CC BY
6УДК: 37.091.39
Т¥РМЫС САЛТ-ДЭСТYРЛЕРДЕГI ЖЫРЛАРДЬЩ ПАТРИОТТЬЩ
ТЭРБИЕДЕГ1 МАЗМ¥НЫ
ТОБАГАБЫЛОВА АИЖАН ЖУНУСОВНА
КР Мэдениет саласыныц Y3дiгi, КА.Ясауи атындагы Халыкаралык казак-TYpiK университетi, Орындаушылык енер кафедрасыньщ кауымдастырылган профессор м.а.
Аннотация: Мацалада цазацтардыц узац жылдар бойы журггзген тэуелсгздгк ушгн курес1 тудырган елдщ ерлгк дэстурлерш жацгырту, оны бугтг1 оцушы-жастардыц санасына цайта сщрт, елд1г1м1здщ жаца жагдайындагы мацсат-муддеЫне пайдалану керектт, халыцтыц дэстурлер эрцашан адамзаттыц дамудыц барысында вз1н1ц этикалыц халыцтыц сананыц табиги бвлтбес бвлггг екендггг айтылган.
Буг1нг1 тацда цазац халцыныц улттыц мэдениеттщ цайта вркендеу жагдайында бгргншг орында жеткгншек урпацтыц, вз халцыныц рухани цазынасымен, оныц улттыц мэдениет1мен, эдет-гурып дэстургмен негурлым терещрек танысу цажеттт туады.
Когамдыц вм1рд1ц барлыц саласында улттыц жэне адамзаттыц цундылыцтарды цатар цабылдауга цаб1летт1, рухани жэне элеуметтж-адамгерштк мумтндт мол тулганы цалыптастыру идеясын б1ршт1ре 1ске асыруымыз керек.
TyrnHdi свздер: патриоттыц, салт-дэстурлер, тэрбие, тэрбиелж эсер, мэдени мура, мэдениет, эдет-гурып, рухани мура.
Kipicne. БYгiнгi егемендi елiмiздiц ескелец урпагы еткендеп eMip шындыгын, ата-бабамыздьщ кене тарихы мен турмысын, салт-санасын, эдет-гурпын Grnrici келедь БYгiнгi тацда казак халкыныц улттык мэдениетшщ кайта еркендеу жагдайында бiрiншi орында жеткшшек урпактыц, ез халкыныц рухани казынасымен, оныц улттык мэдениетсмен, эдет-гурып дэстYрiмен негурлым терецiрек танысу кажеттiгi туады. Эйткеш мундай негiздердi бiлмей, ез халкыныц ерекшелштерш сезiнбей, оны баска халыктардыц ерекшелiктерiмен салыстырып багаламай, езшщ рухани байлыгын молайту мYмкiн емес. Тэрбиеш уйымдастырудагы сырткы уксастыктарга карап, тэрбие барлык халыктарда бiрдей деп айтуга болмайды. Тек, эр халыктыц eзi жасаган бастауларга сYЙенген тэрбие руханилыкка ие бола алады. Бул тэрбиенщ артыкшылыгы эр адам ец алдымен ез халкыныц перзентi екенш сезiнуi, екiншiден ез халкыныц болашагы сол жекеленген адамдарга байланысты екенш тYсiну. Сондыктан да эр урпак ез уакытын, ез талаптарын непзге ала отырып, ата-баба тэрбиесiн, ягни халыктык педагогиканыц талап-тiлектерiн игергенi жен.
БYгiнгi тiлiмiзге, дiнiмiзге мойын бурган кезде болашак урпагымыздыц ана тшн бiлмеуiн, салт-дэстYрiмiзден, улттык ойлау ерекшелштершен кол Yзе бастауы сайып келгенде улттык менталитеттщ жогалуы деп карауга тура келедi. «Жаца жагдайга сай бiздiц бэрiмiздi алацдататын мэселе - бшмд^ кэсiби даярлыгы бар адам тэрбиелеу гана емес, когамдык eмiрдiц барлык саласында улттык жэне адамзаттык кундылыктарды катар кабылдауга кабiлеттi, рухани жэне элеуметпк-адамгершшк мYмкiндiгi мол тулганы калыптастыру идеясын бiрiктiре iске асыруымыз керек».
Heri3ri бвлiм. Бiлiм - бYгiнгi eмiрдiц ец Yздiксiз дамымалы сатысыныц бiрi. Ол мэдениеттi сактаудыц жэне оны келешек урпакка жетюзудщ басты куралы болып табылады. Бшм когам дамуыныц интеллектуалдык кана емес, сонымен катар экономикалык базасын жасайтын eндiрiстiц рухани мацызды саласы. Адам бшм аркылы гана жеке бастыц кажеттiгi
АИДАРБЕК ЦЫМБАТ
6В01406-Музыкалык бшм мамандыгыныц 2 курс студентi ТYркiстан, Казакстан
мен eзiндiк дамуын канагаттандыра алады. Ол жаца элеуметпк-экономикалык ерлеу дэуiрiнде элеуметтiк каркында дамудыц кайнар Ke3i болып табылады.
«^азакстан Республикасында орта бiлiмдi дамыту» тужырымдамасыныц жаца жобасында айтылгандай: «Жалпы бiлiм жYЙесiне тэн ерекшелiк, бiр жагынан, оныц салаларыныц езара байланыстылыгы, екiншi жагынан, бшмнщ улттык жYЙеге негiзделген болып табылады. Олар бiр-бiрiмен бiлiм кещстшнде диалектикалык тутастыкта бiрге eMip CYредi». Эр халыктыц езше тэн ерекшелiктерi бар. Ол эр улт eкiлдерiнiц санасында материалдык жэне рухани eмiрiнiц ерекше калыптаскан жагдайларымен, тарихи даму жолыныц eзгешелiгiмен, адамдардьщ мшез-кулык, сезiм, т.б. психологиялык кубылыстардыц кeмегiмен эдет-гурыптар, дэстYрлер аркылы мэдени eмiрiнен орын алып, урпактан-урпакка бершп отырады.
¥лттык психологияныц шын мэшсшдеп феномен ретiнде улттык элементтерден туратын eзiндiк ерекше к¥рылымы бар. Булардыц катарына улттык мiнез, сезiмдер, салт-дэстYрлер жатады жэне булар жеке тулгага Yлкен эсерiн тигiзедi. Мэселен, улттык салт -дэстYрлердi сактау, ол улттык мактаныш сезiмдi кeрсетедi жэне оныц халыктыц тарихына, мэдениетше, дYниетанымына улттык касиеттерiне катысы бар. ¥лттык сана сезiм кайта жацгырып, жацаша рухани кeтерiлу YPДiсi басталады. Елiмiздiц егемендiк алуы халыктыц улттык бiрлiгiне жаца жол ашады.
Осы жолда казактардыц узак жылдар бойы жYргiзген тэуелсiздiк Yшiн кYресi тудырган елдiк, ерлiк дэстYрлерiн жацгырту, оны бYгiнгi окушы-жастардыц санасына кайта ащрш, жацгырту, елдiгiмiздiц жаца жагдайындагы максат-мYДдесiне пайдалану керек. Бул жолда ^азакстан Республикасындагы этникалык-мэдени бiлiм тужырымдамасында айтылгандай: «Жастарга бiлiм беруде этникалык-мэдениеттi бYгiнгi eмiрмен сэйкестендiру проблемасын шешуге алгашкы талпыныс жасалады. Жастарга халыктыц ^не мeдениетiнен бiлiм жэне тэлiм беру id. Осы халык eмiр CYретiн мекенге деген CYЙiспеншiлiкпен Yйлесiмдi турде астасып жатуга тиiс» - делшген [1, 145 б.].
Осымен байланысты бYгiнде мектептердегi тэрбие iсiнiц мазмунына отандык жэне элемдiк eркениеттi елдердщ мэдени мурасын кiрiктiре пайдалану бYгiнгi кYннiц талабы болып отыр. Соныц iшiнде ец бастысы, эрбiр халыктыц тарихына, тш мен эдебиетiне, мэдениетше, эдет-гурпына, жалпы рухани мурасына зор курметпен карау мэселесi болса керек. БYгiнгi тацда адамгершiлiк салт-саналары мен улттык дэстYрлерге байланысты эдет-дагды жас урпак бойында толыктай калыптаспаган. Кeпшiлiк алдында eтетiн «Наурыз» тойы, «YЙлену» тойы, «кыз сыны» т.б. мерекелi атаулар мен атаулы ^ндер рэсiмiн eткiзу кезiнде улттык дэстYрлер мен салттарды, эдет-гурыптарды кецiнен пайдаланып, олардыц тэрбиелiк мэн-магынасын урпактарга терец тYсiндiру тэлiм-тэрбие жумысыныц эмбебаптыгына жэне устаздар мен ата-аналардыц бул юке жауапкершiлiкпен карауына байланысты [2, 319 б.].
Мектептердщ тэрбие беру юшщ мазмунына отандык жэне элемдiк eркениеттi елдердiц мэдени-мурасын кiрiктiре пайдалануы - бYгiнгi тацда заманауи жарыктандыру ^ннщ талабы болып отыр. Соныц шшде ец бастысы, эрбiр халыктыц тарихына, тш мен эдебиетiне, мэдениетiне, эдет-гурпына, жалпы рухани мурасына зор курметпен карау мэселес болу керек. ^азак халкыныц салт-дэстYрлерiнiц ерекшелiгi мен оныц жеке тулга бойында калыптасып, туракты орын алуы жэне тэрбиелiк эсер ыкпалы да осы eмiршецдiгiнде, жаца дэстYрлердiц туып, дамып, калыптасып, тэрбие ^ралы ретiнде кейiнгi урпакка мура болып калуында болып отыр, олардыц бiр бeлiгi заман талабына орай жацаша сипат алган. ^азак халкыныц салт-дэстYрлерiнiц ерекшелiгi мен оныц жеке тулга бойында калыптасып, туракты орын алуы жэне тэрбиелш эсер ыкпалы да осы eмiршецдiгiнде, жаца дэстYрлердiц туып, дамып, калыптасып, тэрбие ^ралы ретшде кейiнгi урпакка мура болып калуында болып отыр.
Бугiнде егемендi ел болуымызбен байланысты жастардыц бойына патриотизмдi сiцiруде халкымыздыц улттык ерекшелш болып саналатын бауырмалдык, достык-дэрiптеу,
улкендi, ата-ананы сыйлау, кiшiге камкорлык, кайырымдылык, iзеттiлiк сиякты iзгi адамгершiлiк касиеттердi турмыс-салт жырларымен салт-дэстурлердiц жацарган тYрлерi аркылы жYЙелi турде насихаттаудыц мацызы зор. Эсiресе бугiнгi нарыктык катынаска кeшумен, когамдык меншiктiц ыдырап жеке меншштщ eркен жайуымен байланысты жеке баста eзiмшiлдiк, эгоистiк кeзкарастыц орнай бастауы, эркiмнiц eзiнiц кара басыныц камы ушiн тiршiлiк тынысын, ю-эрекетш икемдей куруы кайырымдылык, iзгiлiк касиеттерге сызат тусiре бастаганын умытуга болмайды.
^огамдагы жауыздык, eктемдiк эрекеттердiц бугiнде етек алуы батыстык «мэдениеттiц» ен жайлауыныц эсерiнен туып отырганын оган тоскауыл бола алатын бiрден бiр тэрбие тетiгi казак халкыныц канына сiцген ежелгi улттык достык, бауырмалдык касиет екенi акикат. Ал ол казактыц уйлену, сэбидiц дуниеге келу^ eмiрдiц эр кезецiн атап eтуiмен байланысты марапатталатын турмыс-салт жырлары мен эдет-гурып, ырым, бата-тiлектерiнен eзектi орын алган. Сондыктан турмыс-салт жырлары мен бата-тшектершщ тэлiмдiк мэнi зор.
Бугiнгi турмыс-салт жырлары бурынгы жырларга тек тYр жагынан гана уксастыгы болмаса, мазмуны жагынан тiптi бeлек. Бурынгы жырларда жер дауы, жесiр дауы, кыздыц eз тецiне косыла алмауы т.б. элеуметтiк тецсiздiк мэселелерi ^тершсе, бугiнгi eлец-жырларда елiмiздiц жетiстiгi, жастардыц бакытты eмiрi, элеуметтiк eмiр шындыгы сeз болады. Бугiнгi турмыс-салт жырларыныц такырыбы кец, мазмуны терецдiгiмен де ерекшеленедь
^азактыц казiргi замандагы алуан жуйелi eмiр тану жолдары, урпакка тэрбие беру эдiстерi ертеден калыптаскан жэне одан бутiндей кол узбеген. Сырткы куш канша ыкпалды болса да, халкымыздыц дэстYрлерi мулде жойылып кетпеген. Ендiгi максат ата-баба дэстYрлерiнiц озыгын жацарту, урпак тэрбиесiнiц басты куралына айналдыру, казактыц ата салтын, кагидасын казiргi eмiр тынысына сай ете икемдеп пайдалану. Халкымыздыц эдет-гурып, салт-дэстурлерiн пайдалану узак жылдар бойы мектептерде куйзелiске ушырап келдь Бугiнде елiмiз eз алдына егемен ел болуымен байланысты тот баспайтын салт-дэстурiмiздiц мол тагылымын тэлiм-тэрбие жумысыныц тYп казыгына айналдыру мектептердiц де, ата-ананыц да, кeпшiлiк ортаныц да басты мiндетi болып отыр. Бул кунде мектептердегi тэрбие Yрдiсi халык педагогикасыныц идеялары мен халыктыц узак жылдык урпак тэрбиелеу тэж1рибесше суйенуге тиiс. Сонымен бiрге халыктыц озык идеялык тагылымы жалпы адамзаттык кундылыктармен астасып, жымдасып берiлуi кажет. Жалпы адамзаттык кундылыктарды мецгертуде бiрiншi орында, бiрiктiрушi рольде тэрбиенiц мацызды куралы -ана тiлi аткармак. Осы орайда К.Д.Ушинскийдiц «Баланы халык тшне ендiру аркылы бiз оны халыктыц рухына, халыктык акыл-ой сезiмiне бeлеп, халык eмiрiнiц iшкi дуниесiне енгiземiз. Ана тiлiн мецгеру аркылы бала тек жалгыз сeздi гана мецгермейд^ оныц курылымдары мен кубылыстарын, угымныц шексiздiгiн, заттарга, кубылыстарга ^зкарасын, ойлардыц сезiмдердiц, кeркем бейнелердiц жэне тшдщ философиясын да игередi. «Ана тш осылайша» халыктыц улы тш атанып, осы замангы жагдайларда ерекше педагогикалык мэнге ие болады» [3, 242 б.] деген улагатты ойын басшылыкка алуга тура келедi. Сондай-ак Швейцарияныц кемецгер педагогы И.Г.Песталоцидiц «Тэрбиеш ана тiлiнде окытатын халыктык мектептердщ бай тэжiрибесiне негiздей отырып жургiзу керек...адамныц акыл-ойыныц калыптасуы, дурыс дамуы улт тiлiндегi мектептердiц оку мазмуны мен окыту эдiстерiн дурыс уйымдастыруга байланыстыц - деген озык ойларын аркау етуге тиiспiз [4, 97
б]. . .
Халыктык дэстурлер эркашан адамзаттык дамудыц барысында eзiнiц этикалык халыктык сананыц табиги бeлiнбес бeлiгi екенiн кeрсеттi. Соган карамастан дэстYрлердiц ескiсi де, жацасы да бурын болмаган eзгерiстерге ушырауда. Бiрак олардагы басты нэрсе ei^m бара жаткан урпак пен келер урпактыц арасындагы жанды байланыс сакталып келедi. Сондыктан осы замангы тэрбиенщ мэнi халыктардыц iлгерiлiк, iзгiлiк дэстурлерiн кайта жандандыру аркылы урпактардыц адамгершшк касиеттерiн ныгайту, калыптастыру, турактандыру болып табылады. Турмыс-салт жырларын талдау кезшдеп адамгершiлiк,
патриоттык тэрбиесшщ eлшемi apôip баланыц санасыныц децгешн, оны icKe асырудагы icкeрлiк сапасын белгшейд^ елшем комплeкcтi, объeктивтi жэне субъективт жагдайларды, баланыц ic-эрeкeтiнiц eрeкшeлiгiн ескередг
- окушылар адамзатты; рухани казына мен мураттарды бойына ciцiрудe турмыс-салт жырларыныц кажeттiгiн тYciнiп, халыктык тэрбиенщ казiргi элеуметпк ортага экелген жацалыктарына кeцiл аударады;
- баланыц мшез-кулкында, жYрic-турыcында халыктыц салт-санасын, турмыс-жагдайын басшылыкка алудыц эдет-дагдыларыныц мeлшeрi ескершедь
^орытынды. Тiршiлiк элeмiндeгi ец жогары акыл иeci - адам. «Адамзат дене жэне жан аталатын ею бeлiмнeн турады, тэрбиелеу дeгeнiмiз сол жан иесшщ дурыс ecуiнe кемек ^рсету деген шз», деп М.Жумабаев айтып кеткендей.... Турмыс-салт жырлары мен бата-тшектершщ тэлiм-тэрбиeлiк мэнici - когам Yшiн саналы, салмакты, орныкты, ецбекке кабшетп, жауапкeршiлiк iзгiлeнгeн, бeлceндi, e3 eлiн, жeрiн кадiрлeйтiн патриот азаматты калыптастыру болса, жеке адам Yшiн - оны eмiр cYрe бшуге, коршаган ортага бeйiмдeлугe жэне карым-катынас жасай бiлугe Yйрeту.
Тэрбиeнiц аса мацызды курамы - eнeр. Оныц шшде eтe кец, сан кырлы угымды камтитын - музыкалык eнeр. Музыка - адамзаттыц рухани азыгы, жан ceрiгi жэне тшмен айтып жетюзе алмайтын ушкыр киялы, нэзш ceзiмi. Ол eзiнiц кeркeмдiгi жэне нэзштшмен адам жанын баурап,олардыц акыл-ой, cана-ceзiмiнiц кeцeйiп, жаксы мшез-кульщтарыныц калыптасуына эceрiн тигiзeдi. ^азактыц эн мэдениетшен жанрлар шeгi мен CYлбeciн (контурын) Yнeмi айкын ажырата беру мYмкiн емес. Оныц баска музыкалык -поэтикалык дэcтYрлeрдeн (мысалы, орыстыц музыкалык-поэтикалык дэcтYрiнeн) айырмашылыгы да осында. Бул тургыдан алганда зар, зар-муц, куйiнiш, каЙFы-каciрeт эндeрi таза эдет^рып эндeрiнiц шeгiнeн шыFып, элдекайда кецешп кeтeдi. Сeз болып отырFан бул эндер eлгeн адамды жерлеу, кою Fурыптары кeзiндe Fана емес, сонымен бiргe узак уакыт бойына, eлгeн адамныц жылын, асын бергенге дешн орындалFан. ^аЙFы-каciрeт, муц-зар эндeрiнiц такырыптары да алуан тYрлi eкeнiн айта кеткен жeн. БYл арада олар ^п жаFдайда турмыс-салт эндeрiнe барынша жакындай тYceдi, тiптi олармен астасып жатады. Оларда туFан жeрiнeн, CYЙгeн адамынан алыстап кeтудiц, малдыц жутап, eлiмгe ушырауыныц, CYЙiктi ел, Fашык жаннан ажыраFан каЙFы-каciрeтi, кYЙiнiшi, муц-зары ерекше айкын ceзiлeдi, ерекше ^рЫс бeрeдi.
Халкыныц эдeт-Fурып, турмыс-салт эндершде сан-салалы ecиeт, насихат эндeрi мол орын алFан. Оларда халыктыц eмiрi туралы орныкты пiкiрлeрi, мал баFумeн, eciрумcн айналысатын кeшпeлi халыктыц тутас бiр моральдык, адамгeршiлiк кодeкci бейнеленген. Мысалы, сондай эндер катарына «Он Yш жаман» дeйтiн eлeцдi жаткызуFа болар eдi.
Турмыс-салт eлeц-эндeрiнiц шшде казак халкыныц бeciк жырлары, балалар ермеп дeйтiн эн-жырлар ерекше тартымды дер eдiк. Бул эндер ерекше eмiр куанышына толып, кайталанбас образдарFа толы, жаркын да ойнакы.
^азак халкыныц турмыс-салт эндeрiнiц iшiндeгi такырыбы жаFынан сан-салаларыныц таFы бiрi - шытырман окиFалы сюжет бар, бояуы канык бeйнeлi эн-eртeгiлeр, сондай-ак ойнакы, адщл ceргiтeтiн, ойды eрбiтeтiн «Жумбак eлeц», «Жiптeр eлeц» сиякты ойын-сауык эн-жырлары.
^азактыц эдeт-Fурып, турмыс-салт эн-жырлары кeптeгeн эдeт-Fурыптармeн, салт-дэcтYрлeрмeн шeктeлiп-тужырымдалFан, реттелген, ceйтiп улттык-образды эрi музыкалык ойлауда ^ршю тапкан иерархиялык eзара карым-катынастардыц тутас бiр дYниeciн бейнелеп ^рсетедь
КYрдeлi де сан-салалы образды-поэтикалык мазмунFа бай, тYрмыc-cалтпeн, ецбек процеамен, эдeт-Fурыппeн байланысты казак халкыныц турмыс-салт, эдет^урып эндeрi кeнe дeуiрлeрдeгi дYниeгe келген, ceйтiп, сапасы жаFынан жаца бiр фольклорлык кубылыска ауыскан, сол себептен бул эн-жырлар казактыц улттык медениетшщ бiрeгeй кeркeм
кершютершщ 6ipi болып табылган. Мунда жеке тулганыц рухын тэрбиелеуге, адамньщ адамгершшк болмысын калыптастыруга басты назар аударылган.
К.Д.Ушинский: «Педагогикадагы тэрбие - алдын-ала ниеттелген жэне арнайы уйымдастырылган педагогикалык процесс», - деп тужырымдаган. Арнайы уйымдастырылган тэрбиенщ мэн-магынасы [5, 368 б.].
^азак халкыныц салт-дэс^рлершщ ерекшелiгi мен оныц жеке тулга бойында калыптасып, туракты орын алуы жэне тэр6иелiк эсер ыкпалы да осы емiршецдiriнде, жаца дэстурлердщ туып, дамып, калыптасып, тэрбие кYPалы ретшде кейiнгi урпакка мура болып калуында болып отыр, олардыц 6iр белш заман талабына орай жацаша сипат алган болса, (мысалы Yйлену тойы, туган кYн тойы, ендi бiр 6елiгi жаца пайда болган дэстYрлi мерекелер, той жиындар, эскер катарына шыгарып салу, мектепке бару, мектеп бтру, ерль зайыптылардыц алтын, ^мю тойлар жэне карттарды курметтi демалыска шыгарып салу т.б.) жатады [5, 415 6]. Булар, казiргi емiр тiршiлiгiне енген салт-дэстYрлер. Халкымызбен бiрге жасасып келе жаткан салт-дэстYрлерiнiц шшде той тамашалардыц тYрлерi кептеп саналады.
1. ^оныратбаев, Э. ^азак фольклорынын тарихы [Текст] / Э. ^оныратбаев. - Aлмaты: Aнa тiлi, 1991. - 288 б.
2. Коменский ЯА. Великая дидактика. - М.: Изд.пед.соч., 1995. - С.164-446.
3. Тyякбaевa A.Ш. Обряды и ршуалы казахского народа в кинокартине Кочевник // Хальщаральщ Fылыми-прaктикaлык конференциясынын материалдары. грузия, Бaтyми каласы. «Culture and Art: Research and Management» 14-15 караша 2015ж. 240-244б.
4. Джeлбyлдин Е. Обычай и традиции. - Aлмaты: Масс-Медиа, 2001. - С. 134.
5. Сейдiмбек A. Мир казахов. - Aerara: Фолиант, 2012. - С. 560.
ПАИДАЛА^АН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
