CC BY
3ЭОЖ 376.37
ЖАЗУДА ЩЫНДЬЩТАРЫ БАР БАСТАУЫШ МЕКТЕП ЖАСЫНДАГЫ БАЛАЛАРДЬЩ АДАМГЕРШ1Л1К ТЭРБИЕС1НДЕ ЭТНОПЕДАГОГИКА
ЭЛЕМЕНТТЕР1Н ЦОЛДАНУ
МОВКЕБАЕВА ЗУЛЬФИЯ АХМЕТВАЛИЕВНА
Профессор, п.г.д., Абай атындагы ^аз¥ПУ, Алматы к, ^азакстан
МЕЦД1БАЕВА АЙГЕР1М РЭТБАЩЫЗЫ
^азак улттык кыздар педагогикалык университетi арнайы педагогика мамандыгыныц
магистранты, Алматы к, ^азакстан
Аннотация. Мацалада авторлар логопед мамандардыц mY3emy сабацтарында улттыц нацыштагы этнопедагогика элементтергн цолдану арцылы бастауыш мектеп жасындагы балаларды адамгершшж тэрбиеге багыттау жолдары царастырылады. ¥лттыц элеуметтж жэне мэдени цундылыцтар мен рухани байлыцтарды балалардыц тулга болып цалыптасуында тшмд1 турде к1р1кт1ре бшу цаз1рг1 тацдагы бшм беру тенденцияларыныц алгышарты болып табылады. Авторлардыц птртше ерекше б1л1м беруд1 цажет ететт балалар Yшiн цазац халцыныц фольклор туындыларынан тапсырма цурастыру, тек цана адамгершшж тэрбие гана емес, сонымен цатар тел дыбыстарымызды айту мен жазуда вз кемегт тиг1зед1. Мацала нег1з1 осы уацытца дешн жазуда циындыцтары бар балалардыц кеп зерттелгетне царамастан, олар уш1н бш1м багдарламарында цазац халыц ертег1, мацал-мэтелдер мен жацылтпаштар енг1зу эл1 кедергшерге ие екендтн ата керсетед1.
Tyümdi свздер: этнопедагогика, дисграфия, адамгершшж тэрбие, ерекше бш1м беру цажеттшт бар балалар, mYзеmу.
ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ЭЛЕМЕНТОВ ЭТНОПЕДАГОГИКИ В НРАВСТВЕННОМ ВОСПИТАНИИ ДЕТЕЙ МЛАДШЕГО ШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА С ТРУДНОСТЯМИ
В ПИСЬМЕ
Аннотация. В статье авторами рассмотрены пути ориентирования детей младшего школьного возраста на нравственное воспитание с использованием элементов этнопедагогики национального колорита на коррекционных занятиях специалистов-логопедов. Умение эффективно интегрировать национальные социо-культурные ценности и духовные богатства в становление личности детей является предпосылкой современных образовательных тенденций. По мнению авторов, для детей, нуждающихся в особом образовании, составление заданий из произведений фольклора казахского народа, не только в нравственном воспитании детей, но и помогает в произношении и написании специфических звуков. В основе статьи лежит тот факт, что до сих пор много изучены особенности детей с трудностями в написании, но для них введение казахских народных сказок, пословиц и поговорок в образовательных и воспитательных программах все же имеет барьеры.
Ключевые слова: этнопедагогика, дисграфия, нравственное воспитание, дети с особыми образовательными потребностями, коррекция.
^азакстан Республикасы тэуелаздш алганнан берi саяси-элеуметпк жэне экономикалык реформалар кезещне терец енуде. Бул жолда бiрнеше кYрделi кедергшерден етуге жэне ец алдымен халык емiрiнiц тэжiрибесi, улттык-мэдени дэс^рлерге, рухани жэне адамгершшк тэрбиеш белсендi жандандыру мен кундылыктарды дэрштеуге шакырады.
^аз1рп тацда езекп мэселелердщ бiрi ол ескелец урпакты тэрбиелеуде этнопедагогикалык бшм беру мен рухани кундылыктарды жацгырту болып табылады.
^азак халкыныц элеуметпк-мэдени жэне рухани кундылыктары эркашан тулганыц
элеуметтенуi мен адамгершшк, ецбексYЙriштiк касиеттершщ калыптасуында мацызды рел аткарады. Балаларды тэрбиелеу мен окытуда еткен мэдениеттi бшу мен тYЙсiну сэттi нэтиже керсетедь Этнопедагогиканы зертттеусiз жэне колданусыз тулганыц толыкканды тэрбиеленуiн камтамасыз етуге болмайды. ^азiрri бiлiм беру саласында этнопедагогика тэжiрибесi мен эдiстемелiк-теориялык бiлiмдi бiрiктiру белсендi жYзеге асуда. ^азак халкыньщ гуманистiк жэне демократиялык идеалдары калыптаскан прогрессивтi этнопедагогика элементтерiн бiлiм беру мен тэрбиелеу барысында жацгырту ерекше мацызга ие. Бул негiздемелер ескелец урпактыц туган жерiне, ецбекке, Yлкендердi сыйлауга, баска улт екiлдерiне к¥рметпен карауга, табигатты аялауга деген махаббатын ашуы мYмкiн.
ДэстYрлi бiлiм берумен катар елiмiзде рухани-гуманистiк жэне мэдени кагидаларга негiзделген жаца эдiстемелiк, философиялык YДерiс орын алуда. Осыган байланысты жалпы жэне арнайы бiлiм беру саласыныц максаты мен мiндеттерi езгерюке ушырады. Аталган жайттар бiлiм беру жYЙесiнiц езгеруi негiзiнде ерекше бшм берудi кажет ететiн балаларды жалпы бшм беру процессше косуды тездетуде.
^азактардыц материалдык жэне рухани этномэдени элементтершщ алуан тYрлiлiгi, олардыц карым-катынасы, бiрiн-бiрi толыктыруы жэне когам емiрiндегi релi бYгiнгi кYнге дейiн мацыздылыгын жогалткан жок. Олар жас урпакты калыптастыруда белгiлi бiр функцияларды орындайды: педагогикалык, дамытушылык, танымдык, акпараттык, реттеуш^ элеуметтендiрушi, коммуникативтi.
^азактар ездершщ ерекше назарын жэне негiзгi кYш-жiгерiн ескелец урпакты тэрбиелеу мен тэрбиелеуге багыттайды, осылайша этностар емiрiнiц талаптары мен принциптерш кабылдау жэне орындау аркылы одан эрi дамуга ыкпал етедь Халык емiрiндегi бул талаптар мен нормалар барлык уакытта бiркелкi болды: ез халкыныц лайыкты улы болу-отанды CYЮ, карттарды курметтеу, жастарга камкорлык жасау, жумыс iстеу, жогары адамгершшк непздерге умтылу, шыгармашылык кабiлеттерiн дамыту. Бiлiм беру жYЙесiндегi бул функция казiргi когамныц рухына сэйкес келедь
Этномэдениеттщ даму функциясы-ез халкыныц енерше, эдебиетiне, салт-дэстYрiне, эдет-гурпына деген рухани кажеттiлiктердi дамыту, ез мэдениетiнiц шыгу тегi туралы танымдык кызыгушылыктарын дамыту: ата-бабалары калай емiр CYрген, олар Yшiн не кунды жэне т.б.
Этномэдениеттщ акпараттык кызметi халык емiрiнде ацыздарда, эпостарда, айтыстарда жэне музыкалык жанрда, мерекелер, оянулар, ойындар, тYрлi кездесулер барысында, дэстYрлi рэсiмдердi орындауда керiнiс табады.
Этномэдениеттiц танымдык ю-эрекет ескелец урпакты тэрбиелеуде мацызды рел аткарады. Адамдардыц емiрiн, табиги жагдайлар, коршаган орта, гылым туралы бшмдерш, ага буынныц тарихи дамуы барысында алган тэжiрибелерi мен дагдыларын растауда кершедг дэстYрлi медицина, астрология, астрономия, ауызша халык шыгармашылыгы жэне т.б., т. казак халкыныц танымдык жэне интеллектуалдык дамуыныц негiзi болды.
Этномэдениеттщ коммуникативтш кызметi бiлiмдi, акпаратты бiр урпактан екiншi урпакка карым-катынас, ауызша халык шыгармашылыгы аркылы беруде аударма релш аткарады. Мысалы, балалар батырлардыц ерлiктерi туралы эцгiмелердi естiгенде, олар бейсаналык тYрде сол алыс дэуiрге барады, кейiпкерлерiмен араласады жэне ата-бабаларыныц емiрi туралы кунды тYсiнiктер алады.
Этномэдениеттiц реттеушi кызмет халык емiрiнiц барлык салаларында, кYнделiктi емiрде де, когамдык орындарда да байкалады. ^азактардыц барлык салт-дэстYрлерi мен эдет-гурыптары ойын эрекеттерi немесе салт-жоралар аркылы катац реттеледi. Адамдардыц коршаган ортага катынасы, барлык элеуметтiк катынастар: ата-аналар мен балалар, атакты адамдар мен туыстар белгiлi бiр мiнез-кулык ережелерше сэйкес курылды, эдептiлiкке, курметке катысты барлык ережелер сакталды.
^азiргi тацда ^азакстан Республикасы инклюзивтi бiлiм беру саласын жалпы бiлiм беру багытына кiрiктiру колга алынуда. Мемлекеттiк бшм берудi дамыту багдарламасы 2016-2019
жылдар арасында ерекше бшм берудi кажет ететiн балаларды колдауды жYзеге асырды. Багдарлама барлыгына ортак бiлiм беру кагидасымен жумыс жYргiзген болатын [1].
^аз1рп тацда сейлеу тiлiнiц бузылыстары бар бастауыш мектеп жасындагы балалар ерекше бшм берудi кажет ететш балалардыц ец кеп белiгiн курауда. Сейлеу тiлi бузылыстары бар балаларды окыту мен тэрбиелеу казiргi ец езектi мэселелердiц бiрi. Олардыц окудагы ерекшелiктерiнен белек, туган жерi мен эдеп-гурыптары туралы акпараттарды игеруде киындыктары бар екенiн атап етуiмiз керек. Сол себептi де ерекше бшм берудi кажет ететiн балалармен жумыс жасайтын мамандар Yшiн туган жерш CYЮ мен кадiрлеу туралы акпараттарды жетюзу мiндетi тагайындалды.
Жазуда киындыктары бар бастауыш мектеп жасындагы балалар интеллектуалды касиеттерi мен ес^ сактала отырып, жазу кезiнде кедергшерге ушырайды. Олар жиi эрiптердi керi жазуы немесе орын ауыстыруы мYмкiн. Осындай ерекшелiктерiн ескере отырып, балалардыц жазу тшн жYЙелi тYPде логопедиялык эдiс-тэсiлдердi коллдану езiнiц езектiлiгiн жогалтпайтынын атап етуге болады. Осы ^нп дейiнгi зерттеулер логопедиялык тYзету сабактарында казак халкыныц педагогикалык элементтерiнiц колданыста енжар екендiгiн керсетедi. ^азiргi заманауи жагдайларда жтнопедагогика эдiсiн камтитын логопедиялык жумыстардыц жаца iзденiстерiн талап етедь Логопед мамандардыц этнопедагогика элементтерiн тузету сабактарында колдануы бiрнеше жолмен жYзеге асады. Ягни, балаларды макал-мэтелдермен, жацылтпаштар жэне ертегiлермен таныстыруга болады.
^азактыц тел дыбыстары камтылган ертегiлер мен елецдер жазуда киындыктары бар балалар Yшiн тек кана тYзету мшдеттерш гана емес тэрбие мiндеттерiн де карастырады. Бул дегенiмiз дыбыс айту, есту, дыбыстарды кабылдау, магыналык компоненттердi дамытады.
Логопедиялык жумыстарда туган жер туралы дидактикалык материалдарды колдану ажырамас белiгi болып табылады. Логопед маман тYзету сабактарында «Менщ Отаным», «Отбасы», «Жыл мезгшдерЬ», «Транспорт», «Мамандыктар» секiлдi жэне т.б лексикалык такырыптарды камтиды. Бул такырыптарды игеру шецберiнде балалар турмыс-^ршшк, элеуметтiк орта мен эдет-гурыптар, туган елкенiц табигатымен танысады.
Адамгершшк тэрбиесiнде колданылатын этникалык тэрбиенiц элементтерг Ертегiлер, ацыздар, фольклор: адамгершiлiк сабактары мен мысалдары бар. Макал-мэтелдер, жумбактар: кыскаша жэне бейнелi тYPде олар халык даналыгы мен адамгершiлiк кундылыктарын бiлдiредi.
Халыктык спорт тYрлерi: ептшкп, кимылдарды YЙлестiрудi, ужымда жумыс ютеу кабiлетiн дамытады.
ДэстYрлi коленер: току, кесте тiгу, агаш ою жэне т.б. Жаксы моториканы жэне табандылыкты дамыту, сонымен катар балаларды халыктык мэдениетпен таныстыру.
Рэсiмдер мен мерекелер: когамдастык сезiмiн, ез халкыныц катысуын жэне дэстYрлердi курметтеуге ыкпал етедь
Адамгершiлiк тэрбиеде колданылатын казак этнопедагогикасыныц элементтерi: Халык ертегiлерi, ацыздар, эпостар: адамгершшк сабактары мен мысалдары бар. Макал-мэтелдер, макал-мэтелдер, афоризмдер: кыска жэне бейнелi тYPде халыктык даналык пен адамгершшк кундылыктарды жеткiзедi.
Халык ойындары: ептiлiктi, кимылдарды YЙлестiрудi, командада жумыс ютей бiлудi дамытады.
ДэстYрлi коленер: кшз YЙ жасау, кiлем току, кесте тсгу жэне т.б. усак моторика мен ецбеккорлыкты дамытады, сонымен катар балаларды халык мэдение^мен таныстырады.
¥лттык мерекелер мен дэстYрлер: когамдастык сезiмiн, ез халкына катысуды жэне дэстYрлердi курметтеудi калыптастырады.
Балалардыц адамгершiлiк тэрбиесшде казак этнопедагогикасыныц элементтерiн пайдалану мысалдары:
^азак халкыныц "Алдар Кесе жэне бай" ертепсш балаларга баяндау жэне адамгершiлiк сабактарын талкылау (тапкырлыктыц, айлакерлiктiц жэне эдшдштщ мацыздылыгы).
Адамгершшк к;асиеттерд1 калыптастыру Yшiн казак макал-мэтелдерш колдану ("Акылды-акылды, акымак - акымак" - акыл мен даналыктыц мацыздылыгы туралы; "Ецбек енсец, жемсщ жейсщ" - ецбексYЙгiштiк туралы).
Ептiлiктi, кимылдарды Yйлестiрудi жэне командада жумыс iстей бiлудi дамытатын казак халы; ойындарын ("Асык ату", "Тогызкумалак", "Бэйге") eткiзу.
¥сак моторика мен ецбеккорлыкты дамытатын дэстYрлi казак колeнерi (киiз YЙ жасау, кiлем току) бойынша шеберлiк сыныптарын уйымдастыру.
Балалардыц ез халкыныц дэстYрлерi мен мэдениетiмен таныстыратын улттык казак мерекелерше (Наурыз, Дурбан айт) катысуы.
Балаларды адамгершiлiк тэрбиелеуде казак этнопедагогикасыньщ элементтерiн пайдалану адамгершiлiк касиеттер мен улттык сананыц калыптасуына ыкпал етш кана коймай, балаларды дэстYрлi казак мэдениетсмен таныстыруга кeмектеседi.
Дисграфиясы бар балаларды адамгершшкке тэрбиелеуде этно-тэрбие элементтерш колдану адамгершiлiк касиеттер мен улттык сананыц калыптасуыныц орнын толтырып кана коймайды, сонымен катар жазудагы киындыктарды, усак моториканы дамытуды, кол-кeздi Yйлестiрудi eтейдi.
Эр тYрлi елдерде ерекше бiлiм беру кажеттiлiктерi бар балаларды тэрбиелеудщ белгiлi бiр елдiц этномэдени жэне этнопедагогикалык ерекшелiктерiне непзделген eзiндiк ерекшелiктерi бар екенi белгiлi. Тшсшше, этнопедагогикалык негiздердi окыту логопед муFалiмдерiн кэсiби даярлаудыц мацызды курамдас бeлiгi болып табылады. Осыган байланысты когамныц халыктык педагогика, дэстYрлi мэдениет, улттык тэрбие жэне коммуникация идеяларынан шабыттанган устаз тулгасына деген кажеттiлiгi eзектi болып отыр. Инклюзивтi бiлiм беру идеяларын тарату жагдайында казак кецеспк когамындагы "ерекше" балаларга деген кeзкарастыц дэстYрлi ерекшелiктерiн ескеру кажеттiлiгi ерекше eзектi болып табылады, eйткенi бул инклюзивт процестердiц непзп себептерi мен салдарын тYсiнуге ыкпал етедi.
Бшм беру процесiнде ауызша жэне жазбаша халык шыгармашылыгыныц (макал-мэтелдер, накыл сeздер, ацыздар, ертегшер жэне т.б.), сондай-ак казiргi казак жазушыларыныц эцгiмелерi мен казак халкыныц тарихы Yлгiлерiн колдану Yлкен мацызга и е. Эцпмелер толеранттылык пен eзара тусшютштщ тиiмдi калыптасуына, "калыпты нормадагы" жэне "ерекше" балалардыц eзара эрекеттесуiнде ыкпал етедi жэне кедергiлердi едэуiр азайтуга мYмкiндiк бередi.
Айта кету керек, казактардыц ерекшелiктерiнiц бiрi эркашан eскелец урпакка деген ерекше кeзкарас болды, eйткенi барлык отбасында балалар ^п болды. Балаларга кYнделiктi кYтiм жасауды, отбасы бiрлiгiн камтамасыз етудi жэне олардыц YЙiн жайлы етудi калау кeптеген макал-мэтелдерде кeрiнiс тапкан.
^азактар ерекшелiгi бар балаларга камкор жэне сонымен бiрге терец философиялык ^зкараспен карайды. Бул жагдайда:" Экесi мен шешес Yшiн барлык балалар бiрдей " немесе "Егер сiздiц досыцыз сокыр болса, сiз бiр кeзiцiздi жумыцыз " деген сeз бар.
Ерекше бшм берудi кажет ететш балаларды тэрбиелеу процесiнiц кYPделiлiгi-нэтиже жалпы мектептегiдей сезiлмейдi. Тэрбие мэселелерiн шешу децгейi баскаша, карапайым болады, бiрак тэрбие жумысыныц идеялык багыты жалпы бiлiм беретiн мектептепдей. Адамгершiлiк тэрбиесшщ басты максаты-жауапты шешiмдер кабылдауга, кез-келген eмiрлiк жагдайда адамгершiлiк мiнез-кулыкты ^рсетуге кабiлеттi адамды калыптастыру, оныц кабшеттерш, мYмкiндiктерiн толык iске асыру, тэуелаз eмiр мен жумыска дайын болу.
ЭДЕБИЕТ:
1. Государственная программа развития образования и науки Республики Казахстан на 20162019 годы. - Астана, 01.03.2016. - № 205.
2. Закон РК «Об образовании» 2007 г. (с изменениями и дополнениями от 09.04.16 г. № 501-
У).
3. Мовкебаева З.А. Этнопедагогические основы обучения и воспитания детей с особыми образовательными потребностями // Вестник ПГУ им. С. Торайгырова. Серия «Педагогические науки». - №1. - Павлодар, 2017.
4. Жаулыбаев, Ж. Некоторые подходы этнопедагогизации образования / Ж. Жаулыбаев // Науч.-практ. конф Чимкент, 2004.
5. Кожахметова, К.Ж. Казахская этнопедагогика: методология, теория, практика / К.Ж. Кожахметова. — Алматы: «Рылым», 1998. — 316 с.
