ХОРЕОГРАФИЯ ӨНЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

ГРНТИ 78.07

ХОРЕОГРАФИЯ 0НЕРШЩ ЦАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ

Т.К.МУСТАПАЕВА

«Орындаушыльщ енер» кафедрасыньщ магистр-окытушы ^ожа Ахмет Ясауи атындагы Хальщаральщ казак-TYpiK университетшщ

(Казакстан, ТYркiстан к),

ЯХИЯХОЖА АЙГЕРИМ

Спорт жэне енер факультетшщ 3 курс студентi

Ацдатпа. Би внер1 цазац халцыныц рухани мэдени болмысында вз орнын молынан болт алган. Халыц 6ui мен кэс1би хороеграфия квп жылдар бойы б1р-б1р1не ыцпал жасап, эр1 санаткерлт рухани аспект реттде, 6ip-6ipw байытып келедi. Ойткет адам баласы взтщ ойын, арманын, ттершц магынасын свз бен жэне цимылдар арцылы бiлдiредi. ¥лттыц хореография би цимылдар арцылы адамныц w-эрекетт, турмыс-салтын, кYрес-тартыс жэне журек сезiмдерiн CYреттейдi. Казац хореографиясы мен улттыц би арасында Yлкен тарихы бар. Осы байлыцца терен YЦiлiп, вмiр бойы зерттеп, оны дамытып кеткен улы тулга Дэурен Тастанбекулы Эбiров болды. Кайраткер вз вмiрiнде бидщ рухани цундылыгын ашып, халыц мэдениеттщ мурасы екетн кврсеттi. Бiрац осы хореография тарихыныц штде зерттелмеген, квлецкеде цалган квптеген балетмейстерлер мен орындаушылардыц шыгармашылыц ецбектерi цалды. Соныц штде Д.Эбiровтiц зор тулгасы айрыцша квртген мен шыгармашылыц зор ецбектерi жеткткЫз зерттелгеш вкшш тугызады. Yлкен ойшыл, эстатикалыц жогары талгам иеа, бишi, Yлкен талантты балетмейстер, цазац мэдениеттде нагыз феномен болып тур. Соцгы кYндерiне дешн цайраткер вмiрiн цазац битщ негiзгi тазалыгын, взтдж ерекшелiгiн сацтау жолында квп жiгер ^шт салды.

Клт свздер: хореография, педагогика, внер, би, балетмейстер.

Аннотация: Искусство танца в значительной степени разделяло свое место в духовной культурной жизни казахского народа. Народный танец и профессиональная хореография на протяжении многих лет способствуют друг другу и обогащают друг друга как интеллектуальный духовный аспект. Человек выражает свои мысли, мечты, поступки словами и жестами. Национальная хореография посредством танцевальных движений отражает действия человека, образ жизни, чувства борьбы и сердца. Казахская хореография и национальный танец имеют большую историю. В этом богатстве терен был великим человеком Дауреном Тастанбековичем Абировым, который всю жизнь изучал и развивал его. В своей жизни деятель раскрыл духовную ценность танца и показал, что он является наследием народной культуры. Но за всю историю этой хореографии остались неизученные творческие работы многих балетмейстеров и исполнителей. К сожалению, в том числе недостаточно исследована огромная личность и творческие способности Д. Абирова. Большой мыслитель, обладательница эстатического высокого вкуса, танцовщица, талантливый балетмейстер, настоящий феномен в казахской культуре. До последних дней деятель приложил немало усилий, чтобы сохранить первозданную чистоту казахского танца, его самобытность.

Ключевые слова: хореография, педагогика, искусство, танец, балетмейстер.

Abstract: The art of dance largely shared its place in the spiritual and cultural life of the Kazakh people. Folk dance and professional choreography have been contributing to each other and enriching each other as an intellectual spiritual aspect for many years. A person expresses his thoughts, dreams, actions with words and gestures. National choreography through dance movements reflects a person's actions, lifestyle, feelings of struggle and heart. Kazakh

choreography and national dance have a long history. In this wealth, Teren was a great man, Dauren Tastanbekovich Abirov, who studied and developed it all his life. In his life, the figure revealed the spiritual value of dance and showed that it is a heritage offolk culture. But throughout the history of this choreography, there have been unexplored creative works of many choreographers and performers. Unfortunately, among other things, the enormous personality and creative abilities of D. Abirov have not been sufficiently investigated. A great thinker, the owner of an estatic high taste, a dancer, a talented choreographer, a real phenomenon in Kazakh culture. Until the last days, the figure has made a lot of efforts to preserve the pristine purity of the Kazakh dance, its originality.

Keywords: choreography, pedagogy, art, dance, choreographer.

Би - казак халкыныц фольклорыньщ кене турлершщ 6ipi. Баска енер тYрлерiмен катар би eHepi де заман агымына сэйкес кептеген езгерютерге ушырап келдь

Экононикалык, элеуметпк, тарихи географиялык, т.б. факторлардыц эсерiмен де эр халыктыц eзiне тэн би дэсгурлер^ eзiндiк хореографиялык тiлi, пластикасы, 6ейнелiлiгi, кимыл-эрекеттi музыкамен байланыстыру тэсiлдерi пайда болды. Солардыц негiзiнде балет билерi мен кэсi6и сахна билерi калыптаса бастады [1, 155].

^азак халкыныц кэсi6и театр eнерiмен танысу YДерiсi Х1Х гасырдыц екiншi жартысынан бастау алады. Оралда (1859) Орынборда (1869), Омбыда (1875) алгашкы орыс театрлары ашылып, жумыс iстей бастайды, эрi олар жылжымалы гастрольдiк сапарларга шыгады.

XX гасырдыц 1930-шы жылдары казактыц материалдык рухани мэдениетiн, eнердi дамыту мэселелерi колга алынып, бiркатар багдарламалык кужаттар кабылдана бастайды. Бiртiндеп драма, опера жэне балет, театрларын, хореография мекте6iн, концерттiк ужымдарды, симфониялык, улт аспаптар оркестрлерiн куруга мYмкiндiк алды.

1926 жылы ^ызылорда каласында алгашкы казак театрыныц шымылдыгы М.Эуезовтщ «Ецшк-Кебек» пьесасымен ашылып ^азакстанныц мэдени тарихында мэнi зор окигага айналганы тарихтан 6елгiлi. Елiмiздегi театр eнерiнiц калыптасып даму кезещ спектальдерде табиги, элеуметпк-турмыстык жэне фольклорлык-этнографиялык талаптардыц катац сакталуымен, халык эндершщ молынан пайдалануымен ерекшеленедi. Бул театр мен ^рермендер арасындагы карым-катынасты кYшейтуге мYмкiндiк тугызса, екiншi жагынан актерлердщ кeп салалы eнердi мецгеруше жол ашты [2, 13].

Театр бiртiндеп республика шшде гастрольге жиi шыгып, халык арасында казак мэдениетшщ заманауи даму жолыныц бастауы кeрiндi, алгаш рет театр сахнасында Серке ^ожамкулов, ^урманбек Жандарбеков, ^алибек ^уанышбаев, Елубай Эмiрзаков, Шербану Байзакова, Зухра Атабаева, Шамсия Элiбекова, Жанбике Шанина жэне т.б. рольдер сомдаса, казак этнографиялык 6илерiн халык бишiлерi Ахмет Берсагымов, Рахым Асылбеков халык 6илерi ««Курба» (курлар бш), «^ара жорга», «¥тыс би» билерш шебер орындап, кeрермендер ыкыласына бeлендi.

1928 жылы ^азак драма театры Алматыга кeшiрiлiп, театрга Ш. Жиенкулова, ^.Бэйсештов, К. Бэйсейiтова, ЗДулсештов жумыска алынады. Аз уакыт iшiнде труппа курамы А.Идизова, Ш.Жиенкулова, Ж.Эукенова, В.Кармысова, М.Ходжибеков, С.Абсолямова, У.Мустагалиева жэне т.б. толыктырылып, талантты казак жастары би Yйренудi бастайды [2, 13].

^азакстандагы кайнар кeзi халык 6илерi болып табылатын кэсi6и балет eнерi калыптаса бастады, эрi ^азакстанныц мэдени eмiрiнде «хореография» терминi колданыска ендi. Бул орайда ^азакстанга келген орыс хореография шеберлерi кeп кeмек кeрсеттi. Олар:

A.Ардобус, А.Александров, Ю.Ковалев, Г.Селезнев, Г. Уланова, Л.А.Жуков, И.А.Чекрыгин, Л.М.Крамаевский, В.И.Вронский, Г.А.Березова, Ю.Н.Рейнеке, М.Ф.Моисеев, Ю.П.Ковалев,

B.В.Козлов, Я.В. Романовский жэне т.б.

Хореография (грек. choreia - би, grapho - жазамын) - 1) шартты белгшер жYЙесi аркылы би кимылдарын жазу. Би кимылдарын жазып алу тарихы ежелп дэуiрден (ежелгi мысырлыктар, римдiктер, т.б.) басталды. 15 - гасырдыц аягы мен 18-гасырдыц басында Еуропада би кимылдарын жазуга алгашкы талпыныстар (мысалы, Францияда балетмейстер П.Бошан) жасалды. Алгаш рет «Хореография» терминiн француз би Yйретушiсi Р.О. Фейе («Хореография немесе би жазу енерь..» атты ютаптыц авторы, 1700) енгiздi. Казактыц халы; билерi туцгыш рет 1947 жылы жазылды [3. 365].

Балет - (франц. ballet, итал. balleto, лат. ballo - билеймiн) - мазмуны музыкалык-хореографиялы; образдар аркылы ашыла улттык сахна енерiнiц бiр тYрi. Балет - ой мен жан кубылысын козгалыс, дене кимылымен керсетедь Мунда либретто жазушы сценарист, музыка шыгарушы композитор, билердi коюшы балетмейстер жэне суретшi ецбегiн бiр арнага тогыстырушы енер.

Балеттiц аркауы би мен пантомима. Пантомима - сезаз, адам денесшщмэнерлшмен, мимикасымен спектакльдiц мазмунын ашатын театр енерiнiц бiр жанры [4, 43-47].

Балетмейстер (нем. Balletmeister - бшпр, шебер) - балет, опера, оперетта, кинофильмдердеп, эртYрлi шоулардагы би немiрлерiнiц авторы жэне коюшысы. Балетмейстер музыка мен козгалысты пайдалана отырып, айкын хореографиялык бейнелер курады. Балетмейстер безендiрушi-суретшiмен, композитормен, дирижермен, сценарий авторымен, концертмейстермен тыгыз байланыста жумыс iстейдi [5, 48].

1933 жылы Казак драма театры жанынан Музыкалык студия ашылып, классикикалык би енерш игеру максатында М.Арцибашеваныц жетекшiлiгiмен балет труппасы калыптастырылды. Студияга 1933 жылы бишшер балет труппасыныц жетекшi солистерi ретiнде Ш.Жиенкулова, Е.Лифанова келдi.

Студияда 1934 жылы М. Эуезовтыц либреттосына жазылган «Айман-Шолпан» спектаклiн кою мэселес кетерiледi, бiрак кэсiби балетмейстерлер болмагандьщтан, Ташкент театрынан «Тау бYркiттерi» ансамблшщ жетекшiсi, бишi, балетмейстер Али Ардобус балетмейстерлшке шакырылады.

Али Ардобус, Ж. Шанин мен КЖандарбековтщ режиссерлiк жасауы жэне музыкант И.В. Коцыктыц казак халкыныц халык эндерi мен ^йлерш ецдеуiмен спектакльдi дайындап, сахнага шыгарды.

Спектакльде туцгыш рет аспанда калыктап, жемтiк iздеп жYрген жас, бYркiттiц кезiне тYCкен коянныц коркыныш сезiмi, корган iздеп кашканымен кыранныц туягына iлiгiп курбан болганы баяндалатын «Коян биi», жорганыц жYрiсi мен алгыр жiгiттердiц кимылын бейнелейтiн «Кара жорга» билерi койылып, бул билердi А.Идизова, М.Ходжибекова Ж.Эукенова орындайды, келiншектiц сыпайы мэдени мiнезiн, казак кыздарына тэн назын, кылыгын, жаныныц жылы шуагы мен сулулыгын керстететiн «Келiншек» бшн В.Кармысова, Е.Рамазанов, Э.Ысмаилов, балетмейстер Н.Арцыбашева З.Кулсештов пен О.Берсагымовтыц орындауы непзшде «Коян-бYркiт» биiн койып, казак халкыныц турмыс-тсршшпндеп керiнiстердi би тiлiмен керкемдеп, бейнелеп, керермендерге усынды.

Сонымен катар Э.Ысмаилов «Эзбек биiн», Е.Лифанова «Шансоньетка» биiн орындайды [5, 37-38].

Осылайша, казiргi казактыц туцгыш кэсiби музыкалык театры, ягни Абай атындагы Казак мемлекетпк академиялык опера жэне балет театры - 1934 жылы 13 кацтарда «Айман-Шолпан» музыкалык спекта^мен ез сахнасын ашты. Спектаклдiц кол жеткен табысы орасан болды, барлык ел жаца театрдыц ашылганынан хабардар болды.

Ол жетiстiгi жогары багаланып, Музыкалык студияныц жалпы халыкка танылуына, эрi Казак мемлекеттiк музыка театрына айналуына, эрi сахналык билердi шыгару жумыстарын белсендiруге ыкпал еттi. Театр сахнасындагы музыкалык, опералык спектакльдердегi алгашкы сахналык билерде улттык ойындар, салт-дэстур элементтерi Орта Азия жэне Казакстан халыктары билерi мен классикалык бидщ стильдiк кимыл-эдiстерiн колдану Yдерiсi кещнен жYзеге асырыла бастады.

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

Али Ардобус кешннен ¥йгыр музыкалык комедия театрында «Анархан» спектаклшщ би немiрлерiн, бишi Ш.Жиенкулованыц концерттiк немiрлерiн, ^азак филармониясыныц балет труппасыныц орындауында Орта Азия хальщтарыньщ билерiн койды.

Али Ардобус- казак эйелдер бшнщ непзп кимылдарын, колдарын устау мэнерiн сахнага экелуiмен казак хореографиясы тарихына ендь

Театр ужымы бiртiндеп мазмун жагынан кYPделi, болашагы жагынан мэдени улттык кундылык болып табылатын, аякталган керкем спектакльдер коюды кездейдi.

Театр ужымы 1934 жылы Е.Брусиловскийдщ халык музыкасыныц негiзiнде жазылган туцгыш улттык операсы «^ыз Жiбек», 1935 жылы «Жалбыр», 1937 жылы «Ер Таргын» операларын сахналап Yлкен шыгармашылык табыска жетп

1933-1937 жылдары ^азак музыкалык театрына бас балетмейстерлiкке А.Александров келiп, театр репертуарына езiндiк колтацбасын калдырды.

А.Александров 1934 жылы Е.Брусиловскийдщ «^ыз Жiбек» музыкалык драмасында «Былкылдак» бшнщ алгашкы нускасын, шабандоз жшттердщ ат Yстiнен садак тарту ептiлiгiн, мергендiгiн бейнелейтш «Садак бшн», 1935 жылы «Жалбыр» спектаклшде эсем кимыл-козгалыстар аркылы сулу кыздыц сымбатын бейнелейтiн кыздарга арналган «Маусымжан» биiн, 1937 жылы Е.Брусиловскийдщ «Ер Таргын» операсында кепшшктщ орындауындагы «Балбырауын биiн, улттык ат спорты негiзiндегi жшттердщ ат жарысын, садак тартудагы мергендiгiн, кылыш сайысындагы ептшп мен шеберлiгiн, сондай-ак тезiмдiлiгiн бейнелейтiн «Тепец кек», «Садак бш» - халыктыц эдет-гурып дэстурлершщ бiрi келiншектi той-думандатып карсы алу дэстурше негiзделген шашу шашу сэтiн бейнелейтш «Шашу» биiн, Б.Майлиннщ «Шуга» музыкалык драмасына «Сокыр теке», «Ак CYЙек», Алтыбакан», «Андайкыл -Мындайкыл», «Шамандар билерш, сондай-ак казактыц улттык билерi «Ортеке», «Мерген», «Кара жорга», «Кекпар», жэне ецбек Yдерiсiне негiзделген «Киiз басу», «Эрмек току» «билерiн койды.

Ол езшщ кэсiби кызметiмен катар 1934-38 жылдары Алматы хореографиялык мектебiнде (казiргi А.Селезнев атындагы хореографиялык училищесiнде) окытушылык кызметпен жалгастырган.

А.Александров балет студиясыныц оку багдарламасына классикикалык би сабактарын енгiзiп, улттык казак хореография енершщ алгашкы кэсiби мамандары Д.Эбiров, Ш.Жиенкулова, КДарабалинова, Н.Тапалова, Х.Байзаков жэне т.б. казак хореографиясыныц даму тарихында езшдш iз калдырган тулгаларды тэрбиеледi [6, 42].

Ол театрга кэсiбиi бшмд^ сахналык халык билерiнен тэжiрибесi бар мамандарды жинауга, орыс хореографиясыныц, классикалык балет репертуарындагы сахналык шыгыс билерш казак сахналык билершщ койылымдарында усынуга умтылады. Жалпы А.Александровтыц казак сахналык бшн кэсiби тургыдан дамытуга коскан Yлесi мол деп айтуга болады, жэне ол туралы казак балетмейстерi Д. Эбiров мынайдай пiкiр бiлдiредi: «Али Ардобус енгiзген би аркылы бейнелеу тэсшдерш шыгыс биiндегi дене жэне кол кимылдарыныц эртYрлi жумсак кимылдарымен, классикалык бидщ карапайым, стильденген элементтерiмен байытты, сондай-ак эр биге тэн логикалык тYЙiн усынды. А.Александровтыц балетмейстерлш кабiлеттiлiгi айкын танылды». [1, 28].

Балетмейстер А.А.Александров ез койылымында казак бшнщ сахналык керiнiсiн орыс театрындагы «^ыпшак биi» («Половецкие пляски») койылымында, «Князь Игорь» операсында, «Баядерка», «Раймонда» балеттершде кездесетш шыгыс билершщ элементтерi негiзiнде стильдiк классикалык би козгалыстарын енгiзу аркылы дамытуга ^ш салды.

А.Александров казак улттык ойындарындагы, турмыс-тiршiлiгiндегi кызыкты улттык накыштардыц косып^рш^ршген эрекеттiк кимылдарын негiзге ала отырып билер коя бастайды, эрi оган улттык кимыл козгалыстарды, кызыкты сэттердi ете тиiмдi пайдалана бiлiп, топтык, жеке композициялык билер шыгарды.

А.Александровтыц осындай жетiстiкке жетуiне улт мактаныштары Ж.Шанин, ^.Жандарбековтер оны колдау, оган халык билершщ ерекшелiктерi туралы кецес беру,

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

толыктыру, тYсiндiру жагынан ете Yлкен кемек KepceTÏn отырган. А.Александров кызметшщ уакыты казак сахна билершщ кeркемдiк куралдарын дамыту кезеш болды, ягни классикалык бидщ кYPделi техникалык элементтершщ ендiрiлуiмен сипатталады [1, 36].

Театр ужымы 1936 жылы Мэскеуде еткен казак эдебиетi мен мэдениетшщ онкYндiгiнде казак eнерiн керсету мYмкiндiгiне ие болады. Олар халык эпосыныц eзегiнен алынган, улттык накыштагы казак классикалык операсыныц iнжу-маржанына айналган «Кыз Жiбек», «Жалбыр» спектакльдерi керсетуге дайындык жасайды.

Онда Т.ЖYргенов, Ж.Шанин, КЖандарбеков, КБайсештов жэне К.Байсейiтова, М.Ержанов, Ш.Жиенкулова сынды казак енершщ непзш калаган сацлактарымыз енер керсетп.

«Кыз Жiбек» операсында казак халкыныц салт-дэстурщ турмыс-т1ршшпндеп эдет-гурып дэстурлершщ бiр кeрiнiсi ретшде шашу (курт, iрiмшiк, eрiк-мейiз, тецге, т.б.) шашу сэтiн бейнелейтiн ыргагы ете екпiндi казак биi «Шашу» биiн алгаш рет Е.Г. Брусиловский музыкасына балетмейстер А.А. Александров койды. Операда «Айжан кыз», «Былкылдак», «Бопай», «Казак маршы», «Киiз басу, «Алты каз», «Кара жорга», «^р^мен бш», «Иран бш», «Акбалакыз», «Араптар биi» койылды [2, 112].

Осы койылымда бишi Шара Жиенкулова Е.Г. Брусиловскийдiц eцдеуiнде Тэтпмбеттщ «Былкылдак» кYЙiне койылган лирикалык би «Былкылдакты» алгаш рет орындады.

КЖандарбеков шабандоз жiгiттердiц ат Yстiнен садак тарту ептiлiгiн, мергендiгiн бейнелейтiн «Садак бшн», жiгiттердiц ат жарысын, садак тартудагы мергендiгiн, кылыш сайысындагы ептшп мен шеберлiгiн, сондай-ак тeзiмдiлiгiн бейнелейтш «Тепецкек» билерi орындалып ете Yлкен кошаметке иелендi, олардыц таланттары ете жогары багаланды.

«Кыз Жiбек» операсы шынайы улттык накыштагы бiтiм-болмысымен сахналанып мэскеулiк кeрермендердi, эдебиет, енер кайраткерлерш мойындатты. Операныц мазмуны, музыкалык эдеби керкемдшп, сахналануы бiр-бiрiмен Yндесiп, театрдыц опера элемiндегi ерекше туындысына айналды.

Ал халык бишiсi Ыскак Быжыбаев Мэскеуде еткен Бiрiншi бYкiлодактык халык билерi фестивалiнде халык бш «Насыбайшы» кYлдiргi биiн орындап, кeрермендердi риза етп.

Шара Жиенкулованыц бишiлiк eнерi казак биiн элемдш сахнага шыгарганы эр казакка мактан. Бишi ецбегiнiц нэтижесiнде казак бшнщ эр eрнегi халыкка жеттi. Ол езшщ тYсiнiктi де тартымды, эсерлi де мэнерлi билерiмен сол eзi eмiр CYрген заманныц талабын орындады, жYгiн кeтердi. Осылайша Шара Жиенкулова казак бш eнерiнiц кайталанбас жарык жулдызына айналып, халкымыздыц тек езше гана тэн «Аю биi», «Насыбайшы», «Ортеке», «Камажай» (элi, бул би туралы мэлiмет еш жерде тсркелмеген), Курмангазыныц «Айжан» кYЙiнiц CYЙемелiмен орындалатын казактыц халык биi «Айжан кыз» билерш керермендерге усынды.

Осы кYндерi журтшылык назарына «Шашу», «Садак биi», «Коян бш», «Кекпар», «Келiншек» билерi орындалып, казак халык билершщ ежелден есте жок есю заманнан берi калыптасканын керсете бiлдi.

Осы онкYндiкте Солтуспк Казакстан облысыныц бишiлер тобы «Келшшек» биiн, ойнактаган бураныц келесiнен адасып калуы, урыга кезiгуi, ец соцын да бура мен оныц иесшен урыныц жан саугалап кашуы би тшмен ернектелген кYлдiргi би «Бура бшн» орындаган.

Халык биi «Кекпар» - бшнщ сахналык нускасын БYкiлодактык эн-би ансамблi 1936-37 жылдары А.И.Моисеевтщ коюымен ез репертуарына енгiзген [7].

Осы он^ндш кYндерi сахнада керсетшген казак халык билерiнiц бэрi де дерлш халкымыздыц кYнделiктi турмыс-тiршiлiгiнiц куэс iспеттi, би болып eрiлген халык енершщ саласыныц курамдас бeлiгiнiц сипаттамасын кeрсеттi.

Казакстандык енер майталмандарыныц eнерi туралы букаралык акпарат беттерiнде кептеп айтылып, жазылып жатты. Мысалы, сыншы В.Гординский: «Ец багалысы,- бiздiц eзiмiз керген жэне естiген нэрсемiздiц бэршщ де еш нэрсеге уксамайтын шынайылыгы, таза,

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

халык енершщ керемет касиетс, аныктыгы, сонымен 6ipre оньщ бейнелершщ терецдш, таза поэтикалык Ma^pi - нагыз казак халы; енершщ бейнес мiне осындай», деген пюр 6iлдiрсе, Композитор Р.Глиэр: «Казак халы; эндер^ ете кызыкты 6илеpi, эдемi костюмдеpi, актер ойындарыныц еpекшелiгi - спектакльдердщ кеpкемдiк багасын 6иiкке кетеруде, керкемдш мэдениетiн куруды халыктык шыгарманыц бай мурасына ие болу кандай бакыт?», - деген пiкipлеpi дэлел [1, 32].

Шара Жиенкулова 1936 жэне 1958 жылдары Мэскеуде еткен ^азак эдебиет мен енершщ он^ндштершде катысты. 1938 жылы опера жэне балет теарында В.Великановтын казактыц туцгыш балет! «^алкаман - Мамырда (1938) Мамырдыц партиясын орындады. 1940-62 жылдары ^азак филармониясында ецбек еттi. 1962-66 жылдары ^азак эн-би ансам6лiн баскарды. 1966-75 жылдары Алматы хореографиялык училищесшщ директоры болды, эpi осы жылдары улттык би енерш дамыту Yшiн ел аралап, халыктыц эдет-гурпын, салт-дэстурш, халык 6илеpiн зеpттедi. Ол 1968 жылы Мэскеуде еткен БYкiлодактык би мектептершщ байкауында казак халкыныц улттык бш «Адай» 6иiн (коюшы - Ш. Жиенкулова) казак 6ишiлеpiнiц орындауында туцгыш рет сахналады [8].

Ш. Жиенкулова туралы Д.Э6ipов: «Казак кэаби хореографиялык енеpi Шарага сахналык бидеп эйел образын жасап 6еpгенi Yшiн карыздар. Шара алгашкы казак билершдеп езге халыктар 6илеpiндегi классикалык стильге келтиртген козгалыстарды (кимылдар) тYсiндipуi жэне шебер орындаушылыгы аркасында халыктык хореографияныц нагыз телтума куралдарына айналды. Сондыктан да, егер балетмейстерлер 6илеpдiц хореографиялык мэтшш жазса, олардыц улттык стилш жэне алгашкы казак сахна билершщ сипатын жасаушы - Шара Жиенкулова»,- деп бага беpдi [1, 32].

Осы 30-шы жылдардан бастап сахналык Yлттык би Yлкен екпiнмен дамыун жалгастрады.

Сонау гасырлардан 6Yгiнгi ^нге жеткен казак халык 6илеpi 1930-40 жылдары республика шшде жэне одан тыс одак келемiндегi эpтYpлi мэдени шаралар аясындагы сахналарда кеpiнiс берш отырды. Мысалы, 1934 жылы Алматыда еткен ауыл шаруашылыгы слетiнде алгаш рет «^аз-катар», «^азак 6ш», «¥тыс 6ш», «Ортеке» 6илеpiн халык бишiсi Ж.Оразгалиев, «Кекпар» 6иiн алгаш рет халык бишiсi Ы. Быжыбаев орындады. Осы жылы «Келшшек» 6иiнiц алгашкы нускасы орындалды. Бул 6идiц 1936 жылы Мэскеу каласында еткен керкеменерпаздар жиынында СолтYCтiк ^азакстан облысыныц бишшер тобы орындаган тYpi болган.

Эйелдердщ ермек токудагы ецбек Yдеpiсiн бейнелейтш халык бш - «Эрмек бш», ац-шылар емipiн сипаттайтын ^урмангазыныц «Аксак киiк» кYЙiнiц CYЙемелдеуiмен орындалатын, ыргагы екпiндi халык 6иi - «Коян 6иi» 1928 - 30 жылдары Зэрубай ^улсештовтщ орындауында ^азак академиялык драма театрыныц концеpттiк багдарламасында кеpсетiлген.

Сонымен катар, осы сахнада халык бишiлеpi ЗДулсештов (коян) пен О.Берсагымов (6Ypкiт) ^урмангазыныц «Аксак кшк» кYЙiнiц 6ipiншi тYpiне негiзделген, коянныц аспандагы 6Ypкiттiц кезiне тYCкенiн сезш, кашканын, кыранныц туягына iлiккенiн баяндайтын, ыргагы екпiндi халык 6иi «Kоян-бYpкiт» 6иiн орындаган [2,505]

Би элементтершщ барлыгы да казак 6иiнiц езгелерден айырмашылыгы мен еpекшелiктеpiн айкындай тYсетiн элементтер екендiгi даусыз.

^азак халык билершде кеpiнiс тауып отырган фольклорлык кимылдарды кэсi6и хореография тiлiне аудару бурынгы сахна 6илеpiне ерекше улттык сипат беретшш кеpсеттi. Муны тэж1рибеде тексеpiп керу Yшiн, 6ipiншiден, Алматы хореографиялык училищесшде жэне керкеменерпаздар ужымдарыныц койылымдарында 6илеpдiц ецделген фольклорлык кимылдары сынактан еткiзiлдi. Сол тэж1рибеден кешн кэсi6и сахна Yшiн ецделген жэне турленген казак би фольклорыныц материалдары жэне бурын шыгарылган 6илеpдiц ец жаксы Yлгiлеpi казак халыктыц сахналык билершщ керкемдш негiзiн курады.

Халык арасында эстетикалык идеяны насихаттауда керкеменер мен эдебиеттщ ролi айрыкша. Бул женшде казак би eнерiн зерттеуш^ Казакстан Республикасыныц ецбек сiцiрген эрт1а, енертану кандидаты, профессор Т.О.Iзiм ез ецбепнде: «Эйткенi эдебиеттщ немесе енердщ талантты шыгармасы улттык игiлiк болып табылады. Сондай енер тYрiнiц бiрi - эсем бейнелi, нэзiктiк пен сулулыкты, жарастык пен шапшацдыкты ыргакка багындыра, баска енер тYрлерiмен гасырлар бойы тыгыз байланыста когамдык кубылыска сай eсiп, жетiлiп отырган енердщ бiр саласы халыктык би енерь Олай болса, эрбiр когамдык сатыда халыктыц iзгi тiлектерi мен мураттарын бейнелеп, ел игiлiгiне айналып отырган енердщ бiрi - би eнерi деп бiлемiз», - деген ойына бiзде косыламыз [8, 86].

Жогарыда галым Ю. Сломинскийдiц айтып отырган бидеп бул кимылдар казак халкыныц турмыстык eмiр салтын бейнелейтш кимылдар болып табылады.

1938 жылы Л.А.Жуков «Акку келЬ> балетiн Алматыдагы опера жэне балет театрында тунгыш рет койды, бул шыгарманы 1955 жылы Ю.П.Ковалев кайта койды.

Балетмейстер Ю.П.Ковалев 1944 жылы «Абай» операсында А.Жубановтыц «Карлыгаш» энiнiц желiсiмен орындалатын казак бш «Карлыгаш» биiн алгаш рет койды. Би сюжетшдеп баяу ыргак, лирикалык саз CYЙген жiгiтiн ^ткен кыздыц жабыркаган кeцiлiн курбылары жубатып, оны акыр соцында жiгiтiмен табыстырады.

II-дYниежYзiлiк согыс жылдары Алматы каласына эвакуациямен келген орыс музыка енершщ кайраткерлер^ эншiлер М.Д.Михайлов, С.Ф.Большаков, дирижер В.И.Пирадов, балет артис Г.С.Уланова, т.б. казак опера жэне балет eнерi кадрларыныц шыгармашылык жагынан eсiп, жетшуше, орыстыц классикалык музыкалык дэстYрiн игерш, YЙренуiне тiкелей ыкпал еттi.

Театрда балетмейстерлер А.В. Селезнев, Ю.П. Ковалев, Д.Эбiров И.И. Зак, Е.Догашев сынды дирижерлар жемiстi ецбек еттi.

1941 жылы Казак опера жэне балет театрына академиялык мэртебесi, 1945 жылы Абай есiмi берiлдi [9, 60].

Абай атындагы опера жэне балет театрында аты ацызга айналган тулгалар, театр негiзiн калаушылар - режиссер Ж.Шанин, энш^ эрi режиссер К Жандарбеков, энш^ режиссер, драматург КБэйсештов, эншшер Y.Турдыкулова, эншi М.Ержанов, К.Байсейiтова, Г.Курмангалиев, бишi Ш.Жиенкулова, бас балетмейстер - А.Александров, суретшi А.Ненашев, жазушы М.Эуезов, F.МYсiрепов, С.Муканов, Б.Майлин, композиторлар А.Жубанов, М.Телебаев, Л.Хамиди, Е.Брусиловский болса, 1938-1950 жылдары Л.А.Жуков, И.А.Чекрыгин, Л.М.Крамаевский, В.И. Вронский, Г.А.Березова, Ю.Н.Рейнеке, М.Ф.Моисеев, Ю.П.Ковалев, В.В.Козлов, Я.В.Романовский балетмейстерлш кызмет аткарган.

Театр ужымы 1958 жылы Мэскеуде еткен казак эдебиет мен енершщ он^ндшне катысып, «Абай», «Бiржан - Сара», «Дударай» опералары мен «Достык жолында» балетш кeрсетiп, Yздiк eнерлерiмен танылды. Опералардагы би номерлерiне бишшер жогары кэсiби децгейiн кeрсетiп, керермендердщ мактанышына иелендi

Халык ойыныныц непзшде алгаш рет 1953 жылы балетмейстер Ю.П.Ковалев пен Д.Эбiров «Кара кулак» бшн «Достык жолы» балетшде жэне Мэскеуде еткен казак эдебиет мен енершщ он^ндшшде Yлкен театрда койды.

Осылайша, ецделген фольклорлык билер алгашкы сахналык билермен бiрiгiп, казiргi замангы казак билерiнiц негiзiн курады.

Жалпы Казакстандагы улттык балет eнерiнiц тарихы туралы сез козгалганда осы такырыпты алгаш рет зерттеушi галым Л.П.Сарынованыц ецбегiне жYгiну зацдылык. Fалым езшщ «Балетное искусство Казахстана» (1976) атты зерттеу ецбегiнде казак халкыныц езшщ улт ретiндегi даму тарихыныц еткен eмiрiнде eзiндiк би мэдениетiн калыптастырып келгенiн, эрi оны белгiлi тарихшылардыц, этнографтардыц, археологтардыц, бiр сезбен айтканда улттык мэдениеттанушы кайраткерлердiц ецбектерiнен дэлелдi пiкiрлер келтiре отырып зерттеген. Fалым казак сахналык биiнiц калыптасуы мен дамуыныц алгашкы кезецi болып табылатын 1934-1940 жылдарга басым назар аударып, алгашкы казак сахналык биi

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

халыктык би фольклоры непзшде курылып, кэсiби сахнада бiржолата бекiдi деген тужырым жасайды.

1.Эбiров Д. Казак билерiнiц тарихы. Оку куралы. Алматы, 2006.

2Дазак мэдениет! Энциклопедиялык аныктамалык / Бас сарапшы Эшiрбек Сыгай. -Алматы: Аруна Ltd, 2005.

3.Хореография // Казахстан: национальная энциклопедия. 5-том /гл.ред. Б.Аяган. - Алматы: Гл. Редакция «Казак энциклопедиясы». - 2006.

4.Балетмейстер // Балет: энциклопедия /гл.ред. Ю.Н.Григорович. - М.: Советская энциклопедия. - 1981.

5. Сарынова Л.П. Балетное искусство Казахстана. Алма-Ата, 1976 г.

6Дазак мэдениет! Энциклопедиялык аныктамалык / Бас сарапшы Эшiрбек Сыгай. -Алматы: Аруна Ltd, 2005.

7.Хореографы Казахстана. Иллюстративный информационный справочник (1934-2012гг.). Алматы, 2012.

8.Ым Т. «Уакыт жэне би енерЬ». -Алматы.- Полиграфия сервис и К.- 2008.

9.История хореографии Казахстана: Учебник/Авт. Т.Кишкашбаев, А.Шанкибаева, Л.Мамбетова, Г.Жумасеитова, Ф.Мусина. - Алматы: Издат Маркет,2005.

10.Сарынова Л.П. Балетное искусство Казахстана//Классические исследования: Многотомник. - Алматы: «Эдебиет элемЬ» 2014.

ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1