Научная статья на тему 'ЖАЗОНИ ЎТАШДАН МУДДАТИДАН ИЛГАРИ ШАРТЛИ РАВИШДА ОЗОД ҚИЛИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ'

ЖАЗОНИ ЎТАШДАН МУДДАТИДАН ИЛГАРИ ШАРТЛИ РАВИШДА ОЗОД ҚИЛИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Область наук
Ключевые слова
шартли ҳукм қилиш / синов муддати / вояга етмаган шахс / ахлоқан тузатиш / жазодан кўзланган мақсад / қонунчилик нормаси.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Азбергенова Мунира Чаржаўвна

Мазкур мақолада вояга етмаганларга нисбатан қўлланиладиган жазони ўташдан муддатидан илгари шартли равишда озод қилиш институти, унга оид умумий тавсиф ва мулоҳазалар, уни қўллаш тартиби ва жиноятчилик статистикаси таҳлил қилинган. Шу билан бирга чет эл давлатларининг жазо тизимида, хусусан Арманистон ва Эстония давлатларида ушбу чоранинг ўзига ҳослиги, қўлланиш тартиби ҳамда ҳуқуқшунос олимларнинг фикрлари ўрганилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЖАЗОНИ ЎТАШДАН МУДДАТИДАН ИЛГАРИ ШАРТЛИ РАВИШДА ОЗОД ҚИЛИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ»

CENTRAL ASIAN JOURNAL OF EDUCATION AND INNOVATION SJIF = 5.281

ЖАЗОНИ УТАШДАН МУДДАТИДАН ИЛГАРИ ШАРТЛИ РАВИШДА ОЗОД ^ИЛИШНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

Азбергенова Мунира Чаржаувна

КДУ талабаси muniraazbergenova5@gmail.com https://doi.org/10.5281/zenodo.11170350

ARTICLE INFO__ABSTRACT

Qabul qilindi: 02-May 2024 yil Мазкур маколада вояга етмаганларга нисбатан

Maqullandi: 05- May 2024 yil кулланиладиган жазони уташдан муддатидан

Nashr qilindi: 10- May 2024 yil .

илгари шартли равишда озод килиш институти,

KEY WORDS

- унга оид умумии тавсиф ва мулощзалар, уни

шартли хукм килиш, синов

куллаш тартиби ва жиноятчилик статистикаси

муддати, вояга етмаган шахс,

тацлил цилинган. Шу билан бирга чет эл

ахлокан тузатиш, жазодан

давлатларининг жазо тизимида, хусусан кузланган максад, конунчилик „ „

Арманистон ва Эстония давлатларида ушбу

нормаси.

чоранинг узига цослиги, кулланиш тартиби цамда хукук,шунос олимларнинг фикрлари урганилган. Жиноят содир этган шахсларга нисбатан жиноий жазо кулланилиш жараёни жазо белгилаш, унинг ижро этилиши, жазони уташдан озод килиш ва жазо ижросини тугатиш каби боскичларни уз ичига олади. Жазони уташдан озод килиш боскичларидан бири булган жазони уташдан муддатидан илгари шартли озод килиш институти хозирги кунда давлатимизда инсонпарварлик тамойилларини узида акс еттирган миллий конунчилигимизнинг мустахкам пойдевори булмокда.

Олий суднинг статистик маълумотларига кура, жазони уташдан муддатидан илгари шартли озод этилган шахслар 2021 йилда 21 780 шахс, шундан вояга етмаган шахслар 1 213 тани, 2022 йилда 26 753 шахс, шундан вояга етмаган шахслар 1 429 тани, 2023 йилда 33 612 шахс, шундан вояга етмаган шахслар 1 290 тани ташкил килганли бугунги кунда судлар томонидан одил судловни амалга оширишда инсон, унинг хукук ва эркинликлари химояси таъминланаётганлигини куришимиз мумкин [1].

Шартли равишда жазодан озод килишда суд жиноят содир этишда айбдор деб

топилган ва жазо тайинланган шахсни тайинланган жазони утамасдан туриб хам унинг хулкини назорат килиш оркали тузатиш мумкин деган фикрга келса, махкумнинг зиммасига бир нечта мажбуриятларни юклаб, синов муддати берган холда, жазодан озод килади, агар синов муддати давомида махкум томонидан, жазони шартлилигини бекор килувчи асослар содир этилмаса суд тайинланган жазони ижро этмаслик тугрисида карор чикаради, ёки жазони ижро этиш вактида махкумнинг ахлокини тайинланган жазони колган кисмини утамастан хам тузатиш мумкин деган фикрга

келса, тайинланган жазони колган кисмини уташдан шартли равишда озод килади.

Миллий конунчилигимизга мувофик вояга етмаган шахсларга жазони уташдан шартли равишда озод килиш тартиби Жиноят кодексиинг 89-моддасида белгиланган.Унга мувофик вояга етмаганларга жазони уташдан шартли равишда муддатидан илгари озод килиш учун куйидагилар асос булади:жиноятни вояга етмаган ёшда содир этган булса; жиноят содир этканлик учун озодликдан махрум килиш ёки ахлок; тузатиш ишларига хукм килинганлиги; белгиланган тартиб-коида талабларини бажарган мехнат ва укишга халол муносабатда булган булса, шунингдек, ушбу модданинг учинчи кисмида назарда тутилган муддатларни ха;и;атдан утаган булса тайинланиши мумкин.

Жазодан муддатидан илгари шартли озод килиш ун саккиз ёшга тулмай жиноят содир этган шахсларга нисбатан жазони ижро этиш муассасаси маъмурияти ва болалар масалалари буйича комиссиянинг биргаликдаги такдимномасига биноан ёхуд махкумнинг, унинг химоячисининг илтимосномасига асосан судья томонидан кулланилади (ЖПК 536-модда).

Суд томонидан ушбу илтимоснома курилаётганда жазонинг конунда назарда тутилган кисмини уташ пайтида (хукм конуний кучга киргунга кадар ушлаб турилган, камокда, уй камогида сакланган вактни хисобга олган холда) урнатилган тартиб-коида талабларини бажарган ва мехнатга халол муносабатда булган махкумларга нисбатан кулланилиши мумкин [2]. Зеро, суд шахснинг ахлокан тузалишига ва мажбурлов чоралари билан ахлок тузатиш ишларининг таъсир курсатиш зарур эмаслигига ишонч хосил килиши лозим.

Агарда суд жазодан муддатидан илгари шартли озод килишни рад этган такдирда, бу х,акда ажрим чиккан кундан бошлаб камида олти ой утганидан кейин такдимнома такроран киритилиши ёки илтимоснома такроран берилиши мумкин (ЖИК 164-модда).

Вояга етмаган ёшда жиноят содир этган шахсга жазони уташ муддатидан илгари шартли озод килишни куллаш учун жазо уташнинг энг кам зарур муддати ЖК нинг 89-моддаси учинчи кисмида белгиланган. Унга мувофик жазони уташдан муддатидан илгари шартли равишда озод килиш:

а) ижтимоий хавфи катта булмаган ёки унча огир булмаган жиноят учун тайинланган жазо муддатининг камида туртдан бир кисми;

б) огир жиноят учун тайинланган жазо муддатининг камида учдан бир кисми;

в) ута огир жиноят учун, шунингдек касддан содир этган жинояти учун, агар шахс илгари касддан содир этилган жиноят учун озодликдан махрум этишга хукм килинган булса, тайинланган жазо муддатининг камида ярмини хакикатда утаб булганидан кейин тайинланади.

Ушбу тартибда муддатларнинг белгиланиши содир этилган жиноятнинг ижтимоий хавфлилигига, ижтимоий алокаларга таъсир курсатиши билан боглик. Чунки ушбу муддат мобайнида жазонинг роли ва мохияти канчалик тугри тушинилса, шунчалик жиноят содир этган шахсларга конунга итоаткор хулк-атворни, инсонга, жамият турмуш коидалари ва анъаналарига хурмат муносабатини шакллантиришига ёрдамлашади.

Хукукшунос олимлар томонидан шартли хукм тушунчасига турли хил ёндашувлар мавжуд. Жумладан, профессор М. Рустамбоев шартли хукм килишнинг

мазмун-мохияти шундан иборатки, суд айблов хукми чикараётиб, махкумга муайян жазо турини тайинлайди ва унинг микдорини белгилайди, аммо тайинланган жазони шартли деб хисоблашга карор килади [3,б-648], дея умумий тушунча беради. Е. Редькина шартли хукмни суд жазо тайинлашда унинг тури ва микдорини аниклаб, махкумга жазони аник утамасдан, тузалишига имконият бериш оркали тайинланган жазони аник уташдан шартли озод килинишини кайд этади [4,б-10]. А. Островский эса, шартли хукм суд томонидан айбдор шахсга белгиланган муддат давомида янги жиноят содир этмаслиги ва унинг хулк-атворини тузалишига куйиладиган бошка талабларга риоя этиш шарти билан аник жазони кулламасликдан иборат булган чора эканлигини таъкидлаган [5,б-13].

Юкорида таъкидлаб утилган тушунчалар хар хил булмасин, жазодан озод килишнинг ушбу тури жиноят содир этган шахсни кайта тарбиялаш ва уз килган хатосини тушиниб етишга кумаклашишдан иборат эканлигини куришимиз мумкин.

Хорижий давлатлар жиноят конунчилигида мазкур хукукий чоранинг белгиланишига турлича ёндашувлар мавжудлигини кузатиш мумкин. Жумладан, Арманистон жиноят конунчилигида вояга етмаган шахс содир этган жинояти учун озодликдан махрум этилган ва жиноят содир этган вояга етмаган шахсга нисбатан шартли равишда озодликдан махрум килиш чораси кулланилиши мумкин. Агар махкум хакикатда Жиноят конунчилигининг 94-моддасида белгиланган муддатларни утаган булса:

1) огир булмаган ёки уртача огирликдаги жиноят учун тайинланган жазонинг камида туртдан бир кисми;

2) огир жиноят учун тайинланган жазонинг камида учдан бир кисми;

3) ута огир жиноят учун тайинланган жазонинг камида ярми [6].

Эстония ЖК нинг 761-моддасига асосан суд жиноий хукукбузарлик содир этилган пайтда ун саккиз ёшга тулмаган жиноятчини шартли равишда озод килиши мумкин:

1) агар у тайинланган жазо муддатининг камида учдан бир кисмини, лекин турт ойдан кам булмаган кисмини хакикатда утаган булса, иккинчи даражали жиноят ёки эхтиётизлик натижасида биринчи даражали жиноят содир этилган булса;

2) биринчи даражадаги касддан содир этилган жиноий хукукбузарлик учун, агар у тайинланган жазо муддатининг камида ярмини, лекин турт ойдан кам булмаган кисмини хакикатда утаган;

3) жиноий хукукбузарлик содир этилган пайтда ун саккиз ёшга тулмаган жиноятчини, агар иккинчи даражали жиноят содир этилган булса ёки эхтиётсизлик туфайли биринчи даражали жиноят содир этилган булса, тайинланган жазо муддатининг камида ярмини, лекин турт ойдан кам булмаган кисмини хакикатда утаган булса суд шартли равишда озод килиш чорасини куллаши мумкинлиги курсатилиб утилган.

Эстония жиноят кодексининг 4-моддасига асосан жиноий хукукбузарликлар биринчи ва иккинчи даражали жиноятлар булиб булинган. Биринчи даражадаги жиноий хукукбузарлик - бу жиноят учун жисмоний шахс учун беш йилдан ортик муддатга озодликдан махрум килиш ёки умрбод озодликдан махрум килиш жазоси назарда тутилган энг огир жазо. Юридик шахснинг жинояти, агар жисмоний шахс учун

CENTRAL ASIAN JOURNAL OF EDUCATION AND INNOVATION SJIF = 5.281

энг огир жазо билан бир хил килмиш учун беш йилдан ортик муддатга озодликдан махрум килиш ёки умрбод озодликдан махрум килиш назарда тутилган булса, биринчи даражали жиноят хисобланади. Иккинчи даражали жиноят - бу беш йилгача озодликдан махрум килиш ёки моддий жазо назарда тутилган жазо [7].

Юкоридагилардан келиб чикиб шуни айтиш мумкинки, жазони уташдан муддатидан илгари шартли равишда озод килиш жиноят содир этган шахсга маълум даражада унинг хукуклари ва эркинликларини жиддий чекламасдан ахлокан тузалишга, ижтимоий хаётга мослашишига, шу билан бирга кайта жиноят содир килмаслиги учун назорат килинишини таъминлайдиган жиноий жазодан озод килишнинг бир тури.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. сайт жиноят 2023 йиллик.pdf (sud.uz)

2. Жазони уташдан муддатидан илгари озод килиш ва жазони енгилроги билан алмаштириш буйича суд амалиёти тугрисида Узбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг Карори, 27.12.2016 йилдаги 28-сон https://lex.uz/docs/3115182

3. Узбекистон Республикасининг Жиноят кодексига шархлар. Умумий кисм/ М.Рустамбоев.-Тошкент:<^и^1к adabiyotlar publish»,2021.- 648 б.

4. Редькина Е.А. Региональная криминологическая характеристика преступлений, совершаемых условно осужденными несовершеннолетними, и их предупреждение: Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. - Иркутск, 2008. - С. 10.

5. Островский А.Л. Условное осуждение в российском и зарубежном законодательстве: Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. - Москва, 2007. - С. 13.

6. Criminal code of the republic of Armenia.Legislation: National AssemlyofRAhttp://www.parliament.am/legislation.php?sel=show&ID=1349&lang=eng

7. The penal law of Estonia https://www.riigiteataja.ee/en/eli/522012015002/consolideP

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.