрiптестерi сондай-ак зацды мYДделерi мен кукыктары коргалынатын адамдардыц ара-сында беделi мен курметке ие болуы канша-лыкты децгейде басым.

ЖЩ кызметкерлершщ кэсiби кызметi «ауыр мамандык» болып табылады, онда кызметкерлерге ете жогары психологиялык жэне психофизикалык талаптар койылады.

^орытынды

ТYрлi карым-катынас катысушыларымен тулгааралык байланысты орнату, коммуни-кативтi кузыреттiлiктi орнату кабiлетi ЖЩ кызметкерлершщ ецбегшщ тиiмдiлiгiне белгiлi мелшерде ыкпал ететiн, кэсiби жа-рамдылыктыц мацызды факторларыныц бiрi болып табылады.

Карым-катынас курымдылык компонентi ретшде кэс1би кызметтщ жекеленген тYрi болып саналады, мысалы, егер сез жауап алу женшде болса.

Кэаби карым-катынас белгш б1р катац белгшенген байланыс нысандарын сактай отырып, арнайы процедуралык режимде жYредi, мысалы, тулгалардан сауалнама жYргiзу («Жедел-1здеспру кызмет туралы» КР Зацыныц 1-бабы), аныктама беру («Же-дел-1здеспру кызмет туралы» Кр Зацыныц 2-бабы) жауап алу (КР КДК 208-218 бб.), беттеспру (КР КДК 218-б.)4 жэне т.б. Мунан, ЖЩ кызметкерлершщ коммуника-тивт карым-катынасыныц нысандарыныц басталуы, барысы жэне дамуы зац шыга-рушымен бектлген байланыс куру форму-ласыныц мшдетп сакталуын, тараптардыц езара сейлесушщ процессуалдык тэрт1бш карастыратын кукыктык (процессуалдык) нормалармен аныкталады.

Кызметкерлер зацды бшуменен катар жа-сырын тергеу ю-эрекеттерш жYргiзуi Yшiн, мысалы, жедел-1здеспру кызметш жYзеге

4 Уголовно-процессуальный кодекс РК от 4.07.2014 № 231-У (с изм. и доп. по сост. на 12.09.2022) [Электронный

ресурс]. - Режим доступа: https://online.zakon.kz. Дата обращения: 10.11.2022 г.

4

5

асыратын орган жумысшысыныц немесе онымен эрштес конфиденциалды кемек-шшщ мYДделi объекпге катысты жедел^з-дестiру кызметшдеп мiндеттердi шешу Yшiн коммуникативтi касиеттердi игеру1 талап етiледi. Мунда адамдармен дурыс ка-рым-катынас орната алу, адамдардыц же-ке-психологиялык ерекшелiктерiн ескерiп, оларды сендiре алу, карым-катынаска тYсуге кызыгушылык таныту мацызды.

Сондыктан да кукык коргау органдарын-да ЖЩ кызметкерлерше катысты келесiдей психологиялык-педагогикалык iс-шаралар жYргiзу мацызды болмак:

- тиiстi децгейде кызметкердщ жеке басын калыптастыруга ыкпал ететiн мо-ральдык-психологиялык климаттыц болуы;

- эрбiр кызметкердщ дайындык дец-гешнщ оныц функционалды мiндеттерiнiн сипатына сэйкес келуi - кызметкердiц атка-ратын жумыстан канагаттану Yшiн кажетп шарттардыц сакатуы;

- тутастай алганда эрбiр кызметкердщ туракты тYPде кызметтiк-кэсiби жэне руха-ни-мэдени дамуына кажеттi жагдай жасау, ал ол кызметкердщ ез жумысына бершщ кызметтiк мiндеттерiн орындауын ез септь гiн тигiзерi анык;

- кызметпк мiндеттердi шешу ба-рысында басшылык пен багыныштылар арасындагы юкерлш ынтымактастык ка-тынастарды орнату, ал бул командалык-буй-рыктык сипаттагы катынасты дурыс алма-стырар едi;

- кызметкерлер арасындагы тулгаара-лык жэне кызметпк карым-катынас мэдени-етi талаптарын сактау;

- жекеленген кызметкерлердiн

жYрiс-турысыныц жагымсыз тустарын аныктау жэне оларды басшылык пен ужым мYшелерiмен бiрлесiп тузеу;

- кызметкердiц езiн-езi багалауы мен накты мYмкiндiктерi арасындагы ал-шактыкты жою;

- кызметкердiц жеке басыныц ерек-шелiктерiн ескерiп марапаттау немесе жа-залау нысандары мен тYрлерiне жYгiну [7, с.211-212].

Эрине, жогарыда келтiрiлген жагдайлар мен факторлардыц тiзiмдерi мунымен шек-телмейдi, бiз тек ец мацыздыларын гана iрiктеп, белш керсетуге тырыстык. Эрбiр ужымныц кызмет барысындагы ерекшелш-терiн ескерсек, практикада бул тiзiм ез-гертiлiп, толыктырылары сезсiз.

Сондай-ак, бiз жедел-iздестiру кызмеп кызметкерлерiнiц моральдык-психологи-ялык колайсыздыктыц себептерш жою Yшiн келесi шараларды усынамыз:

- жедел-iздестiру кызметi органдары кы-зметкерлерiн даярлау жэне кайта даярлау жYЙесiн (тренингтер, тагылымдамалар, кур-стар) арттыруга жэне жетiлдiруге, кызмет-ке кэаби кузыреттiлiк пен психологиялык турактылыкка кеп кецiл белу кажет;

- зац факультеттершде «Жедел^здеспру психологиясы» такырыбында арнайы курс енгiзу;

- жедел^здеспру кызметi кызметкер-лерiнiц дене шыныктыру даярлыгына сагат-тарды улгайту, ейткеш кэсiби мiндеттердi орындау осыган байланысты;

- жедел-iздестiру кызметi болашак кы-зметкерлерiн сапалы iрiктеуден ету кезiнде дэрiгерлер, психологтар мен кадрлардын жумысын кYшейту.

ЭДЕБИЕТТЕР

1. Лури В.С. Анализ современного опыта психологической подготовки сотрудников полиции США. дис. ... канд. психол. наук: 19.00.06/В.С. Лури. -М., 1991. - 185 с.

2. Шарипова А.Б. Правоохранительные органы Республики Казахстан. Учебное пособие. - Алматы: К,азацуниверситет\, 2020 г. - 164 с.

3. Шахматов В.А. Вопросы психологического обеспечения оперативно-розыскной деятельности в органах внутренних дел // Вестник Санкт-Петербургского Университета МВД России №1 (69), 2016. [Электронный ресурс]. — Режим доступа: https://cyberleninka. ru/article/n/voprosy-psihologicheskogo-obespecheniya-operativno-rozysknoy-deyatelnosti-v-organah-vnutrennih-del/viewer. - Дата обращения 30.09.2022 г.

4. Горяйнов К.К., Овчинский В.С., Синилов Г.К. Теория оперативно-розыскной деятельности: Учебник. Теория оперативно-розыскной деятельности и психология [Электронный ресурс]. - Режим доступа: https://laws.studio/rozyisknaya-deyatelnost-operativno/teoriya-operativno-rozyisknoy-deyatelnosti-60202.html.- Дата обращения: 30.09.2022 г.

5. Романов В.В. Юридическая психология: Учебник. - М.: Юристъ, 2000. - 488 с.

6. Филонов Л.Б. Тренинги делового общения сотрудников ОВД с различными категори-

q

х

ы А

о х о Д А

сг

q

СП А

А

СП

О

СП

О

X

е о

"U

2 А

JZ

"и

ями граждан. -М.: Изд-во АПО, 1992. - 77 с.

7. Профессиональная этика работников правоохранительных органов. Учебное пособие. /Пол ред. Г.В. Дубова и А.В. Опалева. Изд. 2-у, испр. и доп. - М: «Щит -М», 1998. - 424 с.

1. Luri V.S. Analiz sovremennogo opita psihologicheskoi podgotovki sotrudnikov policii SShA. Dis. kand. psihol. n. - M._ 1991. - 185 s.

2. Sharipova A.B. Pravoohranitelnie organi Respubliki Kazahstan. Uchebnoe posobie. -Almati_ Kazak universiteti_ 2020 g. - 164 s.

3. Shahmatov V.A. Voprosipsihologicheskogo obespecheniya operativnorozisknoi deyatelnosti v organah vnutrennihdel//VestnikSanktPeterburgskogo UniversitetaMVDRossii№1 _69,_ 2016. [Elektronnii resurs]. — Rejim dostupa_ https://laws.studio/rozyisknaya-deyatelnost-operativno/ teoriya-operativno-rozyisknoy-deyatelnosti-60202.html. - Date of application: 30.09.2022 y.

4. Goryaynov K.K., Ovchinskiy V.S., Sinilov G.K. Teoriya operativno-rozysknoy deyatel'nosti: Uchebnik. Teoriya operativno-rozysknoy deyatel'nosti i psikhologiya [Elektronnyy resurs]. -Rezhim dostupa: https://laws.studio/rozyisknaya-deyatelnost-operativno/teoriya-operativno-rozyisknoy-deyatelnosti-60202.html.-Data obrashcheniya: 30.09.2022 g.

5. Romanov V.V. Legal psychology: a textbook. - M. Lawyer, 2000. - 488 s.

6. Filonov L.B. Treningi delovogo obscheniya sotrudnikov OVD s razlichnimi kategoriyami grajdan. - M._ Izdvo APO_ 1992. - 77 s.

7. Professionalnaya etika rabotnikov pravoohranitelnih organov. Uchebnoe posobie. /Pol red. G.V. Dubova i A.V. Opaleva. Izd. 2_u_ ispr. i dopln. - M_ «Schit _M»_ 1998. - 424 s.

m

IN

0

IN PO

r^

IN

01

CL

< Z

CL

REFERENCES

о e

X

X

s

X

Ш