Научная статья на тему 'ЖАЗОНИ ЎТАШДАН МУДДАТИДАН ИЛГАРИ ШАРТЛИ РАВИШДА ОЗОД ҚИЛИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ'

ЖАЗОНИ ЎТАШДАН МУДДАТИДАН ИЛГАРИ ШАРТЛИ РАВИШДА ОЗОД ҚИЛИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
шартли ҳукм қилиш / синов муддати / вояга етмаган шахс / ахлоқан тузатиш / жазодан кўзланган мақсад / қонунчилик нормаси.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Азбергенова Мунира Чаржаўвна

Мазкур мақолада вояга етмаганларга нисбатан қўлланиладиган жазони ўташданмуддатидан илгари шартли равишда озод қилиш институти, унга оид умумий тавсиф ва мулоҳазалар, уни қўллаш тартиби ва жиноятчилик статистикаси таҳлил қилинган. Шу билан бирга чет эл давлатларининг жазо тизимида, хусусан Арманистон ва Эстония давлатларида ушбу чоранинг ўзига ҳослиги, қўлланиш тартиби ҳамда ҳуқуқшунос олимларнинг фикрлари ўрганилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЖАЗОНИ ЎТАШДАН МУДДАТИДАН ИЛГАРИ ШАРТЛИ РАВИШДА ОЗОД ҚИЛИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ»

ЖАЗОНИ УТАШДАН МУДДАТИДАН ИЛГАРИ ШАРТЛИ РАВИШДА ОЗОД ^ИЛИШНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

Азбергенова Мунира Чаржаувна

КДУ талабаси muniraazbergenova5@gmail.com

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Qabul qilindi: 02-May 2024 yil Ma'qullandi: 05- May 2024 yil Nashr qilindi: 10- May 2024 yil

KEY WORDS

шартли хукм цилиш, синов муддати, вояга етмаган шахс, ахлоцан тузатиш, жазодан кузланган мацсад, цонунчилик нормаси.

Мазкур мацолада вояга етмаганларга нисбатан цулланиладиган жазони уташдан муддатидан илгари шартли равишда озод цилиш институти, унга оидумумий тавсиф ва мулощзалар, уни цуллаш тартиби ва жиноятчилик статистикаси та^лил цилинган. Шу билан бирга чет эл давлатларининг жазо тизимида, хусусан Арманистон ва Эстония давлатларида ушбу чоранинг узига уослиги, цулланиш тартиби уамда цуцуцшунос олимларнинг

фикрлари урганилган.

Жиноят содир этган шахсларга нисбатан жиноий жазо кулланилиш жараёни жазо белгилаш, унинг ижро этилиши, жазони уташдан озод килиш ва жазо ижросини тугатиш каби боскичларни уз ичига олади. Жазони уташдан озод килиш боскичларидан бири булган жазони уташдан муддатидан илгари шартли озод килиш

институти хозирги кунда давлатимизда инсонпарварлик тамойилларини узида акс еттирган миллий конунчилигимизнинг мустахкам пойдевори булмокда.

Олий суднинг статистик маълумотларига кура, жазони уташдан муддатидан илгари шартли озод этилган шахслар 2021 йилда 21 780 шахс, шундан вояга етмаган шахслар 1 213 тани, 2022 йилда 26 753 шахс, шундан вояга етмаган шахслар 1 429 тани, 2023 йилда 33 612 шахс, шундан вояга етмаган шахслар 1 290 тани ташкил килганли бугунги кунда судлар томонидан одил судловни амалга оширишда инсон, унинг хуку; ва эркинликлари химояси таъминланаётганлигини куришимиз мумкин [1].

Шартли равишда жазодан озод килишда суд жиноят содир этишда айбдор деб топилган ва жазо тайинланган шахсни тайинланган жазони утамасдан туриб хам унинг хул;ини назорат килиш оркали тузатиш мумкин деган фикрга келса, махкумнинг зиммасига бир нечта мажбуриятларни юклаб, синов муддати берган холда, жазодан озод килади, агар синов муддати давомида махкум томонидан, жазони шартлилигини бекор килувчи асослар содир этилмаса суд тайинланган жазони ижро этмаслик тугрисида ;арор чи;аради, ёки жазони ижро этиш ва;тида махкумнинг ахло;ини тайинланган жазони колган кисмини утамастан хам тузатиш мумкин деган фикрга келса, тайинланган жазони колган кисмини уташдан шартли равишда озод килади.

2-JILD, 5-SON (YO'TA)

5

Миллий цонунчилигимизга мувофиц вояга етмаган шахсларга жазони уташдан шартли равишда озод цилиш тартиби Жиноят кодексиинг 89-моддасида белгиланган.Унга мувофиц вояга етмаганларга жазони уташдан шартли равишда муддатидан илгари озод цилиш учун цуйидагилар асос булади:жиноятни вояга етмаган ёшда содир этган булса; жиноят содир этканлик учун озодликдан махрум цилиш ёки ахлоц тузатиш ишларига хукм цилинганлиги; белгиланган тартиб-цоида талабларини бажарган мехнат ва уцишга халол муносабатда булган булса, шунингдек, ушбу модданинг учинчи цисмида назарда тутилган муддатларни хацицатдан утаган булса тайинланиши мумкин.

Жазодан муддатидан илгари шартли озод цилиш ун саккиз ёшга тулмай жиноят содир этган шахсларга нисбатан жазони ижро этиш муассасаси маъмурияти ва болалар масалалари буйича комиссиянинг биргаликдаги тацдимномасига биноан ёхуд махкумнинг, унинг химоячисининг илтимосномасига асосан судья томонидан цулланилади (ЖПК 536-модда).

Суд томонидан ушбу илтимоснома курилаётганда жазонинг цонунда назарда тутилган цисмини уташ пайтида (хукм цонуний кучга киргунга цадар ушлаб турилган, цамоцда, уй цамогида сацланган вацтни хисобга олган холда) урнатилган тартиб-цоида талабларини бажарган ва мехнатга халол муносабатда булган махкумларга нисбатан цулланилиши мумкин [2]. Зеро, суд шахснинг ахлоцан тузалишига ва мажбурлов чоралари билан ахлоц тузатиш ишларининг таъсир курсатиш зарур эмаслигига ишонч хосил цилиши лозим.

Агарда суд жазодан муддатидан илгари шартли озод цилишни рад этган тацдирда, бу хацда ажрим чиццан кундан бошлаб камида олти ой утганидан кейин тацдимнома такроран киритилиши ёки илтимоснома такроран берилиши мумкин (ЖИК 164-модда).

Вояга етмаган ёшда жиноят содир этган шахсга жазони уташ муддатидан илгари шартли озод цилишни куллаш учун жазо уташнинг энг кам зарур муддати ЖК нинг 89-моддаси учинчи цисмида белгиланган. Унга мувофиц жазони уташдан муддатидан илгари шартли равишда озод цилиш:

а) ижтимоий хавфи катта булмаган ёки унча огир булмаган жиноят учун тайинланган жазо муддатининг камида туртдан бир цисми;

б) огир жиноят учун тайинланган жазо муддатининг камида учдан бир цисми;

в) ута огир жиноят учун, шунингдек цасддан содир этган жинояти учун, агар шахс илгари цасддан содир этилган жиноят учун озодликдан махрум этишга хукм цилинган булса, тайинланган жазо муддатининг камида ярмини хацицатда утаб булганидан кейин тайинланади.

Ушбу тартибда муддатларнинг белгиланиши содир этилган жиноятнинг ижтимоий хавфлилигига, ижтимоий алоцаларга таъсир курсатиши билан боглиц. Чунки ушбу муддат мобайнида жазонинг роли ва мохияти цанчалик тугри тушинилса, шунчалик жиноят содир этган шахсларга цонунга итоаткор хулц-атворни, инсонга, жамият турмуш цоидалари ва анъаналарига хурмат муносабатини шакллантиришига ёрдамлашади.

Хуцуцшунос олимлар томонидан шартли хукм тушунчасига турли хил ёндашувлар мавжуд. Жумладан, профессор М. Рустамбоев шартли хукм цилишнинг

мазмун-мохияти шундан иборатки, суд айблов хукми чицараётиб, махкумга муайян жазо турини тайинлайди ва унинг мицдорини белгилайди, аммо тайинланган жазони шартли деб хисоблашга царор цилади [3,б-648], дея умумий тушунча беради. Е. Редькина шартли хукмни суд жазо тайинлашда унинг тури ва мицдорини аницлаб, махкумга жазони аниц утамасдан, тузалишига имконият бериш орцали тайинланган жазони аниц уташдан шартли озод цилинишини цайд этади [4,б-10]. А. Островский эса, шартли хукм суд томонидан айбдор шахсга белгиланган муддат давомида янги жиноят содир этмаслиги ва унинг хулц-атворини тузалишига цуйиладиган бошца талабларга риоя этиш шарти билан аниц жазони цулламасликдан иборат булган чора эканлигини таъкидлаган [5,б-13].

Юцорида таъкидлаб утилган тушунчалар хар хил булмасин, жазодан озод цилишнинг ушбу тури жиноят содир этган шахсни цайта тарбиялаш ва уз цилган хатосини тушиниб етишга кумаклашишдан иборат эканлигини куришимиз мумкин.

Хорижий давлатлар жиноят цонунчилигида мазкур хуцуций чоранинг белгиланишига турлича ёндашувлар мавжудлигини кузатиш мумкин. Жумладан, Арманистон жиноят цонунчилигида вояга етмаган шахс содир этган жинояти учун озодликдан махрум этилган ва жиноят содир этган вояга етмаган шахсга нисбатан шартли равишда озодликдан махрум цилиш чораси цулланилиши мумкин. Агар махкум хацицатда Жиноят цонунчилигининг 94-моддасида белгиланган муддатларни утаган булса:

1) огир булмаган ёки уртача огирликдаги жиноят учун тайинланган жазонинг камида туртдан бир цисми;

2) огир жиноят учун тайинланган жазонинг камида учдан бир цисми;

3) ута огир жиноят учун тайинланган жазонинг камида ярми [6].

Эстония ЖК нинг 761-моддасига асосан суд жиноий хуцуцбузарлик содир этилган пайтда ун саккиз ёшга тулмаган жиноятчини шартли равишда озод цилиши мумкин:

1) агар у тайинланган жазо муддатининг камида учдан бир цисмини, лекин турт ойдан кам булмаган цисмини хацицатда утаган булса, иккинчи даражали жиноят ёки эхтиётизлик натижасида биринчи даражали жиноят содир этилган булса;

2) биринчи даражадаги цасддан содир этилган жиноий хуцуцбузарлик учун, агар у тайинланган жазо муддатининг камида ярмини, лекин турт ойдан кам булмаган цисмини хацицатда утаган;

3) жиноий хуцуцбузарлик содир этилган пайтда ун саккиз ёшга тулмаган жиноятчини, агар иккинчи даражали жиноят содир этилган булса ёки эхтиётсизлик туфайли биринчи даражали жиноят содир этилган булса, тайинланган жазо муддатининг камида ярмини, лекин турт ойдан кам булмаган цисмини хацицатда утаган булса суд шартли равишда озод цилиш чорасини цуллаши мумкинлиги курсатилиб утилган.

Эстония жиноят кодексининг 4-моддасига асосан жиноий хуцуцбузарликлар биринчи ва иккинчи даражали жиноятлар булиб булинган. Биринчи даражадаги жиноий хуцуцбузарлик - бу жиноят учун жисмоний шахс учун беш йилдан ортиц муддатга озодликдан махрум цилиш ёки умрбод озодликдан махрум цилиш жазоси назарда тутилган энг огир жазо. Юридик шахснинг жинояти, агар жисмоний шахс учун

энг огир жазо билан бир хил килмиш учун беш йилдан ортик муддатга озодликдан махрум ;илиш ёки умрбод озодликдан махрум килиш назарда тутилган булса, биринчи даражали жиноят хисобланади. Иккинчи даражали жиноят - бу беш йилгача озодликдан махрум килиш ёки моддий жазо назарда тутилган жазо [7]. Юкоридагилардан келиб чи;иб шуни айтиш мумкинки, жазони уташдан муддатидан илгари шартли равишда озод килиш жиноят содир этган шахсга маълум даражада унинг хукуклари ва эркинликларини жиддий чекламасдан ахло;ан тузалишга, ижтимоий хаётга мослашишига, шу билан бирга ;айта жиноят содир килмаслиги учун назорат килинишини таъминлайдиган жиноий жазодан озод килишнинг бир тури.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. сайт жиноят 2023 йиллик.pdf (sud.uz)

2. Жазони уташдан муддатидан илгари озод килиш ва жазони енгилроги билан алмаштириш буйича суд амалиёти тугрисида Узбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг Карори, 27.12.2016 йилдаги 28-сон https://lex.uz/docs/3115182

3. Узбекистон Республикасининг Жиноят кодексига шархлар. Умумий кисм/ М.Рустамбоев.-Тошкент:«Yuridik adabiyotlar publish»,2021.- 648 б.

4. Редькина Е.А. Региональная криминологическая характеристика преступлений, совершаемых условно осужденными несовершеннолетними, и их предупреждение: Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. - Иркутск, 2008. - С. 10.

5. Островский А.Л. Условное осуждение в российском и зарубежном законодательстве: Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. - Москва, 2007. - С. 13.

6. Criminal code of the republic of Armenia.Legislation: National AssemlyofRAhttp://www.parliament.am/legislation.php?sel=show&ID=1349&lang=eng

7. The penal law of Estonia https://www.riigiteataja.ee/en/eli/522012015002/consolideP

2-JILD, 5-SON (YO'TA)

8

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.