CC BY
19ГТАХР 14.25.05
БАЛАЛАР ЭДЕБИЕТ1НЩ ОЦУШЫЛАРДЬЩ ТУГАН ЖЕРГЕ ДЕГЕН СYЙIСПЕНШIЛIГIН ЦАЛЫПТАСТЫРУДАГЫ МАЦЫЗЫ
А.М. Текесбаева1, Р.К. Царсыбаева2 1,2 п.г.к., цауымдастырылган профессор, 1,2 Казац Мемлекеттiк Кыздар педагогикалыц университетi, Казацстан, Алматы, email: tekesbaeva_anar@mail.ru
Мацалада казак балалар эдебиетшщ манызы туралы айтылады. Казак балалар эдебиетшщ алгашцы жазба Yлгiлeрiн Ы.Алтынсарин жасап, С.Бегалин, в.Турманжанов, Б.Соцпацбаев, Б.Турсынбаев, М.Тережанов, К.Мырзалиев, К.Баянбай, Т.Молдагалиев т.б. eнбeктeрiндe жалгасын тапты. Аталмыш балалар эдeбиeтi екiлдeрiнiн шыгармалары есiп келе жатцан жас урпацтыц дуниетанымын цалыптастырып, бiлiмгe, енбекке тэрбиелейд^ Олардын тартымды, цызыцты энгiмeлeрi мен елeндeрi бала тiлiнe жацын, ой-ерюше сай болып кeлeдi. Туган елке, табигат, Отан туралы шыгармалар балалардьщ туган жерге деген CYЙiспeншiлiгiн цалыптастыратыны сезсiз.
Т}йт свздер: жас урпац, туган жер, елке, туган жер табигаты, елжандылыц, балалар эдебиетг
Табигат - балалардыц туган жерге деген сушспеншшшн, ацыл-ойын, тшш, танымдыц цызыгушылыгын цалыптастырудыц цуралы. Оцушыныц ойын дамыту интеллектуалды жэне эмоционалды жагынан жетшд1рудщ непзп жолы - бул табигат жайында жуйел1 бшм беру. Балага табигат цубылыстарын бацылату, кергенш ой елегшен етюзш цабылдауын, ойын, тшш дамытуды басшылыцца алып отыру - эрб1р ата-ананыц, устаздыц мацсаты.
Туган елкесшщ ес1мд1ктерш, жерш, суын, жан-жануарын таныту арцылы оцушыларды елжандылыцца тэрбиелеу керек.
Туган елкенщ табигатын, оныц ерекшелтн, сулулыгын, байлыгын, оган деген сушспеншшшн, адамдардыц б1р1 сезбен ернектесе, б1р1 елец-жырлар арцылы б1дщрд1. Казац халцы туган жерш аса цатты цад1рлеп, оныц сан цырлы цупияларын ерекше сипаттаган.
Казац даласы ел1м деп ещреген, жер1м деп жыр теккен, улттыц рухани-мэдени мураны, адамды жан-жацты зерттеген, гылым мен бшмд1 ту еткен гуламаларды халыц болашагы ушш дуниеге экелген.
Бугшп танда балалар эдебиет едэу1р жетютштерге жетш, дамуда. Балалар жазушылары цай тацырыпты цозгаса да, непзп оцигасы балалардыц угымына, ягни жас шамасына сэйкес нанымды ершген, бала психологиясына сай, ем1рдщ ез1ндепдей шынайы суреттелген, тш жатыц туындылар гана балалар журегше жол тауып, урпацтан урпацца жете бермек.
Жастарды улттыц салт-санага, тэл1м-тэрбие берудеп халыцтыц педагогиканыц бастамасын, цазац балалар эдебиетшщ белгш жуйеге келпршу1 Ыбырай Алтынсарин атымен тыгыз байланысты екеш гылымда белгш. Казац халцыныц цогамдыц тарихында, мэдениет мен эдебиет1нде бай цазына цалдырган даламыздыц дара устазы Ыбырай Алтынсарин езшщ букш ем1рш халыц агарту id мен балалардыц дуниетанымын цалыптастырып, жетшд1руге арнаган.
Ыбырайдыц агартушылыц-педагогпк ой-пшрлер1, непзшен туган халцыныц болашагы мен цабшетше деген сешмнен нэр алган. Ыбырай: "Казац халцы - царапайым, ацылды, дарынды, б1рац оцымаган халыц", "Казац халцы - царапайым, енер1 жоц халыц, б1рац б1з царапайымдылыцтыц езшен де кеп жацсылыц табамыз", "Казац халцы деген оцу-бшмге сусап отырган халыц", - дейдь
Сондыцтан Ыбырай ез халцын оцу-бшмге баулып, оныц дарынын ашуды езшщ басты мацсаты етш алады.
Ыбырай Алтынсаринныц агартушылыц жэне эдеби-педагогпк цызметш аныцтауда оныц "Казац хрестоматиясы" (1879) атты ецбеп ерекше орын алады. "Казац хрестоматиясы" - ез дэу1р1ндеп цазац халцыныц тарихи-мэдени ескертюшь Ыбырай бул ютапты орыс-цазац мектептершде тэрбиеленш журген цазац балаларына оцулыц етш усынган. Ютапты цурастыруда сол кезде ез1 бшген, пайдаланган оцулыцтардыц ец тэу1р улгшерш басшылыцца ала отырып, оцу материалдарын бастауыш мектеп балаларыныц жас ерекшелтне лайыцтап, олардыц дуниеге дурыс кезцарасын цалыптастыратын, дамытатын, тэрбиелш мэш бар шыгармалардан 1р1ктеген.
¥лы педагог эдебиетп бала санасына эсер ететш, оньщ дуниетанымын далыптастыратын д^рал деп санады. Сондыдтан да оньщ бYкiл эдеби м^расы Ыбырайдыц агартушыльщ идеясына багынганын айдын квремiз. Оныц "Казад хрестоматиясына" енген эцпме-новеллалары, eлендерi баланыц ^гымына лайыдты, тiлi жецш, мазм^ны тартымды, кiшi мектеп жасындагы балалардыц ой-врiсiн, дYниетанымын кецейтуге багытталган. Онда балаларды внер-бiлiмге, о^уга, ецбект сYЮге, елiн, жерiн сYЙетiн отаншылдыд сезiмге, жiгерлi, кiшiпейiл, талапты болуга Yндейдi.
БYкiл г^мырын агарту юше арнаган Ыбырайдыц "^азад хрестоматиясына" енген влецдервде халыд агарту идеясын квтередь Оныц "Кел, балалар одылыд", "Энер-бшм бар ж^рттар" влецдерi оду, бшм алудагы мадсат неде екенiн, бшмнщ дуниетанымдыд мацызын кврсетедi.
"Кел, балалар, одылыд" влецiнде балаларды о^уга, бшм алуга шадырады, влецнiц эр шумагында одудыц пайдасын эр жадты тYсiндiре келе: Сиса квйлек Yстiнде Тодуменен табылган Сауысданныц тамагы Шодуменен табылган Энер-б^м бэрi де Окуменен табылFан, - деп
балаларды о^уга, бшмге шадыра отырып, Fылым-бiлiмнiц бала дYниетанымыныц далыптасуына дажет екенiн ацFартады.
¥лаFатты ^стаз "внер-бiлiм бар ж^ртар" влещнде оду - мэдениет жаFынан артта далFан вз елiне "тастан сарай салдырып, айшылыд алыс жерлерден квзiцдi ашып-ж¥MFанша, жылдам хабар алFызатын" озыд мэдениеттi елдердi Yлгi-внеге етедi.
Таботат - адам баласыныц вмiр CYретiн ортасы. Оны элемнiц классик адындарыныц бэрi де жырлаFан, Ыбырай да взшше жырлаFан. Бастауыш сынып одушыларын табиFат с^лулы^ына тамсандыра отырып, мэдениет мен дYниетамынын дамытатын туFан влкеге, вскен елге деген CYЙiспеншiлiгiн арттыруда Ыбырайдыц "взен", "Жаз" влендерiнiц орны ерекше.
Адын "Жаз" влецiнде жердi квк майса шалFын басып, дYние гYл жайнап, оныц хош шс адамды рахатда бвлеп жатдан ец бiр эсем кезецi - квктемнщ тамаша кврiнiсiн жасайды. Сэуiрде алуан-алуан жауар нвсер, Нвсердiц дуатымен жер шeбi всер. Квкорай дYние жYзi шалFын болып, Мал, айуан, адамзат бауырын твсер. Жэн-жэндiк рахат тауып т^ру Yшiн ¥шпадтан дош тсп желдер есер, - деп таботат кестесiн мал баддан шаруаныц т^рмысымен ^штастыра, квшпелi елдiц вмiрiне сай суреттейдь
Адын "Эзен" влецiнде де таботат суретiн тамаша бейнелейдi.
СуFа толы взеннiц аFысы вмiр сырын бейнелеп, тынымсыз аFып, адам, жан-жануар б^кенге вмiр нэрiн ^сынады.
Ыбырай Алтынсаринныц "Эзен" влецiн оду ардылы бастауыш сынып одушыларыныц туFан жерге деген CYЙiспеншiлiк сезiмдерiн арттыруFа болады.
"Таза б^лад", "Бай баласы мен жарлы баласы", "Эке мен бала", "Эрмекш^ д^мырсда, дарлыFаш", "Сэтемiр хан" таFы басда эцгiме-новеллаларында табиFат пен адамныц байланысын, табиFаттыц адам вмiрiне, iсiне, ой-сезiмiне тигiзер эсерi мен бала дYниетанымын далыптастыратынын эцгiмелейдi. Б^л эцгiме-новеллалары твменгi сынып одушыларын таботат пен доршаFан дYниеге терец оймен квз жберуге, табиFаттыц эсемдiгi мен тылсым д^пиясын танып, бiлуге YЙретедi. Мысалы, "Эрмекшi, д^мырсда, дарлыFаш" эцпмесшде баланы, ^шдан д^с, тYрлi жэцщктердщ тiршiлiгiмен таныстырады, олардыц эрекеттерiн мысал етiп, баланы ецбектi CYЮге тэрбиелейдь
АFартушы, адын, жазушы Ыбырай этнограф^алым да болFан. Оныц "Орынбор ведомствосы дазадтарыныц влген адамдарды жерлеу жэне OFан ас беру дэстуршщ очеркi", "Орынбор ведомствосы дазадтарыныц д^да тYсу, дыз узату жэне той жасау дэстурлершщ очеркi" атты ецбектерi квпке таныс. Ыбырайдыц халдымыздыц салт-дэстYрлерiн зерттеудегi мадсаты - дэстYрдiц озы^ы мен тозыFына Fылыми талдау жасау ардылы вз квздарасын бiлдiрiп, мэнш ашу, озыд дэстYрдi дэрiптеп, тэрбие д^ралына айналдыру.
БYгiнгiдей кайта тYлеу, рухани кайта жацгыру заманымызда аталган этнографиялык ецбектердщ балалардыц ^лттык сана сезiмiн оятып, ^лттьщ дYниетанымын калыптастыруда мацызы зор.
Коленер - халык вмiрiмен, т^рмысымен бiрге жетiлiп, бiте кайнаскан вмiршец енер. Ы. Алтынсарин халкымыздыц коленерш жогары багалап, бiрнеше коленер мектебiн ашкан.
БYкiл емiрiн оку-агарту iсiне багыштаган кемецгер Ы. Алтынсарин есiмi туган халкыныц зердесiнен еш уакытта ешуi мYмкiн емес.
Каза^ балалар эдебиетшщ атасы Ы.Алтынсарин ецбектерiнен басталган, I.ЖансYгiров, М.Эуезов, С.М^кановтыц балаларга арналган туындылары казак балаларыныц туган жерге деген CYЙiспеншiлiктерiн кецейтiп дамытуда ез Yлестерiн косты. Б^л дэстYP сабактаса келш, Сапаргали Бегалин, Этебай Т^рманжанов, Калмакан Эбдщадыров, Сейiтжан Омаров шыгармаларынан жалгасын тапты [1].
С.Бегалин - белгш казак жазушысы. Ол жастайынан керкем келют сезге, эн мен жырга эуес болып ескен. Эзi де жас кезшен елец шыгарган Бегалин басынан кептi еткерген кара ж^мысшы, халык соты, журналист, гылыми кызметкер, жазушы болган.
Бегалин таланты, эаресе, балалар эдебиетi саласында толык ашыла тYCтi: "Тел басы", "Ермектщ алмасы", "Бакыт", "Жеткшшектер", "Сырлы кайнар" жинактарында автор туган елкесiнiц табигатын, балалар емiрiн шабыттана жырлайды.
С.Бегалин туган жер, оныц табигаты мен ешмдштер^ ац к¥стары туралы баланыц дYниесiне жаркын эсер ететiн, тез тYсiнiп, оцай жаттайтын елендер жазды. Мэселен, "Казым, казым, кацкылда" елецде:
Казым, казым, кацкылда
Келде жYзiп, сацкылда
Жем шашайын, жейсiц бе?
Кэмпит бершi дейсiц бе?
-Жок, жок, кэмпит болмайды ас,
Арпа мен бидай шаш,-
Деп каздарым кацкылдап
Келде жYЗдi сацкылдап.
Элец балаларга тYсiнiктi, жатык тiлде, бала мен каздыц сейлесуi Yлгiсiнде жазылган. М^ндай елецдер окушылардыц киялын дамытып, жан-жануарларды CYЙе бiлуге тэрбиелейдi [2].
Этебай Т^рманжановтыц балаларга арналган шыгармалары да ез алдына бiр тебе. Оныц "Карлыгаш, дэуiт, жылан", "Жолбарыс", "Терт егiз туралы ертегi", "Жолаушы мен жетi каскыр", "Аю мен аралар", "Карлыгаш, кекк¥тан", "К¥мырскалар, аралар - киыспас дос к¥далар", "Кектем керiнiстерi" т.б. толып жаткан ертегшер^ поэмалары, мысалдары, елендерi ескелец ^рпактыц калыптасып келе жаткан ойына терец iз калдырады. Балдай тэттi бала тшмен сейлей бiлетiн акын балалардыц туган жерге деген CYЙiспеншiлiгiн калыптастырып, олардыц акыл-ойын, тапкырлыгын дамытады [3]. .
Казак балалар эдебиетшщ кернект екшдершщ бiрi - Бердiбек Сокпакбаев. О л эдебиет элемiне "Б^лак" атты елецдер жинагымен енген. Кейiннен "Балалык шакка саяхат", "Жекпе-жек", "Менiц атым-Кожа", "Кайдасыц, Гауhар", "Аяжан", "Ергежейлi" повестерш жазды.
Б.Сокпакбаев - адал да кырагы, окига ернектерiн жазбай танып, тап басатын шыншыл жазушы. Оныц шыгармаларындагы кейiпкерлер емiрi кэдiмгi пршшк элемiндегi карапайым, шынайы, соншалыкты штипат сезiмiн тудырып отыратын жандар.
Эсш келе жаткан жас ^рпактыц туган жерге деген CYЙiспеншiлiгiн калыптастырып, дамыту женiнде сез козгалганда казак балалар эдебиетшщ карапайым сарбаздарыныц бiрi - Бэдел Т^рсынбаевтыц ецбектерiмен таныстыру абыройлы iс болмак. Бэдел Т^рсынбаев Шыгыс Казакстан облысыныц КYрiшiм ауданыныц Бетпакты ауылында туылган. ¥зак жылдар ^стаздык кызмет еткен ол балаларды тэрбиелеу, олардыц туган жерге деген CYЙiспеншiлiгiн калыптастыру жолында езiнiц шыгармашылык ецбепмен де мол Yлес коскан адам. Оныц осы ею саладагы ецбеп кабат ерiлiп, бiрiн-бiрi толыктырып, бiр-бiрiмен ^штаса дамыды. Оныц "Айнымас достар", "Етiкшi бала" повестерi, "Кияндагы балапан", "Койшыбектiц кежектерi", "Алтай ацшылары", "Канат пен кацбак" тэрiздi эцпмелершщ тэрбиелiк мацызы зор [4].
Б.Турсынбаев шыгармашылыгында мысал жанры елеулi орын алады. Жан-жануарлар мен ац-кустарды мысал кейiпкерi ретiнде ала отырып, жазушы кiшкентай бYлдiршiндер тез тYсiнiп, тез кабылдайтын, сейте отырып, белгш бiр ой корытып, тYЙiн жасайтын шагын-шагын мысалдарды кеп жазган.
Мэселен, "Карлыгаш пен шеже торгай" атты мысалда шеже торгай карлыгашка ез муцын шагып, езiн адамныц жек керу себебш сурайды. Сонда карлыгаш: "Осы жещлтек, ушкалак, тиянаксыз мшезщмен сен кайда сыймакшысыц?" Тазалыктан тарыдай хабарыц жок.", - деп шеже торгайдыц кемшiлiгiн бетiне басады.
Осында каншалыкты тэрбиелiк мэн жатыр. Балаларга кургак акыл айтканнан герi, мына мысал эцпменщ тигiзер пайдасы зор. Эйткеш, шеже торгай эрекетi кецшне бiрден жиiркенiш сезiмiн тудырып, ондай жагымсыз кылыктардыц аулак болуга Yйретедi.
Келесi бiр "Кежек" мысал эцпмесшде муз Yстiнде шалажансар, жатцан коян кежегiн бiр адам YЙiне алып келедi. Бiрак кежек музга кашып кетедi. Кайта алып келсе, кайта ^ашып кете бередi. Сонда шаруа ашуланып: "... Мен саган кастык жасап жYрмiн бе, жаны ашыганды неге бшмейсщ?" -дегенде кежек турып: "Жат жерде кезге тYрткi болып елгенше, муз да болса, анамныц тапкан жерiнде елемш"- дейдь
Автор кеже эрекетi арцылы туган жер эркашанда ыстык болатынын, туган жердi CYЮге Yндейдi. Баланыц туган жерге деген сезiмiн оятып, CYЙiспеншiлiгiн арттыруда дэл осындай шыгарманыц аткарар кызмет аз болмаса керек.
Балалар эдебиетше Ы.Алтынсарин негiзiн калап кеткен шагын эцпме, мысал-ацыз жанрыныц мацызы бар классикалык Yлгiлер.
Келемшщ шагындыгына карамай Ыбырай шыгармасыныц айтар идеясы айкын, тэлiм-тэрбиелiк мэнi зор, екеш белгш [5].
Мшеки, осы дэстYрдi бYгiнгi танда балалар эдебиетшде табандылыкпен жалгастырып келе жатцан каламгерлердщ бiрi - Мэдiхат Тережанов. Ол ез шыгармаларында балалар емiрiн суреттей отырып, солардыц таным тYсiнiгiне лайыкты ой айтып, тYЙiн жасай бшедь БYгiнгi танда Мэдiхат Тережанов шыгармалары езшщ кыска да нускалыгымен бYлдiршiндер жан-дYниесiн баурай берерi анык.
Кадыр Мырзалиевтiн баска балалар акындарынан езгешелш - оныц елендерiнiн денiнде, басым кепшiлiгiнде тартыс бар, жаксылык пен жамандыктыц каржалуы бар. Кадыр Мырзалиевтщ шыгармалары бYгiнгi жас урпак дуниетанымына эсер етiп, туган жерiне CYЙiспеншiлiгiн арттырып, олардыц ой-ерiсiне, жас ерекшелшне сай жазылганымен ерекшеленедi.
Каза^ балаларыныц казiрri замандагы кадiрмен акындарыныц бiрi - Кастек Баянбай. Кастек Баянбай шыгармаларыныц бас идеясы - адамгершшк тэрбиесi. Оныц кептеген каламдастарынан артыкшылыгы - балалардыц атынан сейлей бiлуiнде, бала куштарлыгын жiтi сезiнуiнде. Ол - казак балаларына таныс ауыл тiршiлiгiнiн жагдайын аша жырлаган акын.
Балалардыц бакытын, болашыгын - езшщ басты такырыбы етiп алган акын - Туманбай Молдагалиев. Оныц поэзиясынан балаларды тэрбиелеу, патриоттык сезiмге баулу, табигатты аялау эуендерi ерекше орын алатынын "Кектем келдГ', "^лдер", "Кызыл-жасыл кейлек", "Бау-бакша", "Жаз", "Кел", "Орман", "КYЗде", "КYЗгi жапырактар", "Жасыл шырша", "Козы", "Жел мен кYн" т.б. елецдершен керуiмiзге болады. Сонымен коса "Алматым май келгенде", "Медеудегi муз айдыны", "Отырар", "Канаты бар тай болса", "Кектем басы - март айы", "Алатау", "Геолог", "Боз кырау", "Емен" елендерiнде дYниенiн Yш курамдас белiгiнiн, адам, когам, табигат байланыстыгы, туган елкенiн, коршаган ортаныц эсер^ эрекетi сипатталады [6]. Туманбай елецдершщ баланыц ойыныц дамуына, мiнезiнiн туракты калыптасуына эсерi мол. Оныц тек коршаган орта, табигат, туган жердi жырлап кана коймай, сонымен коса есш келе жаткан жас урпакка кэсiптiк багдар беру, тYрлi мамандыкка кызыктыру максатын кездегенi "¥шкыш болам", "Багбан", "Мамандык тацдау" елендерiнен кершедь
Туманбайдыц ерекше жырлаганы - табигат лирикасы. Ол табигатты жандандырып, оныц кубылысын адам мiнез-кулкына, iс эрекетше жакындатып, YЙлесiмдi жырлайды.
Туманбай елецдерш оку аркылы окушылардыц туган жерге деген CYЙiспеншiлiгi калыптасады.
Балалар акыны жайлы сез еткенде Жакан Смаковтыц есiмiн айтуымыз парыз. Когам, табигат, жаратылыс кубылыстары, жан-жануарлар - акын жырыныц негiзгi такырыбы. Эсiп келе жаткан жас
¥рпактыц туган жерге деген CYЙiспеншiлiгiн калыптастыруда Ж.Смаков поэзиясыныц ерекше бiр саласы - ж^мбактар айрыкша эсер етедь Жакан ж^мбактарында терец мазм^н, тапкырлык керiнiстерi, керкемдiк сырлары бар: Кдогак жерде сактайсыц, Менсiз тамак татпайсыц (Т¥з)
Ж.Смаковтыц казак балалар эдебиетше енгiзген жацалыгы - елец-ойындар [7]. Ол казак халкыныц ¥лттык ойындарын да кiргiзген. Оны "Талапай", "Сокыр теке" ойындарынан байкауга болады. Мысалы:
БYк асыкпен бYктi, Шiк асыкпен - шшп, Тэйкеменен тэйкенi, Алшыменен атамыз, Кызыгына батамыз.
Ал Эбдiкэрiм Ахметовтыц "Кiшiлiк-кiсiлiк", "Ардак пен коян", "Жаца жыл жыры", "КYЗ кершютерГ', "Терт тYлiк пен терт жшт", "Ойлау элiппесi" т.б. кептеген елецдерi окушыларды елжандылыкка тэрбиелеп, оларды эдептшкке, кiсiлiкке, табигатты CYЮге, ецбекке байлитын сэттi дYниелер.
Туган жер табигатыныц тэрбиелiк мэнi туралы Samuel Coleridge ез шыгармаларында, сондай-ак «To Nature» елещнде накты айткан: It may indeed be fantasy when I Essay to draw from all created things Deep, heartfelt, inward joy that closely clings; And trace in leaves and flowers that round me lie Lessons of love and earnest piety [8].
Мшеки, осындай табигат жайлы, оныц эсем с¥лулыгын, табигат к¥былысын ашып керсететш елец, эцпмелер окушылардыц табигат, оныц зацдылыктары туралы гылыми дYниетанымдык кезкарасын калыптастырып, елше, жерiне деген патриоттык сезiмдерiн кецейтуге непз бола алады. Сол себепт есiп келе жаткан жас ¥рпакты жастайынан кiтап окуга баулу кажет. Осы орайда: «Ютапхана халыктар емiрiндегi Yлгi-енегесi топтастырылган тэрбие орны, алдагы максат-м¥раттарга жетелейтiн, айкын багыт сштейтш акылшысы, адамдардыц ец кастерлi казыналарын ¥рпактан-¥рпакка жалгастыратын бiлiм ордасы» [9] - деген пiкiрдiц мацызы ерекше.
Керкемдш таным табигатын, езiндiк мYмкiндiгiн жетiлдiре отырып, адам баласы жаца гасыр, галам сырын жете тану, игеру жолында к¥лшына кызмет етуде. Адамзат дYние т¥цгиыгына терещрек Yцiле тYCкен сайын бiрте-бiрте оныц зацдылыгын, сырын, с¥лулыктыц сипатын сезше бастайды. Табигат кеп нэрсенiц басын ашып, айкындауга мYмкiндiк бередi. Табигат - дYниетану м¥ратыныц саркымас кайнар бастауы.
Корыта келе, жогарыда айтылган акын-жазушыларынымыздыц гылыми, педагогтiк, психологиялык, эдеби жэне тарихи шыгармалары бYгiнгi тацда да бага жетпес к¥нды туындылар болып, теориялык-эдiстемелiк к¥ралдар т¥ргысында пайдалануда.
Б¥л аталган акын, галым, г¥ламаларымыздыц ецбектерiнiц педагогикалык, психологиялык кагидалары табигат, коршаган ДYние, адам жайындагы ешпес туындылары окушылардыц дYниетанымын кецейтуге, табигат, туган елке туралы гылыми кезкарастарын калыптастыруга негiз салады.
Мектеп окушыларын езiн коршаган дYниеде берiлетiн кейбiр магл¥маттар макал-мэтелдер, ж^мбактар, ертегiлер, шешендш сездер, эцгiмелер аркылы олардыц кисынды ойларыныц дамуына себеп болады.
Окушылардыц туган жерге деген CYЙiспеншiлiгiн калыптастырудыц бiрден-бiр жолы - туган елке табигаты. Халкымыздыц дYниетанымдык ой-пiкiрлерiн бYкiл окыту мен тэрбие YДерiсiнiц Трепне айналдыра отырып, мектептерде ¥лттык мэдени бшм кецiстiгiн калыптастыру - кезек ^тпрмес мэселелердiц бiрi болып отыр.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1 Ахметов Ш. Казак балалар эдебиет тарихыныц 04epKi. - Алматы, 1995., Кирабаев С. бнер epici. Макалалар мен зерттеулер. -Алматы:Жазушы, 1971. -272 б.
2 Казакстан жазушылары: Аныктамалык/Курастырушы: Камшыгер Саят, Жумашева Кайырниса -Алматы: «Ац арыс» баспасы, 2009
3 Казак эдебиеть Энциклопедиялык аныктамалык. — Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010 жыл.
4 Казакстан" улттык энциклопедиясы, Алматы, "Казак энциклопедиясы", 1998 ж. 5-том
5 Алтынсарин Ы. Тацдамалы шыгармалары. Алматы 1985 - 268 б.
6 bilim-all.kz>tag/olen?tag... Молдагалиев eлендеpi
7 Смаков Ж. Бак-бак Алматы «Раритет» 2008. - 78 б.
8 iispandinipiazza.gov.it>wp/wp.. .samuel.. .coleridge.pdf
9 Нуржанова Г.И., Сералиева Ж.К. КiтапханадаFы патриоттык тэрбие берудщ eзектi мэлелелеpi. Казак мемлекетш кыздар педагогикалык университетшщ Хабаршысы. № 4-5 (70). 2017
РОЛЬ ДЕТСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ В ФОРМИРОВАНИИ У УЧАЩИХСЯ ЧУВСТВА
ЛЮБВИ К РОДНОМУ КРАЮ
А.М. Текесбаева1, Р.К. Царсыбаева2 1,2 К.п.н., ассоциированный профессор, 1,2 Казахский государственный женский педагогический университет, Казахстан, Алматы, еmail: tekesbaeva_anar@mail.ru
В статье говорится о значении детской литературы в воспитании патриотизма. Первые письменные образцы казахской детской литературы были созданы Ы.Алтынсариным. Затем эта тематика нашла отражение в трудах современных писателей, таких как С. Бегалин, У.Турманжанов, Б.Сокпакбаев, Б.Турсынбаев, М.Торежанов, К.Мырзалиев, К.Баянбай, Т.Молдагалиев и др. Произведения этих писателей способствуют трудовому воспитанию и формированию мировоззрения подрастающего поколения. Интересные рассказы и стихи ближе сознанию ребенка, соответствуют его возрастным особенностям. Несомненно, произведения о Родине, родном крае, природе помогают формировать у детей любовь к родной земле.
Ключевые слова: подрастающее поколение, Родина, родной край, природа, патриотизм, детская литература
THE ROLE OF CHILDREN'S LITERATURE IN SHAPING THE PUPILS' FEELINGS OF LOVE FOR THEIR NATIVE LAND
A.M. Tekesbayeva1, R.K. Karsybayeva2
1 Candidate of pedagogical sciences, associate professor,
2 Candidate of pedagogical sciences, associate professor, Kazakh State Women's Teacher Training University,
Kazakhstan, Almaty, е-mail: tekesbaeva_anar@mail.ru
The article deals with the importance of children's literature. The first written samples of Kazakh children's literature were made by Y. Altynsarin. Then it was reflected in the works of contemporary writers such as S. Begalin, U. Turmanzhanov, B. Sokpakbaev, B. Tursynbayev, M.Torezhanov, K.Myrzaliyev, K. Bayanbay, T.Moldagaliev, etc. The works of these children's writers contribute to labor education and the formation of the worldview of the younger generation. Interesting stories and poems are closer to the child's consciousness, corresponding to their age characteristics. Undoubtedly, works about the Motherland, native land, nature will form in children love for their native land.
Keywords: the younger generation, Motherland, native land, nature, patriotism, children's literature
