CC BY
3ОЦУШЫЛАРГА МУЗЫКАЛЬЩ ТЭРБИЕС1НДЕГ1 ХАЛЬЩ ЭНДЕР1НЩ Р0Л1
МУСАЕВ ЖАНГАЛИ
магистр - окытушы ^ожа Ахмет Ясауи атындагы Халыкаралы; казак-TypiK университет (TypKicTaH к., ^азакстан Республикасы
АРИПБОЕВА ДИАНА
6В02122- ДэcтYpлi эн e^pi 4 курс cтудентi
Аннотация: К,аз1рг1 тацда эрб1р жеке тулганыц цундылыц цасиеттерт дамытып, цалыптастыруга аса мэн бершп отырганы белг1л1. Ел1м1здег1 оцу-тэрбие жумысына байланысты болып жатцан жацартулар б1л1м мен тэрбие жумысын цайта царауды м1ндеттейд1. Осыган байланысты болашац урпацца оцу жэне тэрбие беру мекемелершц алдына цоятын ец басты мэселенщ бгрг - вркениеттг, адамгерштк сезгмг дамыган, сондай-ац улттыц тшн жогалтпаган, взге елдег1 замандастарымен тец дэрежеде бэсекелесе алатын вреЫ бит, рухани жан дYниесi бай, жан-жацты,терец б1л1мд1 урпац тэрбиелеу.
Оныц штде мектептщ оцу-тэрбие урдшнде, музыка сабагында жэне сыныптан тыс тYрлi шаралар негiзiнде, музыкалыц жумыстар арцылы улттыц мэдениеттщ цыр-сырын келешек урпацца мецгерту, мiндеттi тYрде тэрбиенщ мацызды проблемаларыныц бiрi болып саналады.
Шлт свздер: цундылыц, оцу, тэрбие, цалыптастыру, тулга, халыц эндер, улттыц педагогика, рухани.
Kipicne: Музыкалы; тэрбие - тулганы когамныц музыкалы; мэдениетше катыстыру процесс Максаты - музыкалы; тэж1рибеш (жасау, орындау, кабылдау, музыкалы; шыгарманы талдау) жас урпакка жетюзу.
Музыкалы; тэрбие дегенiмiз - индивидке максатты тYPде педагогикалык эсер ету, ол тулганыц жалпы Yйлеciмдi дамуыныц iзгiлiктiк-эcтетикaлык cезiмiнiц, идеалдарыныц, музыкалы; талгамы мен талаптарыныц калыптасуыныц бip куралы ретшде каралады.
Музыкалы; тэрбиенщ мазмуны мен мацызы формасы жэне эдicтеpi когамда танылган элеуметтiк, философиялык, жалпы педагогикалык устанымдарга, музыкалы; мэдениеттщ калыптаскан титне, адамды коршаган музыкалы; эрекет тYpлеpi мен «дыбысты; ортага» байланысты. Музыкалы; тэрбие эстетикалы; тэрбиенщ ерекше саласы. Елеулi компонентi музыкалы; кызметпен айналысуга кажет музыка тiлiн игеруге, музыкалы; кaбiлеттеpдi дамытуга Yйpетегiн музыкалы; тэрбие мен бшм болып табылады.
Музыкалы; бшм беру педагогикасыныц проблемаларын, соныц iшiнде музыкалы; тэрбиенщ мазмунын, эдю-тэсшдерш аныктау iciмен айналушылардыц бipi А.Н.Карасев болды. А.Н.Карасевтыц «Эн айту эдютемеа» ез кезiнде аса танымал ецбектердщ бipiнен саналган-ды [1]. Эдicтемеде эн айтуга Yйpетудiц максаты жэне одан туындайтын накты мiндеттеp, эн айтудыц тэpбиелiк мацызы аныкталган. Автордыц пшршше эн айтудыц максаты - балалардыц музыкалы; кaбiлеттеpiн, сонымен бipге дауыс, сейлеу, тыныс алу органдарыныц ic-эрекетш белcендipу жэне калыптаскан музыкалы; кaбiлеттеpi мен icкеpлiктеpiн практикада колдана бшуге дагдыландыру. Ол нота сауаттылыгын ашу жeнiнде де кунды пайымдаулар жасады.
Музыкалы; бiлiм беру педагогикасы калыптасуыныц алгашкы кезецiндегi Ресей мен Батыс Европадагы музыкалы; тэрбие беpудiц жагдайы туралы объективтi маглуматтар жинакталган мацызды ецбектердщ бipi С.И. Миpопольcкийдiц «Ресей мен Батыс Европадагы музыкалы; бшм беру туралы» ютабы едi [2]. Автор ецбегшщ негiзгi максаты музыканыц тэлiм-тэpбиелiк мацызын ашу жэне сол кезде мYмкiн болып еcептелмейтiн жалпыга бipдей музыкалы; тэpбиенi жYзеге асыру жолдарын карастыру болатын.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
XIX гасырдьщ соцында музыкалы; бшм беру педагогикасыныц к;алыптасуына Д.Н. Зарин мен А.Л. Маслов елшеуаз Yлес косты. Олар ездершщ музыкалы; тэжiрибесiне CYЙене отырып, балалардыц музыкамен ш^гылдануга деген эуескойлыгын, шыгармашылы; белсендiлiгiн арттыру негiзiнде олардыц музыкалы; кабiлеттерiн дамытуга болатындыгын дэлелдеп бердь Д.Н. Зариннщ «Мектепте хормен эн салу эдютемеа» оку ^ралында музыкалы; кабiлеттердi дамытудыц бiркатар мэселелерi карастырылган. Оныц пайымдауынша балалардыц музыкалы; белсендшгш арттыру музыкалы; кабiлеттердi дамытудыц непзшде жYзеге асырылуы тиiс. Автордыц балаларга белгiлi бiр мэтiнге немесе ая;талмаган музыкалы; фразаны жалгастыра эуен шыгарып ая;тау, музыкалы; ;абылдауды эндi орындау жэне оны импровизациялау негiзiнде уйымдастыру музыка сауатын мецгеруде, дыбыстардыц ;атынасын, ;озгалысын бейнелейтiн эуендер шыгару сия;ты усынган шыгармашылы; тапсырмалардыц, сонымен ;атар музыкалы; есту, ырга;ты сезiну ^б^е^ерт дамыту, эншi даусыныц тэрбиесi, эндi Yйрету, репертуар сурыптау бойынша усынган эдiстемелерiнiц практикалы; мацызы зор [3].
Нег1зг1 бел1м: Жеке т^лганыц музыка ар;ылы шыгармашылы; сапа-касиеттерiн дамыту мэселелерi П.Л.Яровскийдщ, В.Н.Щацкаяныц iзденiстерiнде керiнiс алган. П.Л.Яровский (1877-1942)-кернектi музыкатанушы, сазгер, пианист, ;огам кайраткерi,енертану гылымдарыныц докторы Мэскеу,Киев консерватория ларыныц профессоры. Оныц 6y^ емiр жолы музыкалы; тэлiм-тэрбие жумысын дамытуга арналган. Оныц музыкалы;-педагогикалы; практикасында балалардыц музыкалы; мYмкiндiктерiнiц мейлiнше ашылуына, шыгармашылы; кабiлеттерiн белсендiлiкпен дамуына ыщпалын тигiзетiн езiндiк эдiстемесi осы саладагы iзденушiлерге Yлкен кызыFушылык тугызган едь Автордыц балалардыц музыканы ;абылдауы, олардыц шы^армашылы; бастауларыныц кезiн ашу мшдеттерш жYзеге асыруда есту, сенсомоторлы; тYЙсiктердi белсендiру бойынша усыныстары да назар аударарлы; жэне ез заманындаFы жацашылды; болып табылады. Музыкалы; педагогиканыц кернект екiлдерiнiц бiрi - В.Н.Щацкая. Ол 1965 жылы Мэскеу консерваториясын бтрш «Детский труд и отдых» балалар клубын бас;арды.В.Н.Щацкая мен С.Т.Щацкийдiц «Бодрая жизнь» колониясындаFы музыкалы; тэрбиенi уйымдастыру тэжiрибесi бYгiнгi зерттеушiлердiц назарын ездерше Yнемi аударып келедi. Бул тэжiрибенiц ерекше белгiлерi - ец алдымен сол кезецде белец алFан тэрбиедеп дерекi жалтыра;ты; пен жаттандылыкка формализмге тос;ауыл бола алатын амал-жолдарды iздестiру едi.
Екiншi кезец (XIX Fасырдыц соцы мен XX Fасырдыц бiрiншi жартысы) эн-кYЙдiц дербес пэн ретшде о;ытылуына жэне музыкалы; бiлiм мен тэрбие беру эдютемесшщ жасалуына байланысты, музыкалы; бiлiм беру педагогикасыныц жаца Fылым саласы ретiнде ;алыптаса бастауымен сипатталады. Сол кездегi кернектi мемлекет кайраткерi А.В.Луначарскийдiц басшылыFымен Халы; аFарту комиссариаты жанында арнайы музыкалы; белiм ашылды. Сейтiп, мектептерде музыкалы; бшм мен тэрбие ма;маты мен мшдеттер^ талаптары ай;ындалып, музыкалы; бiлiм беру мен тэрбиелеудщ жYзеге асыру жолдары ;арастырыла бастады. Эн сабаFын о;ы^а байланысты ;ойылатын талаптар кYшейтiлiп, бшм мазмунын сурыптау колFа алынды, саба; егазу эдiстемесiн жасау жэне о;у ^ралдарын дайындау жумыстары жоспарланды. Эн сабаFын жYргiзетiн м¥Fалiм даярлыFы да назардан сырт калFан жо;.
Мектептеп музыкалы; тэлiм-тэрбиенiц ма;саттары мен мазмунын аны;тау,о;ушылардыц шыFармашылык кабiлеттерiн дамыту мэселелерi карастырылFан Н.Я.Брюсованыц, музыка сабаFын жобалау, ;^ру мэселелерiн талкылауFа арналFан М.М. Койранскаяныц ма;алалары да музыкалы; бшм беру педагогикасы теориясыныц дамуына айтарлы;тай Yлес ;ос;ан ецбектер дейге болады.
Ресейде музыкалы; педагогиканыц дамып ;алыптасуына музыкатанушы, сазгер, педагог. ССРО-ныц академии Б.В.Асафьев кеп ецбек ащрдь Ол iрi музыкатану мектебiнiц негiзiн салушы ретiнде аса танымал Fалым, эстетика, музыка теориясы мен тарихы туралы кiтаптардыц сондай-а; мектепте музыкалы; тэрбие беру эдютемеа жэне оны уйымдастыру
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
проблемалары мен кэаби-музыкалык бшм беру женшдеп саликалы макалалардыц авторы. Б.В.Асафьев езшщ ецбектершде мектеп окушыларыныц музыканы кабылдау кабшетш, музыкалык талгампаздыгын дамыту мэселелерiне кеп кещл бeлдi. Оныц пайымдауынша музыка сабактарында тек музыкалык шыгармаларды тыцдаумен гана шектелмеу керек, керiсiнше, олардыц музыкалык кабылдау мYмкiндiктерiн кецейту кажет, ягни музыканы практикалык жагынан мецгерту мiндеттерi койылуы тиiс.
Б.В.Асафьевтiц пiкiрiнше, енер туындыларыныц багасы мен наркын осы салада аз да болса шыгармашылыкпен эрекет етш, соныц жемiсiне куанып, шаттана бiлген адам гана, байыптай алмак. Будан оныц енермен шугылданудагы шыгармашылык iс-эрекетке ерекше мэн бергендшн кeремiз [4].
Музыканы тыцдап кабылдаудыц психологиялык аспектiлерi, соныц iшiнде «музыкалык угым^ашктер» негiзiнде музыкалык ойлауды дамыту, музыканы тыцдау барысында адамныц белгш бiр сезiмге бeленiп, сан килы психикалык кейiпке тYсiп кана коймай, талдау, жинактау, салыстыру нэтижесiнде музыкалык материалдарды саралау, сурыптау, бага беру сиякты ойлау процесiнiц жYрiп жаткандыгы Б.В.Асафьевтщ назарынан сырт калмаган. Оныц музыкалык педагогика саласында калыптаскан кагидалары сол кезецде музыкалык тэрбиенiц калыптасуына eлшеусiз зор Yлес косты, эрi болашакта дамуына негiз болды.Музыка eнерi кeркемeнердiц кене тYрлерiнiц бiрi жэне ол болашак урпакка мэдени-эстетикалык тэрбие беруде шешушi роль аткарады. Музыканыц тарихы мен эволюциясы когамныц даму процестерiмен тыгыз байланысты. Сондыктан да эр заман езшщ тш eрнектерi мен жацалыктарын экелiп отырFан.БYгiнгi тацда кептеген музыкант-педагогтар В.Н.Шацкая, О.А.Апраксина, Н.Л.Грозденская, Ю.Б.Алиев, Л.У.Алимова, Д.Б.Кабалевский, К.П.Португалов, В.К.Белобородова жэне т.б.) совет мектептiц калыптасуы мен дамуына eздерiнiц тэжiрибелiк кызметтерш арнаFан балаларFа жалпы бiлiм беретш мектептерден музыкалык тэрбие берудiц кептеген теориялык мэселелерiн дайындап (Кулманова ШД., Балтабаев М.Х., ¥закбаева С.А жэне т.б.), музыка енершщ терец тэрбиелш мYмкiндiктерiн, жас урпактыц адамгершiлiк сешмдерш калыптастырумен тыFыз байланыстырFан. Солардыц шшде В.Н.Шацкая, окушыларFа идеялык-адамгершiлiк тэрбие берудi музыканыц мэнiн, мацызын, аша отырып, музыка аркылы тэрбиелеуде жетiстiкке жетудщ мiндеттi шарты, тэрбиелiк жэне керкемдш мiндеттерiнiц бiрлiгi болып табылатындыFын атап кeрсетедi [5].
Автор жалпы бшм беретш мектептердщ музыкалык тэрбиелiк жумыстарын eткiзудiц эртYрлi формаларына талдау жасап, лайыкты музыкалык материалдарды пайдаланFан жаFдайда жэне психиканыц сезiм, елес, ерш жэне мшез сиякты жактарын, дамытканда, музыкалык тэрбиеде окушылардыц дYниетанымын калыптастыруда мYмкiндiгiн дэлелдейдi.О.А.Апраксина eзiнiц теориялык ецбектершде жалпы бiлiм беретiн мектепте музыкалык бшм берудщ калыптасуы мен даму тарихын балаларFа музыка eнерi аркылы тэрбие жумыстары мэселелерiн, окушыларFа адамгершшк-идеялык, эстетикалык тэрбие берудегi музыканыц релш, сабак процесiнде окушылардыц сезiмдерi мен киялдарын дамытудаFы мэнiн жан-жакты ашып кeрсетедi [6].
^азак музыкасыныц тарихын дамыту жолында улттык eнердiц ешпейтш классик шыFармаларын тудырFан дарынды ^йшькомпозиторлар шыкты.
Аты ацызFа айналFан ^оркыт (YIII-IXF-лар), музыкалык нота жазуыныц алFашкы Yлгiлерiн ойлап тапкан Эбу Насыр эл-Фараби (870 — 950), XYF-да eмiр CYрген ^азтуFан мен Асан каЙFы казактыц eткендегi дамыFан музыка мэдениетшщ дYлдYл eкiлдерi болып табылады. Музыканыц теориясы мен музыкалык аспаптарда ойнауда Эл-Фарабиге тец келер жан болмады деп жазады, Ибн Аби Усайбета. ШыFыс философтарыныц ецбектерiн карастыру барысында сопылык музыкалык теориялар мен кене тYркiлiк дэстYрлi кезкарастардыц байланысы накты деректермен дэлелденедi. Эл-Фарабидiц музыка теориясы бойынша жазFан «Музыканыц улы кiтабы» (Китаб ал-мусики ал-кабир), «Музыка жайлы Fылымныц элементтерi туралы ютап» (Китаб устуксат илм ал-мусика), «Ритмдердi класска белу» (Китаб ихса ал-ина), жэне т.б. ецбектерi жатады. «Музыканыц улы кiтабы» атты
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
трактаты оньщ шыгармаларыныц шшдеп бiрден-бiр Heri3ri туындысы болып саналады. Бул шыгарма 1930-36 жж. француз тшне, ал 1967 ж. Каирде араб тшне аударылган болатын.Ютапта музыканыц тарихы, табиги зацдылыктары, дыбыстардыц табигаты, эуеш, оныц ретi, жеке дауыстан кеп дауыска айналу кубылысын талдаган жэне дыбыстыц нотага белшу зацын зерттейдьЭл-Фарабидщ «Музыканыц улы ютабы» Yлкен-Yлкен терт тараудан турады. Олар: музыка теориясына кiрiспе; музыка туралы гылым бастамасы; музыкалык аспаптар; музыкалык композиция. Ал «Музыканыц улы ютабы» атты негiзгi белiмi, эл-Фарабидщ езiнiц тужырымдамасы бойынша, Евклидке елштей отырып, оныц «Музыка туралы гылымыныц бастамалары» деген шыгармасына негiзделiп жазылады. Эл-Фараби: «Музыкалык теорияныц негiзгi объекта табигат немесе адам кызметiнiц нэтижес ретiнде болатын музыкалык мэндi зерттеу болып табылады», - деп жазды. Ол индукция эдiсiн колдана отырып, ю жYзiндегi музыканыц тэжiрибесi ойланудыц шыгуына ыкпал жасайды, ал седукция эдiсiн пайдаланып, тэжiрибе жолымен мэлiметтерге корытынды жасай бiлy, кажеттi салдардан корытынды шыгара бiлyге экеп согады деп, логикалык ойлаудыц негiзгi ею эдiсi индукция мен дидукцияныц арасындагы езара органикалык байланысты кере бшген. Музыка тэрбиесiн зерттеу аркылы табигат пен енердщ объективтi зацдылыктарын зерттеуде математикалык эдiстердi тиiмдi колдануга болатындыгын керсеттi [7].
Д.Б.Кабалевскийдiц мектеп окушыларыныц музыкалык тэрбиесiне, оны адамгершiлiкке тэрбиелеудеп езара байланысына коскан Yлесi ете зор. Fылыми эдебиеттерге жасаган талдау музыканыц жетюншектерге тэрбие берyдегi ыкпалыныц зор екендiгiн керсетедi.Мyзыка енерiнiц функциясы кепжакты.Бул функциялардыц бэрi езара тыгыз байланысты, «музыка тiптi тек таза колданбалы немесе кецiл кетерyшiлiк рель аткарган жагдайда да, ол тыцдаушыларын тэрбиелейдi, ягни олардыц рухани дYниесiн калыптастырады жэне езгертедi», - деп атап керсетедi А.Н.Сохор. Музыка ец алдымен, тыцдаушылардыц эмоционалдык сезiм ерiсiне ыкпалын тигiзедi. Музыка адамгершiлiк жагынан жетiлдiрiлген тулганыц эстетикалык негiзiн калауда ерекше роль аткарады жэне адамныц коршаган ортага деген тYрлi сезiмдерiн бiлдiре алады.Жалпы бiлiм беретiн мектепте жеткiншектердi тэрбиелеу мэселесi эртYрлi куралдар аркылы, соныц iшiнде музыка енерi аркылы жYзеге асырылады, сондыктан да ол «кYPделi когамдык катынастарды тYсiнyдi жецiлдетедi, моральдык катынастарды кабылдауга непз болады». «Музыка-алып улы кYш. Ол адамды CYЮге жэне жек керуге, жазалауга жэне кешiрyге мэжбYP етедЬ», -деп пайымдаган.
Музыка енерiнiц бул ерекшелш б1ртш1ден эстетикалык тэрбиенiц мазмунын аныктайды. Эстетикалык саланыц езектi мэселес сулулыкты сезiп, бiрге тYЙсiнy болып табылады. Ектш1 жагдайда ец бастысы патриоттык мазмунды жете тYсiнy болып кабылданган сезiмдiк - образды беютуге эмоционалдык жай-кYЙ кемектеседi. Бiрак ею жактыц тэрбиелiк ыкпалына да сезiм мен ойдыц езара эрекеттестiгi себепшi болады жэне осы процестi багалай бiлетiн танымныц ерекше тYрi пайда болады.Эн енерi аркылы тYрлi багытта тэрбие берyдiц бiрлiгi де, айырмашылыгы да, осында болып табылады. С.Л.Рубинштейн: «адам сезiмдерiнiц жиынтыгы - ол непзшен адамныц дYниеге жэне баска адамдарга карым - катынасыныц жиынтыгы», - деп дэлелдейдi.
Музыканыц адамга белгiлi бiр максатта эсер ету ерекшелiгi ец алдымен, «музыка оныц сезiмдерiн дамытады жэне тэрбиелейдi адамныц барлык психикасын белсендендiредi когамдык мэш бар кундылыктарга багыттайды, сондай-ак, оны еркiн эрекеттегi дайындыгын арттырады». Демек, эненерi аркылы тэрбие беру процесшде екi салада карастырылады..Б1ртш1 жагдайда, ол тэрбиенщ пэш ретшде кызмет аткарады, оныц мазмуны болып заттар, адамдардыц iс-эрекеттерi саналады. Ектш1 жагдайда, эн енерi тэрбиенiц куралы болып табылады, осы музыкалык бейнелердi терец эмоционалдык тYPде кабылдауга мYмкiндiк бередi. «Энер-бiлiм булагы» дейдi халкымыз-енердщ кай саласы болса да адамдарга рухани ^ш-ж1гер берiп, ерекше куаныш, CYЙiнiш, толку сезiмдерiн оятады. Энер саласыныц бiрi-ол музыка. Мyзыка-дегенiмiздiц езi балага музыка тiлiмен жетедi. Музыка аркылы бала тэрбиелш жэне бшмдшк касиеттердi бойына сiцiредi.Мyзыка
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
баланыц сезiмдерiне тшелей эсер ете отырып, оныц моральдык бейнесiн калыптастырады.Музыка баланыц жеке басыныц адамгершiлiк сезiмдерiн дамыту Yшiн кажеттi жаFдайлар туFызады.Баланыц эн енерше деген кызыFушылыFыныц ерекшелiгi оны ынталандыру ерекшелiктерiмен байланысты.Оку пэндерiнiц мазмунымен байланыстаFы ынталандыруFа ол мыналарды жаткызады: эцпмелеудеп бейнелi форманы; бейненiц бiрегейлiгi; косымша эстетикалык бiлiмдi ендiру; деректердi эстетикалык баFалау жэне т.б.
Танымдык эрекеттер мынадай ынталандырулармен байланысты болады: мецгеретш кубылысты талдау, кундылыктар, пайымдау, логикалык бiрiздiлiк, сабактаFы кYтпеген жаFдайдаFы бэсецдiк, ужымдык жэне дербес ю-эрекет тYрлерiнiц Yйлесiмдiлiгi, iс-эрекеттiц iзденiс сипаты жэне окушылардыц шыFармашылык жумысы жэне со^ы, Yшiншi топка сыныптаFы карым-катынасты аныктайтын ынталандыруды жаткызады: муFалiмнiц окыту мазмунына eзiндiк кезкарасы; окушылардыц берген жауабына эмоционалдык баFалык кезкарасы; муFалiм тулFасыныц сабакта eздiгiнен ашылуы окушылардыц дара ерекшелштерше баFдары; сынып ужымындаFы езара тYсiнiстiгi. Мундай кызыFушылыкка жоFарыда аталFан ынталандырумен бiрге, оку процесшде туындайтын тYрлiше жаFдайларды курайтын олардыц жиышъ^ы да ыкпал етедi. Жалпы алFанда, музыкалык тэрбиеде бiр жаFынан, адамныц eмiрдегi кубылыстарды eзiне кажетп эстетикалык нэрсенi турFысында кабылдаудаFы кабшет мен даярлыFы мацызды болса, екшшщен адамныц осы кубылыстармен байланысын камтамасыздандыратын шарттардыц болуы мацызды. ОкушыларFа музыкалык тэрбие беру барысында мектепте бшгш бiр жYЙелi баFытпен музыка сабаFы жYргiзiледi.
^орытынды: Музыка сабаFы эн айту, музыка тыцдау, музыкалык сауаттылык, шыFармашылык тапсырмалар жэне баска да косымша ю-шаралар тэрiздi музыкалык ю-эрекеттiц негiзгi тYрлерiнiц бiрлестiгiнен курылFан.
Сабак 45 минуттан аптасына 1 рет, ал клубтык жэне YЙiрме сабактары негiзiнен айына 1-2 рет 1-1,5 саFаттан жYЙелi тYрде етазшедь Мэлiметтердi саралау, мектеп окушыларын казак халык музыкасын таныстырумен байланысты сабактарды музыка муFалiмдерi, музыка мектебiнiц муFалiмдерi уйымдастырады, бiрак оларды катыстыру Yшiн, кейде осы мектептiц окушылары да катыстырылады.
^азак мектептерше бейiмдеген баFдарламалар окушыларFа музыкалык-эстетикалык тэрбие беруде, оныц музыкалык мэдениетш кетеруде мацызды роль аткарады.Бул орайда М.Х.Балтабаевтыц жетекшiлiгiмен жасалFан «Елiм-ай» баFдарламасын атауFа болады. БаFдарламаныц максаты - окушыларFа бойына ез ултыныц эдет-Fурып, салт-дэстурш сiцiру, ондаFы эсемдiктi эмоционалдык турFыда кабылдай бiлуге мYмкiндiктер туFызу.
БаFдарламаныц баса кeрсететiн бiр ерекшелiгi - оныц такырыптык курылымы. Эрбiр токсанныц ез такырыбы бар.
Непзп мiндеттерi:
1. Халыктык эн-кYЙлерiнiц мазмунымен, шы^у тарихымен, авторларыныц eмiрiмен таныстыру, аркылы балалардыц санасына туFан халкына деген курмет пен мактаныш сезiмiн уялату, улттык рухты сiцiру, улттык енер саласыныц мэдени децгейiн кетеру.
2. Балаларды эн-кYЙдiц eзiндiк керкемдш ерекшелiктерiн кере, ажырата, талдай бшуге даFдыландыру, музыкалык шыFармашылык кабiлеттерiн (еспген эуендi есте сактау, ырFакты уFа бiлу, екпiндi сезе бiлу т.б.) дамытуFа ыкпал ету.
3. ¥лттык енерлер: эн, кYЙ, би, ою-ернектер арасындаFы (мэселен, эуен мен бояулар, эуен мен кимылдар, кимылдар мен сызыктар т.б.) езара Yндестiктi, байланысты, уксастыкты кере бiлуге, олардыц езшдш тiлiн тYсiнiп, эстетикалык турFыда кабылдай бшуге YЙрету.
4. Ауыз эдебиет Yлгiлерiн (макал-мэтелдер, жумбак, жацылтпаш, каламак, санамак ойындары, ертегi т.б.) ойын тэсiлi жэне эуен жаттыFуларыныц сeзi турFысында пайдалану аркылы балалардыц киялын дамытып, ойын ушкырлау, сез енерше деген кызыFушылыFын артырып, тiлiн ширату, тапкырлыкка, байкампаздыкка тэрбиелеу, рухани eрiсiнiц кецеюiне жэрдемдесу.
5. Балаларды ата-баба мурасы - домбыра аспабында ойынга YЙретy аркылы ^й енерiне деген кызыгушылыгын арттыру, ^й енерi саласынан тYсiнiктерiн молайту, ^й сазыныц эсемдiгiн жYрек сезiммен кабылдай бiлyге дагдыландыру.Багдарламаныц баса керсететiн бiр ерекшелiгi - оныц такырыптык курылымы. Эрбiр токсанныц ез такырыбы бар. Мысалы:
I токсан - «Сары арка»;
II токсан - «Тулпар»;
III токсан - «Акку»;
IV токсан - «Елiм-ай» деп аталады.
Ол сабактан сабакка бiртiндеп, бiрiздiлiкпен, жYЙелiлiкпен, кYPделене, толыктырыла ашылады. Терт токсанныц аралыгында да, барлык оку жылдарыныц аралыгында да шю сабактастык жYзеге асып отырады. Барлык косымша, жанама такырыптар негiзгi такырыптарга тэyелдi жэне солармен байланысты мецгершед^Терт токсанныц аралыгында да, барлык оку жылдарыныц аралыгында да шю сабактастык жYзеге асып отырады. Барлык косымша, жанама такырыптар непзп такырыптарга тэyелдi жэне солармен байланысты мецгерiледi.Э.Райымбергенов, С.Райымбергеновалардыц эн-кYЙ пэнi бойынша жасалган «Мурагер» атты багдарламасы казак орта мектебшщ бастауыш сыныптарына арналган. Багдарламаныц непзп максаты - ана тшн, дшщ дэстYрiн, енерiн, эдет-гурпын, бiлiп, езш халкыныц асыл казысанысыныц мурагерi сезшетщ елiн, туган жерiн, ата мекенш CYЙетiн казак азаматын тэрбиелеу.ШДулманованыц жетекшшпмен бастауыш сынып окушыларына арнап улттык музыка негiзiнде жасалган «Эн-кYЙ» пэш багдарламаларыныц мазмуны «Эн кYЙ халык казынасы» атты барлык сыныптарга ортак такырып аясына шогырландырылган.Багдарламала накты такырып бойынша ею жартыжылдыкты камтиды.1 -сынып багдарламасыныц 1-шi жартыжылдыгыныц такырыбы: «Сырлы да сазды эyен».II-шi токсан: «КYмбiрлеген кYмiс кYЙ».2-сынып багдарламасыныц жартыжылдыгыныц
такырыбы: «Эн мен ^й - халык Yнi»; П-шi жартыжылдыгыныц такырыбы: «Ацыз-ертеп элемiндегi эн мен ^й». 3-сынып багдарламасы терт токсаннан турды.Токсан такырыптары:«Эпос сарыны», «Акыл,накыл,есиет», «Айтыс енерi», «КYЙ тартыс». 4-сынып багдарламасыныц жартыжылдыгыныц такырыбы: «^ос арна», II-сiнiц такырыбы:
«Халык музыкасыныц элемдш арнага уласуы» деп аталады.Ал, "Елiм-ай" багдарламасы казактыц дэстYрлi керкем мэдениеттщ, халык енершщ емiрмен байланысын дэйект тYPде угындыратын бiртутас жYЙенi керсетедь Бул байланыстарды эстетикалык, отансYЙгiштiк зерттеу iсiнде халык енерiнiц элеyметтiк кызмет багдарламаныц жетекшi белiгiне айналады.Оку мен тэрбиенщ бiрiншi кезецiнде балгын шак екi багыт болады: балалар, ата -аналар жэне балабакша ужымымен жумыс. Бул кезецнiц авторлар тобы жетекшiсi А. Маханова балаларды "Сулулыктан — адамгершiлiкке" В.А.Сухомлинский уранымен кешендi окыту жэне тэрбиелеyдiц белсендi турлерш кецiнен пайдаланды.
Бул "Елiм-ай" багдарламасы халык дэстурлершщ гажап айкындаушы ^шше ие терец сенiмге негiзделген. БYгiнде улттык рухани кундылыктарды сактау мен кешнпге берyдiц табиги жолдарын калпына келтiрy аса мацызды iс. Ол жол бузылган, соныц нэтижесiнде тш бейнелiлiгiнде (карабайыр тецеулер мен тусшштер), музыка мэдениетiнде адамдардыц энге, ^йге кумарлыгы кемiдi; музыкалык кэсiби бшм беруде ултгык музыкалык ойлау жYЙесiн калыптастыруга назар аударылмайды, эстетикалык талгамда (улттык мэнерде сейлеу, кYiнy, кимыл-эрекет жогалып барады), адамдар, арасындагы карым-катынаста (мейiрiмнiц, ерлiктiц, нэзiктiктiц, сенiмнiц, бекзаттылыктыц кемyi) келецсiз мэселелер бел алып барады.
Жалпы барлыц багдарламаларга ортац мацсат: музыка енерi аркылы рухани жагынан бай, халык музыкасын емiрдiц бейнесi ретiнде тYсiнiп кабылдайтын жэне оны CYЙетiн, халкымыздыц эдет-гурыптары мен салт-дэстурлерш кастерлеп, классикалык музыканы жэне баска халыктардыц енерiн кадiрлей бшетш жеке тулганы тэрбиелеу.
Ортац мтдеттер: халкымыздыц тэрбиелш халык эндерi аркылы музыкалык шыгармашылыгына балалардыц CYЙiспеншiлiгiн оятып, оны курметтеуге тэрбиелеу жэне ез халкыныц эдет-гурпы мен салт-дэстYрлерi женшде тYсiнiктерiн калыптастыру; балалардыц
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
эсемдшке, сулулыкка деген сезiмiн дамыту, оларды халкымыздыц аспаптык, эншiлiк шыFармашылыFынан эстетикалык лэззат, эсер алуFа тэрбиелеу; музыканыц eмiрмен байланыстылыFын тYсiндiре отырып, халык шыFармашылыFыныц кене заман мен осы замаеты сабактастык дэстYрiне балалардыц назарын аудару; баланыц музыкалык кабшетшщ дамуына тYрткi болу, ырFакты сезiну, ести бшу жэне есте сактау касиетш тэрбиелеу; музыканы тыцдау жэне эн айту барысында музыкалык сауаттылык элементтерiнен бшм беру; музыка тыцдау жэне орындау барысында OFан шыFармашылыкпен карауFа тэрбиелеу, кызыFушылыFы мен киялын дамыту.«Эн-кYЙ - халык казынасы» такырыбы 1-4-сыныптардыц эркайсысыныц музыкалык материалдарынан кeрiнiс тауып отыр, максаты мен мiндеттерi де соFан сэйкестендiрiлген.Эрбiр токсандык, жарты жылдык, жылдык такырыптарды белгiлеуде жYЙелiлiк пен бiрiздiлiк сакталып, келесi токсан жэне сыныппен байланыстырыла отырып, негiзгi аталFан такырыптыц мэнi ашылады.
1. Карасев А.Н. Музыкальное образование в школе учебное пособие для студентов, под редакцией Л.В. Школяр. М.2001
2. Миропольский С.И. История образования и педагогики в трудах С.И. Миропольского на примере церковно-приходских школ / Е. В. Болонкина. — Текст : непосредственный // Теория и практика образования в современном мире : материалы I Междунар. науч. конф. (г. Санкт-Петербург, февраль 2012 г.). — Т. 1. — Санкт-Петербург : Реноме, 2012. — С. 59-62. — URL: https://moluch.ru/conf/ped/archive/21 /1901/
3. Зарин Д.Н. Методика школьного хорового пения в связи с практическим курсом. -М., 2008.
4. Асафьев Б.В. Избранные статьи о музыкальном просвещении и образовании. -Ленинград. Музыка, 1973.
5. Шацкая В.Н. Музыкально - эстетическое воспитание детей и юношества М. 1975 «Правительственный вестник» журналы 1982, № 643.
6. Апраксина О.А. Методика музыкального воспитания в школе - Москва, 1983, б.15.
7. ^улманова Ш.Б. Эн-^й сабагынан багдарламалар 1-4 сынып // Бастауыш мектеп. -Алматы, 1996 - № 7, 8, -1998. - № 3, 8. ^рлеспкте: ^улманова Ш.Б., М.Оразалиева, Б.СYлейменова).
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
