Научная статья на тему 'ПРОБАЦИЯ ХИЗМАТИ ФАОЛИЯТИНИ УМУМИЙ ТАВСИФИ: ТУШУНЧАСИ, ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ'

ПРОБАЦИЯ ХИЗМАТИ ФАОЛИЯТИНИ УМУМИЙ ТАВСИФИ: ТУШУНЧАСИ, ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

1051
127
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
―пробация‖ атамаси / Пробациянинг ижтимоий мақсадлари ва вазифалари ҳамда Пробация институтининг ўзига хос хусусиятлари. / the term "probation" / social goals and tasks of Probation and specific features of the Probation Institute.

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Турдимурод Анварович Анваров

Мазкур мақолада муаллиф томонидан Ўзбекистонда жиноятчиларни қайта ижтимоийлашувини ва ахлоқан тузалишини амалга оширишда сўнгги пайтларда муҳим иштирокчилардан бирига айланиб бораѐтган пробация институти илмий ва амалий жиҳатдан кўриб чиқилган. Хусусан, мазкур институтнинг тарихий келиб чиқиши, тавсифи, тушунчаси ва ўзига хос жиҳатлари, пробация ҳукуматини шакллантириш ҳуқуқий асослари, бу борадаги ижобий хорижий тажрибалар атрофлича ўрганиб чиқилган. Мақолада ушбу институт ҳозирги кунда ўзининг ижобий жиҳатларини кўрсата бошлагани, тегишли шахслар категориялари пост пенитенциар ижтимоийлашуви ва уларни назорат қилиш функциясини муносиб равишда уддалай олаѐтганлиги қайд этилиб, айни дамда қонунчиликдаги айрим жиддий бўшлиқлар ва камчиликлар, амалиѐтда пробация ходимлари иши самарасига салбий таъсир ўтказилишига сабаб бўлаѐтгани кўрсатиб ўтилган. Мақолада муаллиф томонидан пробация хизмати нуфузи, ҳуқуқий мақоми ошириш ва фаолиятини янада тартибга солиш бўйича илмий ва амалий таклиф, тавсиялар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

In this article, the author considers the institution of probation from scientific and practical positions, which has recently become one of the most important participants in the process of resocialization and correction of criminals in Uzbekistan. In particular, the historical origin, characteristics, concept and features of this institution, the legal basis for the formation of the probation service, and positive foreign experience in this area are studied in detail. The article notes that this institution has already begun to show its positive aspects, performing the functions of post-penitentiary socialization of convicts and control over the relevant categories of persons, at the same time it is indicated that some serious gaps and shortcomings in the legislation in practice have a negative impact on the effectiveness of the work of probation officers .In the article, the author presents scientific and practical proposals and recommendations for increasing the authority and legal status of the probation service, further regulating their activities.

Текст научной работы на тему «ПРОБАЦИЯ ХИЗМАТИ ФАОЛИЯТИНИ УМУМИЙ ТАВСИФИ: ТУШУНЧАСИ, ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ»

ПРОБАЦИЯ ХИЗМАТИ ФАОЛИЯТИНИ УМУМИЙ ТАВСИФИ: ТУШУНЧАСИ, УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

Турдимурод Анварович Анваров

Тошкент вилояти Ички ишлар бош бошцармаси Терроризм ва экстремизмга царши курашиш бошцарма бошлигининг Кадрлар буйича ёрдамчиси, майор, мустацил

тадцицотчи E-mail: murodanvarov021@gmail.com

АННОТАЦИЯ

Мазкур мацолада муаллиф томонидан Узбекистонда жиноятчиларни цайта ижтимоийлашувини ва ахлоцан тузалишини амалга оширишда сунгги пайтларда мухим иштирокчилардан бирига айланиб бораётган пробация институти илмий ва амалий жихатдан куриб чицилган. Хусусан, мазкур институтнинг тарихий келиб чициши, тавсифи, тушунчаси ва узига хос жихатлари, пробация хукуматини шакллантириш хуцуций асослари, бу борадаги ижобий хорижий тажрибалар атрофлича урганиб чицилган. Мацолада ушбу институт хозирги кунда узининг ижобий жихатларини курсата бошлагани, тегишли шахслар категориялари пост пенитенциар ижтимоийлашуви ва уларни назорат цилиш функциясини муносиб равишда уддалай олаётганлиги цайд этилиб, айни дамда цонунчиликдаги айрим жиддий бушлицлар ва камчиликлар, амалиётда пробация ходимлари иши самарасига салбий таъсир утказилишига сабаб булаётгани курсатиб утилган.

Мацолада муаллиф томонидан пробация хизмати нуфузи, хуцуций мацоми ошириш ва фаолиятини янада тартибга солиш буйича илмий ва амалий таклиф, тавсиялар берилган.

Калит сузлар: "пробация" атамаси, Пробациянинг ижтимоий мацсадлари ва вазифалари хамда Пробация институтининг узига хос хусусиятлари.

ABSTRACT

In this article, the author considers the institution of probation from scientific and practical positions, which has recently become one of the most important participants in the process of resocialization and correction of criminals in Uzbekistan. In particular, the historical origin, characteristics, concept and features of this institution, the legal basis for the formation of the probation service, and positive foreign experience in this area are studied in detail. The article notes that this institution has already begun to show its positive aspects, performing the functions of post-penitentiary socialization of convicts and control over the relevant categories of persons, at the same time it is indicated that some serious gaps and shortcomings in the legislation in practice have a negative impact on the effectiveness of the work of probation officers .In the article, the author presents scientific and practical proposals and

September, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal

58

recommendations for increasing the authority and legal status of the probation service, further regulating their activities.

Keywords: the term "probation", social goals and tasks of Probation and specific features of the Probation Institute.

КИРИШ

Мамлакатимизда демократик цадриятлар, инсон хуцуцлари ва эркинликлари хамда цонуний манфаатларини химоя цилишда ички ишлар органлари хар доим ва хар замонда мухим булган. Шу билан бирга, одил судлов мацсадларини руёбга чицаришда, жиноий цилмиш содир этган шахсларнинг цайта ижтимоийлашуви ва тузалиши, хуцуций онги ва хуцуций маданиятини ошириш учун шароит яратишда, постпенитенциар мослашув жараёнида цонун талаби ва инсонийлик манфаатлари мувозанатини таъминлашга кумаклашишда хамда бунда фуцаролар иштирокини амалга оширишнинг таъсирчан ва амалий механизми сифатида ИИВ пробация хизмати ахамияти бугунги кунга келиб гоятда ортиб бормоцда.

Пробация хизмати ходимларининг айрим тоифадаги фуцаролар устидан назоратни урнатишдаги вазифалари жамиятнинг давлат билан узаро самарали алоцасини таъминлашнинг мухим воситаларидан бири булиб хисобланади. Жамоатчиликнинг постпенитенциар мослашув ишларида фаол иштироки пробация фаолияти очиц-ошкоралигини кенгайтиради, фуцароларнинг ИИИ органига ишончини мустахкамлайди.

Шу муносабат билан, хозирги кунда Узбекистан Республикаси ИИВ Пробация хизмати хуцуций асослари ва фаолиятининг айрим жихатларини урганиш бунича тахлилий тадцицот ишларини амалга ошириш гоят долзарб хисобланади.

ТАД^ЩОТНИНГ МА^САДИ

Мазкур жиноят-ижроия институтини урганишдан асосий мацсад унинг жорий этилишида цонун чицарувчи томонидан кузланган ижтимоий-сиёсий мацсадлари ва унинг тушунчасини аницлаш, пробация хизмати институти асосий фойдали "иш коэффициентини" мулжаллаш, вазифалари ва функцияларини тахлил цилишдан иборат, хамда илмий жихатдан асосланган таклифларни ишлаб чицишдан иборат.

МАТЕРИАЛ ВА МЕТОДЛАР

Мазкур илмий мацолани тайёрлашда илмий билишнинг мантиций ва илмий услубларидан фойдаланилган, хусусан, мантиций тахлил, синтез, тарихий, циёсий-хуцуций каби услублар цулланилган.

September, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal

59

ПРОБАЦИЯ ИНСТИТУТИНИНГ КЕЛИБ ЧЩИШИ ВА ХУКУ^ИЙ АСОСЛАРИ

Пробация узоц тарихга эга булиб [1], ушбу суз лотинча «probation - синов сузидан олинган булиб, халцаро амалиётда озодликдан махрум этиш билан боглиц булмаган жазоларнинг ижро этилишини таъминлаш ва назоратини олиб бориш маъносини англатади. Бугунги кунда "пробация" атамаси жуда куплаб холатларда кенг цулланиб келинмоцда: 1) жиноий жазоларни ижро этиш тизимини тадцицот цилишга оид ишларда [2]; 2) халцаро хуцуций хужжатларда, жумладан, БМТ Бош Ассамблеяси томонидан тасдицланган Махкумлар билан муомала цилишнинг минимал стандарт цоидалари (1955 йил) [6], Европа пенитенциар цоидалари (1987) [7] ва бошцалар.

Жумладан, дунёнинг ривожланган Америка Кушма Штатларида жазолар тизимининг асосий элементлари улим жазоси, озодликдан махрум цилиш, пробация ва жарималарни [8] цулланиши хамда Англия ва Франция давлатларида ушбу пробация сохаси куп йиллар давомида фаолият юриши аммо кейинчалик континентал хуцуций тизим мамлакатлари Мустацил Давлатлар Хдмдустлиги давлатларида хам озодликдан махрум цилиш билан боглиц булмаган жазоларга хукм цилинган шахслар устидан назорат функциялари амалга ошириш пробация фаолияти томонидан амалга оширилиши хар томонлама узини ижобий томондан курсатган.

Масалан, АКШда Пробация хизмати 1878 йилда ташкил этилиб, Федерал пробация цонунчилигини цабул цилинишга уринишлар 1908 йилдан бери амалга оширилган, аммо тегишли цонун фацат 1925 йилда цабул цилинган. Англияда эса пробация институти 1887 йилда "Биринчи махкумни суд жараёни тугрисида" ги цонуннинг цабул цилиниши муносабати билан пайдо булган [9].

Англияда булгани каби, бугунги кунда пробация хизмати АКШ, Дания, Швеция, Финландия ва бошца бир цатор ривожланган давлатларнинг жиноят-ижроия цонунчилигига кириб келган хамда ушбу хизмат фаолияти турли давлатларда турлича йулга цуйилган булса-да, жиноят содир этган шахсларни ахлоцан тузатиш, уларни жамиятдан ажратмаган холда жамоатчилик билан узвий хамкорликда цайта тарбиялаш борасида куплаб ривожланган мамлакатларда шундай хизмат фаолият юритади.

Куришимиз мумкинки ривожланган давлатлар амалиётидан хамда бир цатор давлатларда утказилган тадцицотлар ва урганишлар асосида жиноий жазо чоралари сифатида инсонга цулланиладиган озодликдан махрум этиш билан боглиц булмаган жазолар ижро этилиши такомиллашишига олиб келди.

Шунингдек, цуйидаги давлатларда озодликдан махрум цилиш билан боглиц булмаган жазоларга хукм цилинган шахслар устидан назорат функциялари пробация фаолияти томонидан амалга оширилиши Молдова Республикасида 2008 йилдан, Украинада 2015 йилда хамда Арманистон, Козогистон Республикаларида 2016 йил бошида шунингдек,

^иргизистон Республикасида 2017 йилдан жорий этилган хамда пробация хизматининг фаолияти хукукий таъминланган [10].

Ушбу давлатларда озодликдан махрум килиш билан боглик булмаган жазоларни ижро этишдаги амалий тажрибаси ва олимларнинг фикирларини инобатга олиб, жиноят ижроя конунчилик фаолиятини хукукий такомиллашганлигини инобатга олиб, Узбекистоннинг амалдаги конунчилик амалётида озодликдан махрум килиш билан боглик булмаган жазоларнинг ижро этилишини назорат килувчи Узбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлиги Хукукбузарликлар профилактикаси бош бошкармасининг озодликдан махрум килиш билан боглик булмаган жазоларни ижро этилишини назорат килиш бошкармаси ва унинг худудий булинмалари негизида суд хукми ёки ажрими билан озодликдан махрум килиш билан боглик булмаган жазоларга хукм килинган шахсларни жазоларини ижро этилишини таъминлайдиган бошкарма Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 7 ноябрдаги "Жиноят цонунчилигини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги П^-4006-сонли ^арори билан 2019 йил 1 январдан жорий килинган [11].

Узбекистон Президенти Шавкат Мирзиёев 2020 йил 24 октябрь кунидаги "25 октябрь— Узбекистон Республикаси Ички ишлар органлари ходимлари куни" муносабати билан йуллаган табрикларида: "Билиб-билмасдан жиноят йулига кириб цолган ва жазони утаётган фуцароларнинг ижтимоий мослашувини, соглом уаётга цайтишини таъминлашда уам ички ишлар органларининг урни ва роли ортиб бормоцда. Бу йуналишда илгариги жазони ижро этиш инспекцияси урнига пробация хизматини ташкил этдик. Ушбу хизмат мщкумларни зарур касб-уунарларга уцитиш ва тайёрлаш, ишга жойлаштириш, уларни хусусий тадбиркорликка жалб этиш, энг асосийси, иш берувчилар томонидан уларнинг ууцуц ва манфаатлари таъминланишида яциндан ёрдам курсатмоцда [12]" деб такидлаган эди.

Ушбу хизматни изчиллик билан ривожлантириш максадида, 2021 йил 3 февраль кунидаги ПФ-6155-сон Фармони билан тасдикланган "2017 — 2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Хдракатлар стратегиясини "Ёшларни куллаб-кувватлаш ва ахоли саломатлигини мустахкамлаш йили"да амалга оширишга оид Давлат дастури"нинг 30-бандида халкаро стандартлар ва инсонпарварлик тамойилини кенг жорий этган холда жазони ижро этиш ва пробация хизматини янада такомиллаштириш буйича катор вазифалар белгиланган. Жумладан:

- пробация хизмати марказий ва худудий махкамалари макомини ошириш, ушбу хизматнинг кадрлар салохияти ва моддий-техника базасини мустахкамлаш;

- пробация назоратидаги шахсларнинг хулк-атворини назорат килиш, уларни ижтимоий мослаштириш ва янги жиноят содир этишининг олдини олиш механизмларини такомиллаштириш;

- пробация назоратидаги шахсларнинг хатти-харакатларини, уларга электрон браслет воситасини таккан холда,

реал вацт режимида электрон кузатиш ва мониторинг цилиш тартибини жорий цилиш;

- "пробация фаолияти" таълим йуналиши ва мутахассислиги буйича кадрлар тайёрлашни йулга цуйиш;

- хокимликлар хузуридаги озодликдан махрум этиш жойларидан озод цилинган шахсларни реабилитация цилиш ва ижтимоий мослаштириш марказлари фаолиятини такомиллаштириш вазифалари белгиланган.

Шу билан бирга, Узбекистон Республикасининг амалдаги жиноят-ижроия цонун хужжатларида «пробация», «пробация назорати», «пробация хизмати» атамалари ханузгача цулланилмаган. Республикамизда жиноят-ижроия цонунчилигининг ривожланиш босцичларида ушбу тушунчаларга муцобил атамалардан фойдаланиб келинган: мехнат-ахлоц тузатиш ишлари, жиноий жазоларни ижро этиш тизими, жазони ижро этиш инспекцияси, озодликдан махрум цилиш билан боглиц жазоларни ижро этувчи органлар тизими ва х.к.

ПРОБАЦИЯ ТУШУНЧАСИ МУ^ОКАМАСИ

Олимлар томонидан мазкур тизимга оид турли фикрлар билдирилган. Жумладан, озодликдан махрум цилиш билан боглиц булмаган ёки цамоцдан озод цилинган жазоларга махкум этилганлар билан ишлаш фаолиятни (хизматларни) институционализация цилиш учун цулланилади [13] деган тариф берилган.

Пробация махкумнинг хулц-атворига шундай таъсир цилишки, у уз жавобгарлигини англасин ва онгли равишда тузатиш йулини тутсин [14], деган фикрлар хам мавжуд. Айрим олимлар томонидан пробация хизмати деганда, шартли судланганлик шакли тушунилиб, бунда махкум озодликдан махрум цилинмасдан махсус органлар назорати остида булади, синов муддати ва унга цуйиладиган талаблар суд хукми билан белгиланади [15] деб курсатишади.

Пробация бу ижтимоий ва хуцуций назоратнинг бир шакли [16] эканлиги хацида хам фикрлар курсатиб утилган, шу билан бирга яна бир тарифда пробация - бу белгиланган жазони шартли равишда адо этмасдан махкумни муайян муддатга махсус мансабдор шахснинг (агент, ёрдамчи, пробация буйича вакил) индивидуал назорати остида жойлаштиришдан иборат [17] деб айтилади.

Шунингдек, Крзогистон Республикасининг Пробация тугрисидаги цонунни буйича Пробация - бу тоифалари аницланган шахсларнинг хатти-харакатларини тугрилашга царатилган, янги жиноий хуцуцбузарликлар содир этилишининг олдини олиш учун индивидуал равишда белгиланган назорат ва ижтимоий-хуцуций характердаги тадбирлар тизимидир [18].

Аксарият олимлар томонидан пробация «хуцуцни мухофаза цилувчи органлар тизими» ёки «суд тизими» тушунчасига сингдириб юборилади ва алохида эътироф этилмайди. Бизнингча, бундай ёндашув хам тугри эмас. Аслида, пробация хизмати жамиятда цонунийликни

September, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal

62

мустаукамлаш, жиноятларнинг олдини олиш ва жиноят содир этган шахсларни ахлоцан тузатиш билан боглиц комплекс тадбирларни цамраб олган алоуида ууцуций-ижтимоий тузилма уисобланади.

Айрим олимлар пробация атамасига нисбатан тор ва кенг ёндашувни тахлил килган холда ушбу тизим озодликдан махрум килиш билан боглик булмаган жиноий жазоларни ижро этувчи давлат органлари ва муассасаларини, махкумларни ахлокан тузатиш максадига эришишни таъминлайдиган ташкилий-хукукий, ижтимоий ва жамоат тузилмаларини уз ичига олишини [19] таъкидлайди.

Ушбу тарифларларга якин булган яна бир тушунчага асосан пробация институти бир катор ижобий жихатларга эга, хусусан:

-жазони уташ учун инсонпарварлик тамойилининг намойиши сифатида мукобиллик;

-махкумликда ижтимоий масъулиятли хатти-харакатни шакллантириш;

-ижтимоий мослашувни рагбатлантириш ва такрорий хукукбузарликларнинг олдини олиш;

-хукукбузарни жамият хаётига киритишга кумаклашиш;

- пенитенциар тизимларни саклаш харажатларини камайтириш [21].

Узок тарихга эа булган бу юридик институтнинг ривожланиши давомида у ижтимоий хизматларнинг кенг доирасига асос солди [22]. Шу билан бир каторда, ХХ аср охирида пробация институти Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг этиборини тортиб, жиноятчиликка карши кураш доирасида бир катор халкаро-хукукий хужжатларни кабул килинди [24].

"Пробация хизмати" атамаси илмий муомалада ва умумий маънода куллаш учун зарур, чунки у озодликдан махрум килиш билан боглик булмаган жиноий жазоларни ижро этиш субъектлари, махкумларни ахлокан тузатишда иштирок этадиган ташкилий-хукукий, ижтимоий ва жамоат тузилмалари йигиндисини тулик белгилаш имконини беради.

Юкоридаги тахлиллардан келиб чикиб айтиш мумкинки, "Пробация - бу озодликдан маурум цилиш билан боглиц булмаган жиноий жазолар ва бошца жиноят-ууцуций таъсир чораларини ижро этувчи давлат органлари ва муассасаларини уамда уларнинг маукумларни ахлоцан тузалиши ва цайта ижтимоийлашуви мацсадига эришишга царатилган тарбиявий-аулоций, педагогик-психологик, сиёсий-ууцуций, ижтимоий-ицтисодий ва бошца фаолият йуналишларини уз ичига цамраб олган тузилма "дир.

ПРОБАЦИЯНИНГ ИЖТИМОИЙ МА^САДЛАРИ ВА ВАЗИФАЛАРИ

Узбекистон Республикаси пробация хизмати пенитенциар тизимининг мухим элементи хисобланади. ЖИКнинг 3-боби коидаларига мувофик, жиноят-ижроия тизимига жазоларни ва бошка жиноят-хукукий таъсир чораларини ижро этувчи муассасалар ва органлар киради.

Жиноят-ижроия тизими куп тармоцли, куп функцияли ижтимоий тизим хисобланади [25].

Пробация хизматининг самарадорлиги муаммолари ижтимоий жараёнларни бошцаришда мацбулликни таъминлаш, хуцуцни мухофаза цилиш органларининг жиноятчиликка царши курашиш борасидаги фаолиятини яхшилаш ва мазкур курашнинг самарадорлигини ошириш вазифалари биринчи уринга чицаётган хозирги шароитда уларни чуцур тадциц этиш зарурияти мавжудлигини курсатади. Хар цандай фаолият, шу жумладан, пробация фаолиятини хам унинг пировард натижаларига кура бахолаш давр талабидир.

Хозирги кунда пробация хизматининг фаолиятини етарлича самарали дейиш уринли булмайди. Чунки жиноят-ижроия муносабатлари доимий равишда ривожланаётгани боис, тизимнинг узгарувчи элементлари эскириши ва узгарган янги шароитлар билан мос келмаслиги мумкин. Шу сабабли, амалдаги пробация тузилмалари самарадорлигини урганиш, ижтимоий муносабатларнинг ривожланиши тенденцияларини аницлаш, пробация органларини такомиллаштириш мацсадида уларни янада ривожлантириш йулларини прогноз цилиш борасида изчил тадцицот олиб бориш зарур.

Давлат, умуман олганда, цурицлаш функциясини бажаради. Аммо айрим органлар учун бу асосий эмас, балки цушимча вазифа булса, бошца органлар учун айнан шу функция уларнинг бош мацсадини белгилайди, айни шу функцияни амалга ошириш учун хам улар ташкил этилади. Давлат механизмининг турли бугинлари хуцуций тартиботни цурицлаш, таъминлаш, химоя цилишни амалга оширади, бунда мазкур элементлар бирикмаси айни бир орган доирасида хар хил булади.

Бу тулалигича пробация тузилмасига хам тегишли: унинг турли элементлари хуцуций тартиботни хам цурицлаш, хам таъминлаш, хам химоя цилишни у ёки бу даражада амалга оширади, бироц асосан бу вазифалардан бирини бажаришни мацсад цилади.

Мамлакат ицтисодий ва сиёсий тизимларидаги узгаришлар хусусиятини хисобга олганда, пробация органи мацомининг назарий ва амалий жихатларини тадциц этиш хозирги вацтда алохида цийинчиликлар тугдиради. Бу ерда хуцуций давлат гоясини идрок этиш биринчи даражали ахамият касб этади. Хуцуций давлатда жамият хаёт фаолиятининг барча сохаларида цонун хукмронлиги, шахс эркинлиги, инсон хуцуцлари ва манфаатларининг дахлсизлиги, давлат ва шахснинг узаро жавобгарлиги принциплари, давлат ва жамият хаётининг мухим принципларидан бири - цонунийликнинг мазмунига жиддий цушимчалар киритилиши талаб цилинади [26].

Хозирги даврда пробация хизмати мамлакатимизда ислохотларни маърифатли воситалар ёрдамида, цонуний тартиб-таомиллар доирасида, хеч кимнинг хуцуцлари ва манфаатларини камситмасдан амалга

ошириш, аммо шу билан бир вактда жиноятчиликка карши курашни кучайтиришнинг кафолатларидан бири булиши лозим.

Пробация хизмати бир катор белгиларга эга:

- алохида ваколатларга эга булган, махсус тузилган давлат органи тузилмаси хисобланади;

- жиноят, жиноят-ижроия ва бошка конун хужжатлари билан тартибга солинган пробация муносабатларининг барча сохаларида амал килади;

- коида тарикасида, жиноят конунчилиги бузилиши туфайли амалга оширилади;

- уз вазифаларини давлат хокимияти органлари, махаллий узини-узи бошкарув органлари, жамоат бирлашмаларидан мустакил амалга оширади.

Аксарият холларда пробация органлари таркибий жихатдан ижро хокимияти органларига киради. Узбекистон Республикасида жиноий жазони ижро этадиган органлар ва муассасалар асосан Ички ишлар вазирлиги хамда прокуратурада жамланган булиб, ушбу органларга Мудофаа вазирлигининг интизомий харбий кисмлари хам киради. Ички ишлар вазирлиги ва Мудофаа вазирлиги ижро этувчи хокимият органлари хисобланади.

Х,ар кандай ижтимоий жараённинг самарадорлиги, энг аввало, уни ташкил этувчи хукукий муносабатлар субъектлари тизими кай даражада окилона ташкил этилгани ва уларнинг уз вазифаларини кай даражада бажаришлари билан белгиланади. Жиноий жазони ижро этиш тизими узаро алокадор субъектлар озодликдан махрум килиш тарикасидаги жиноий жазоларни ижро этадиган муассасалар ва органларнинг ягона бошкарув комплексидир [27].

Шунга ухшаш фикрни А.А.Игнатьев [28] ва Н.И.Петренко [29] хам билдирганлар.

ЖИК 3-бобининг мазмунидан Узбекистон Республикасининг жиноий жазони ижро этиш тизими жазо ва бошка жиноят-хукукий таъсир чораларини ижро этувчи муассасалар ва органлардан иборат, деган хулоса келиб чикади.

ЖИК 14-моддасига мувофик, Узбекистон Республикасининг жазоларни ижро этувчи муассасалари ва органларига куйидагилар киради:

- жарима Узбекистон Республикаси Бош прокуратураси хузуридаги Мажбурий ижро бюроси томонидан ижро этилади;

- муайян хукукдан махрум килиш, ахлок тузатиш ишлари, мажбурий жамоат ишлари, озодликни чеклаш, озодликдан махрум килиш ва умрбод озодликдан махрум килиш жазолари Ички ишлар вазирлиги Пробация хизмати томонидан ижро этилади. Муайян хукукдан махрум килиш жазоси махкумнинг иш жойидаги маъмурият томонидан, шунингдек тегишли фаолият турлари билан шугулланиш ваколати берилган рухсатномани бекор килишга ваколатли органлар томонидан ижро этилади;

харбий хизматчиларга нисбатан:

- хизмат буйича чеклаш тарицасидаги жазо - харбий хизматчи хизматни утаётган жойдаги харбий цисмларнинг (муассасаларнинг) цумондонлиги томонидан;

- интизомий цисмга жунатиш тарицасидаги жазо - махсус ташкил этилган харбий цисмлар томонидан ижро этилади;

- харбий ёки махсус унвондан махрум цилиш тарицасидаги цушимча жазо мазкур унвонни берган орган томонидан ижро этилади.

ЖИК 15-моддасида Узбекистон Республикасининг бошца жиноят-хуцуций таъсир чораларини ижро этувчи муассасалари ва органлар курсатилган.

Жиноят-ижроия кодексининг IV-булимида "Озодликдан махрум цилиш тарицасидаги жазони ижро этиш тартиблари" алохида белгиланган, яъни жазони ижро этиш муассасаларининг тартиби ва турлари аниц курсатилган, аммо "озодликдан махрум килиш билан боFлик булмаган" жазо чораси шахсларга нисбатан цулланилишдаги хуцуций ахамияти хамда жазони ижро этиш фаолиятини таъминловчи давлат органинг цонуний мацоми, ваколатлари, назорат цилиш тартиби, ахлоцан тузатиш воситалари ва уларни цуллаш механизимларини тартибга солувчи ва таъминловчи давлат органини алохида норматив цонун асосида тулиц цамраб олувчи тизим шаклланмаган.

Хозирда огир, айницса, фуцароларни жамиятдан ажратиш билан боглиц булган жазоларнинг жиноятчиликнинг олдини олишдаги ахамиятини ошириб курсатиш уринсиз эканлигини хаётнинг узи исботламоцда. Жиноятчиликнинг олдини олиш, унга царши курашиш самарадорлиги жазонинг огирлиги ва шафцатсизлигига эмас, балки биринчи навбатда, цонунни бузган шахснинг жазонинг муцаррарлигини нечогли англашига боглиц.

Узбекистон Республикаси ЖК 7-моддасида "Жазо ва бошца хуцуций таъсир чоралари жисмоний азоб бериш ёки инсон цадр-цимматини камситиш мацсадини кузламайди. Жиноят содир этган шахсга нисбатан у ахлоцан тузалиши ва янги жиноят содир этишининг олдини олиш учун зарур хамда етарли буладиган жазо тайнланиши ёки бошца хуцуций таъсир чораси цулланилиши керак" дейилади. Аммо, "шахсни жамиятдан ажратиш билан боглиц жазолар цайд этилган принципга цай даражада мос келади?", деган асосли савол тугилиши мумкин. Зотан:

а) жазолаш орцали инсонни нормал хаётий шароитларга мослаштиришни мацсад цилган холда, озодликдан махрум цилиш жазоси шахсни жамиятдан бутунлай ажратиб цуяди;

б) жазо жиноят содир этган шахсларни цайта тарбиялашни, уша шахс ва бошца шахслар томонидан янги жиноят содир этилишининг олдини олишни мацсад цилиб цуйган холда, озодликдан махрум цилиш жазоси уларни бошца жиноятчилар гурухига цушиб цуяди, бу эса, уларда тажриба алмашиш имконини яратади;

в) жазонинг мацсади жиноят содир этган шахсларни ижтимоий фойдали мехнат мухитига ургатиш булгани холда, озодликдан махрум цилиш жазоси уни эркин хаётдан бутунлай

узок булган мухитга жойлаштиради, натижада озодликка чикканидан кейин шахсда янги хаётида бар канча муаммолар (масалан, узига мос иш топиб ишлаш, оилавий муаммоларни бартараф этиш, спиртли ичимликларга ружу куймаслик ва х), тугилади бошкача айтганда, махкумни пассив хаёт тарзига ургатиб куяди. [30]

Бундан ташкари, амалдаги жазони ижро этишнинг махкумларни фаол ижтимоий хаётдан батамом узиб куяди. Уларни умидсизликка тушириб, "камокхона" шароитига мослаштириб куяди. Вахоланки, жазодан кузланган максадлардан бири махкумларни ахлокан тузатиш, уларни ижтимоий фойдали хаёт шароитига ургатиш хисобланади. Шу максадда, махкумга муассаса доирасидан муайян муддатга четга чикиш оркали уни ижтимоий фаол хаётга тайёрлаш механизмини кенгайтириш максадга мувофик. Бундай механизм куплаб ривожланган давлатлар (Франция, Германия, ^озогистон ва хк.)да амал килмокда.

Шу нуктаи назардан республикамизда шахсни озодликдан махрум килишга мукобил булган жазолардан самарали фойдаланишга каратилган ислохотлар олиб борилмокда. Узбекистон Республикаси ЖИКда белгиланган жазолар ва бошка жиноят-хукукий таъсир чораларини ижро этувчи муассасалар ва органларнинг вазифаларидан келиб чикиб, пробация хизиматининг вазифаларига куйидагиларни киритиш мумкин:

Мамлакатимизда пробация булинмаларининг асосий вазифалари этиб куйидагилар белгиланган:

- ички ишлар органларининг озодликдан махрум килиш билан боглик булмаган жазоларни ижро этиш буйича фаолиятини бошка давлат органлари ва ташкилотлари, шунингдек, жамоат тузилмалари билан узаро хамкорликда самарали ташкил этиш;

- шартли хукм килинган ва жазони уташдан муддатидан илгари шартли озод килинган шахсларнинг хулк-атвори устидан таъсирчан назоратни амалга ошириш;

- назорат остидагилар, шунингдек, жазони ижро этиш муассасаларидан озод этилган вояга етмаганларнинг ижтимоий мослашуви ва ишга жойлашишига, шу жумладан, уларнинг касбий тайёргарлиги буйича тадбирларни ташкил этиш оркали хар томонлама амалий кумаклашиш;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- назорат остидагиларнинг кайта жиноят содир этиш хавфини аниклаш ва бунга йул куймаслик буйича профилактик чора-тадбирларни амалга ошириш, уларнинг шахсини ижтимоий-психологик портретни тузган холда урганиш.

Пробация тузилмаси хакида гапирганда, шуни кайд этиб утиш лозимки, республика буйича жами 215 та булинма: пробация хизмати, 14 та худудий пробация булимлари ва 200 та туман (шахар) пробация булинма (гурух)лари фаолияти йулга куйилди [31].

Туман (шахар) пробация булинмаларининг шахсий таркиби улар зиммасига юклатилган вазифаларни бажаришда, коида тарикасида, бир нафар ходимга шахарларда - 100, туманларда - 75 нафар махкум хисобидан келиб чикиб таксимланади.

Пробация булинмалари устуворлик асосида ижтимоий, педагогика ва профилактика сохаларида иш тажрибасига эга булган офицерлар таркибидаги малакали ходимлар билан тулдирилади. Катта амалий иш тажрибасига эга булган ва хизматдан салбий холатларга кура бушатилмаган ички ишлар органларининг пенсионерлари, пробация булинмалари ходимлари лавозимига аттестациядан утган лавозим хисобидан тайинланишлари мумкин.

Жиноий жазоларнинг аксарияти Ички ишлар вазирлигининг муассасалари томонидан ижро этилади. Шу билан, бирга, ИИВ тизимида булган пробация хизмати жиноий жазоларни ижро этадиган орган булса хам, бир цатор узига хос хусусиятларга эга.

ПРОБАЦИЯ ИНСТИТУТИНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

Хуш, пробация тузилмасининг узига хос хусусиятлари нималардан иборат?

Биринчидан, таъкидлаш лозимки, тарихий ривжланиш давомида пробация тузилмаларининг бир нечта институционал моделлари шаклланган. Жазоларни ижро этиш тизимининг у ёки бу давлат идорасига карашли эканлигига караб, бундай тизимларни ташкил этишнинг беш моделини фарклаш мумкин:

1) Ички ишлар вазирлиги тизимидаги пробация;

2) Адлия вазирлиги тизимидаги пробация;

3) жазоларни ижро этиш тизими бирлаштирилган Адлия ва ички ишлар (полиция) вазирлиги бошцаруви остида булган пробация;

4) алохида давлат департаментининг таркибида булган пробация;

5) жазоларнинг турлари ёки процессуал мажбурлов чоралари турли идораларнинг ихтиёрига берилган аралаш пробация.

Яна шуни хам цайд этиб утиш лозимки, айрим мамлакатларда пробация хизмати пенитенциар тизимдан ажратилган ва ички ишлар вазирлиги олдида эмас, балки бутунлай бошца давлат идораси ёки нодавлат агентлиги олдида хисобдор. Масалан, Сингапурда пробация хизмати Ижтимоий ривожланиш ва спорт вазирлиги томонидан бошцарилади [32]. Латвияда пробация хизмати мустацил давлат хизмати хисобланади. Грузияда бу борада махсус агентлик мавжуд.

Жазоларни ижро этиш хизматининг тузилмаси ва уни ташкил этиш хам турли мамлакатда фарц цилиши мумкин. Масалан, Финляндияда Бош директор томонидан бошцариладиган Жиноий жазолар буйича агентлик икки хизматдан иборат: пробация хизматидан ва турмаларни бошцариш хизматидан. [33] Биринчи хизмат жамоат санкцияларини ижро этиш, жазони уташдан муддатидан илгари шартли озод цилинган вояга етмаганларни назорат цилиш, жамоат ишлари тарицасидаги жазони ижро этиш, жазони уташдан муддатидан илгари шартли озод цилинган шахсларни назорат цилиш ва озодликдан махрум цилиш билан боглиц булмаган бошца жазоларни ижро этиш билан шугулланади. Иккинчи хизмат озодликдан махрум цилиш билан боглиц

September, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal

68

хукмларни ижро этади, шунингдек камокка олинган айбланувчиларни суд хукми чикарилгунга кадар камокда саклашни ташкил этади.

Шу нарса диккатга сазоворки, Нидерландияда пробация хизмати учун бюджетдан маблаглар Адлия вазирлиги томонидан ажратилса-да, дастурлар уч нодавлат агентлик: асосан уй-жойсиз одамлар ва вояга етмаганлар билан ишлайдиган Халоскорлик Армиясининг пробация булими; алкоголизм ёки гиёхвандликка чалинган одамлар билан ишлайдиган Рухий саломатликни саклаш ташкилоти; хар бирида 11-15 ходим ишлайдиган 60 дан ортик офисларга эга булган Пробация миллий хизмати томонидан амалга оширилади. Бюджет маблагларини таксимлаш ва мазкур агентликлар фаолиятини мувофиклаштириш билан Нидерландиянинг Пробация буйича жамгармаси шугулланади [34].

Данияда 1973 йилгача пробация хизматини ва озодликдан махрум килиш билан боглик жазоларни ижро этувчи тизимни бундай ажратиш кулланилган. 1951 йилдан 1973 йилгача Данияда пробация хизмати функцияларини нодавлат ташкилоти -Дания ижтимоий таъминот жамияти бажарган. У мазкур фаолиятни хусусий хайр-эхсонлар хисобига амалга оширган [35]. 1973 йилда пробация хизмати тулалигича Дания Адлия вазирлиги ихтиёрига утган. Мазкур ислохотга куйидагилар: биринчидан, барча жазоларни ижро этиш айни бир вазирлик томонидан амалга оширилишининг афзалликлари; иккинчидан, пробация дастурларини амалга ошириш учун хусусий хайр-эхсонлар камлик кила бошлагани сабаб булган [35].

Шунингдек, Америка ^ушма Штатларида Пробация хизматининг умумий бошкаруви А^Ш Олий судининг маъмурий идораси томонидан амалга оширилади ва сохани бевосита бошкариш махаллий судлар томонидан амалга оширилади.

Буюк Британияда Адлия вазирлиги олдида хисобдор булган хукукбузарларни даволаш буйича миллий хизмат томонидан амалга оширилади, ГФРда Пробация институти суд тизимида пробация буйича судянинг ёрдамчиси шаклида таркибий тузилишга эга.

Швецияда мустакил камок ва пробация хизмати томонидан амалга оширилса, Эстонияда пробация Адлия вазирлигининг Жиноят назорати буйича давлат хизмати томонидан амалга оширилади.

Иккинчидан, хозирги замон пробация хизмати ривожланиш жараёнига XVIII асрда Европа ва А^Шда вужудга келган либерал йуналиш халигача уз таъсирини курсатмокда. [36] Бу хол халкаро нохукумат ташкилотларининг фаолиятида хам намоён булмокда. Масалан, "Жиноят учун жазолар тизимини ислох килиш халкаро ташкилоти" (PRI) турмалар сонини кискартириш учун кураш олиб бормокда. PRI собик бош котиби В.Спарк (Англия) фикрига кура, турмаларга жойлаштирилган жиноятчилар сонини туртдан бирга кискартириш жиноятчиликни атиги 1% га кискартиришга кодир. Бундан ташкари, турмалар бутун жамиятга салбий таъсир курсатади [38].

gaBnaT Ty3unumu Ba cuécuñ TH3HMHHHr aHru maRnnapu gaBnaT Ba ^aMuarauHr y3apo HHc6aTHHH y3rapTHpHmra acocnaHumu no3uM. Ma3Kyp ^apaéHnap xaM ^aMHaTHHHr y3uga, xaM gaBnaT MexaHu3Muga Ba 6yTyH CHéCHH-xy^yKHH ycT^ypMaga, my ^yMnagaH ^hhost ynyH ^a3onapHu u^po этнm Tu3uMuga xaM y3 u^ogacuHu Tonumu H03HM.

MyaMMOHHHr 6yHgañ ^ñunumu puBo^naHraH rap6 MaMnaRaTnapuga ypuHnu 6ynca RepaR. Ammo MaMnaRaraMroga myHgañ 6up MemanureT maRnnaHraHRu, arap ^HHoaTHH 030gnuRgaH MaxpyM ^unuHraH 6ynMaca, aTpo^garunap Ry3 yHruga y yMyMaH ^a3onaHMaraH xuco6naHagu. ByHgañ xonaTHuHr ca6a6u myHgaRu, MaMnaRaraMroga añHaH 030gnuRgaH MaxpyM ^unum pean u^po этнnagн, o3ognuRgaH MaxpyM ^unumra My^o6un ^a3O, ^yMnagaH, axno^ Ty3aTum umnapuHuHr caMapagopnuru RyranraH gapa^aga эмac. ffly ca6a6gaH, MaMnaRaraMroga 030gnuRgaH MaxpyM ^unumra My^o6un ^a3O TypnapuHu u^po этнmнннг aMangaru MexaHu3MuHu TaRoMunnamTupum, ynapra ce3unapnu y3rapTupumnap Rupuram 3apypaTu MaB^yg.

^aMuaraMroga M3 6epaéTraH y3rapumnapHu xuco6ra onraH xonga, пeннтeнцнap tu3um ^3ohu u^po этнmгa Huc6aTaH yмyмэ'bтнpo^ этнnгaн ryMaHucTuR éHgamyBnapHu y3uga 6upnamTupraH, añHu Ba^Tga MaMnaRaraMro Bo^enuru xycycuaTnapuHu, xy^y^uñ TapTu6oTHu MycTaxRaMnam Tana6napuHu, myHuHrgeR pecypc 6unaH 6ornu^ uMRoHuaTnapHu xuco6ra onaguraH Mogenra ^apa6 ñyHanTupum no3uM.

fflyHra Rypa, пpo6aцнa Myaccacanapu xy^y^uñ gaBnaT MexaHTOMuga xy^y^Hu Myxo^a3a ^unum opraHnapu ponuHu, aMMo u^po этyвнн xorumuht ^yH^uanapu goupacuga 6a^apumnapu no3uM. Bom^ana ^unu6 añTraHga, ynap 6up Ba^THuHr y3uga xaM xy^y^Hu Myxo$a3a ^unum, xaM u^po opraHnapu xuco6naHagu. Bupurnu xonga ynap penpeccuB, ^a3onoBnu opraHnap 6ynMacnuru, 6anRu aRcuHna, gaBnaT Ba ^aMuaTga ^oHyH ycTyBopnuruHu TatMuHnamnapu no3uMnuru Ha3apga Tyrnnagu. Hrruhhu xonga Ma3Ryp opraHnapHuHr xorumust 6ynнннmн TrouMugaru ypHu RypcaTunagu Ba ynap maR-my6xacu3 xoRuMuaTHuHr u^po 6yFнннгa Rupuranagu. fflyHgañ ^unu6, Ma3Ryp opraHnap xy^y^uñ gaBnaT MexaHu3Muga MycTa^un xoRuMuaT xycycuaTuHu ñy^oTagu Ba 6y xon ynapHuHr gaBnaT MexaHu3Mugaru, gaBnaT Ba ^aMuaTgaru xy^y^Hu Myxo^a3a ^unum opraHnapu cu^aTugaru ponuHu acno Raмañтнpмañgн.

МaмnaRaтнмнзgaгн пeннтeнцнap Tu3uMHuHr xo3upru xonaTuHu ^oHu^apnu, ge6 6ynMañgu. ByryHru RyHga пeннтeнцнap t^umhuot caMapagopnuruHu Ta^MuHnam umrohuhu 6epaguraH aHru, my ^yMnagaH, TamRunuñ, aManuñ Ba xy^y^uñ uMRoHuaTnapgaH 6upu - 6y пpo6aцнa xu3MaTuHu ^opuñ этнmgнp.

YHHHHHgaH, пpo6aцнa xu3MaTu - 6y penpeccuB opraH эмac, aRcuHna, u^TuMouñ xu3MaT RypcaTum тyзнпмacнgнp. ^ihu yHuHr acocuñ Ba 6om Ba3u^acu - 6y ^a3oHu u^po этнm эмac, 6anRu MaxRyMHuHr ^aMuaTga ^añTa н^тнмoнñnamyвннн TatMuuHnamgaH u6opaT. ffly op^anu uHcoHnapBapnuR TaMoñunnapu y3 aRcuHu TonraH Munnuñ ^Hy^unuraMro MycTaxRaM noñgeBop 6ynMo^ga [40].

ffly ypuHga, aTHru 6up ftun HHHga (2019 ftun) пpo6aцнa 6ynuHManapu ToMoHHgaH aManra omupunraH umnapra pa^aMnap Muconuga Ha3ap TamnaftguraH 6yncaK:

- hhkh umnap opraHnapu пpo6aцнa 6ynuHManapu TOMOHHgaH 61 053 Ha^ap maxc Ha3opaT ocTHra onHHraH 6ynu6, myHgaH axno^ Ty3aTHm umnapuga - 20 021 Ha^ap, mapTnu xyKM ^unuHnap - 2 340 Ha^ap, MyaftaH xyKyKgaH MaxpyM ^unuHraHnap - 6 925 Ha^ap, o3ognHRHH HeKnam - 9 767 Ha^ap, Ma^6ypuft ^aMoaT umnapu - 137 Ha^ap Ba mapTnu o3og ^unuHraHnap - 21 863 Ha^apHH TamKun этagн;

- ReHr ^aMoaiHunuK BaKunnapu 6unaH xaMKopnHKga yTKa3unraH npo^unaKTHK Tag6upnap HaTH^acuga Ha3opaT ocTHgaru 53 393 Ha^ap maxcnap xuco6gaH HH^apungu;

- y3HHHHr ^oHyHnapra HToaTKopnuru Ba MexHaTra 6ynraH h^o6hh MyHoca6aTH 6unaH ^artHH Ty3anum ftynura KupraH 25 431 Ha^ap Ha3opaTgaru maxcnap Y36eKHcTOH Pecny6nuKacu ^hhost KogeKcuHHHr 73- Moggacura acocaH ^a3ogaH MyggaTHgaH unrapu mapTnu o3og этнngн;

- Ha3opaTgaru maxcnapHH h^thmohh MocnamTupumra, ynapHH y^umra Ba umra ^oftnamrapumra xaMga ^aftTa Kac6ra ftyHanTupumra acocuft эгтн6op ^apaTHngu. XycycaH, Ha3opaT ocTHgaru maxcnap ToMoHHgaH ^aftTa ^hhost cogup этнm xaB^HHH aHH^nam 6opacuga 20 370 Ha^apuHH H^THMouft ncuxonoruK nopTpeTH Ty3unu6, my acocuga Tap6uaBuft npo^unaKTHK Tatcup nopanapu onu6 6opHnMo^ga;

- Ha3opaTgaru maxcnapHH H^THMouft MocnamTupum 6yftuna 6aHgnHKKa KyMaKnamum MapKa3napu 6unaH xaMKopnHKga 1008 MapoTa6a "Hmra MapxaMaT" Tag6upnapu TamKun этнnн6, ynapgaH 7 839 Ha^apu umra ^oftnamTupungu Ba 9 090 Ha^apura umra ftynnaHManap 6epungu;

- MyaftaH Kac6ra эгa 6ynMaraH 4 555 Ha^ap maxcnapgaH 3 794 Ha^apu Kac6-xyHapra y^HTHnu6, 1 459 Ha^apu Kac6ra y^mum ynyH ro6opHngu;

- Ha3opaTgarunapHH H^THMouft MocnamTupum Ba epgaM KypcaTHm Macanacuga MyTacaggu Hgopa Ba TamKunoTnapra 10 124 Ta Ta^guMHoManap KupHTHngu;

- Ha3opaT ocTHgaru maxcnap 6unaH 22 190 MapoTa6a ynpamyB Ba gaBpa cyx6aTnapu yTKa3Hnu6, 303 005 Ta Macananap 6yftuna xy^y^uft epgaM KypcaTHngu, ^yMnagaH: 243 174 Ha^apura ^a3oHH yTam ftyHanumu 6yftuna; 30 209 Ha^apura umra ^oftnamrapum; 4 916 Ha^apura cofhhfhhh THKnam; 208 Ha^apura yft ^oft 6unaH TatMHHnam; 421 Ha^apura y^umra KHpumu; 6 563 Ha^apura Mogguft epgaM onum; 2 550 Ha^apura Maumuft Macananapga Ba 6 044 Ha^apura 6om^a Macananap 6yftuna xy^y^uft epgaMnap KypcarangH [41].

Y3 HaB6aTHga 2020 ftunHHHr 6omuga pecny6nHKa 6yftuna 20021 Ha^ap MaxKyM ym6y ^a3oHH yTaeTraHnap xuco6uga TypraH 6ynca, ym6y gaBpra ^agap a^HH 2019 ftunHHHr 12 oftu gaBoMHga 10499 Ha^ap MaxKyM ym6y ^a3oHH yTamgaH MyggaTHgaH unrapu mapTnu o3og ^unuHraH xaMga 11057 Ha^ap MaxKyMra ^ynnaHHnraH axno^ Ty3aTHm umnapu ^a3ocura yHgaH eHrunpo^ 6ynraH ^a3o Typnapu 6unaH anMamTupunraH [42].

Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли Фармони билан тасдицланган 2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Харакатлар стратегиясини "Халц билан мулоцот ва инсон манфаатлари йили"да амалга оширишга оид давлат дастурининг "^онун устуворлигини таъминлаш ва суд-хуцуц тизимини янада ислох цилишнинг устувор йуналишлари" деб номланган 2-булимида ички ишлар органлари фаолиятининг ташкилий-хуцуций асослари ва самарадорлигини комплекс урганиш, тахлил цилиш ва бахолаш, биринчи навбатда, жазони ижро этиш тузилмалари фаолиятини такомиллаштириш зарурати назарда тутилган [43].

Фикримизча, бугунги кунда, Узбекистонда пенитенциар сохадаги мавжуд цонунчилик замон талабларига, айницса унинг превентив жихатларини кучайтириш нуцтаи назаридан, жавоб бера олмай цолган. Шунинг учун, хозрги кунда Узбекистон жазони ижро этиш тизимидаги ислохотлар фацат ушбу тизимни цайта ташкил этиш билан чекланмаслиги лозим, балки кенг куламда, мамлакатда жиноятчилик холати, тузилиши ва динамикасига боглиц холда, давлатнинг келажакдаги жиноят хуцуций сиёсати ва цонунчилигидаги узгаришларни инобатга олган холда, жазони ижро этувчи органлар ва муассасалар тизимини, уларнинг вазифалари ва функциялари, ташкилий тузилмаси, ваколат доираси, умуман, бутун пенитенциар тизим ва унинг хар бир алохида таркибий бугини фаолияти профилактик юклама нуцтаи назаридан цайта куриб чицилиши лозим.

Замонавий демократик жамиятда пробация давлат ижроия хокимияти

f" vy \J и . ■ \J

органлари тизимида булсада, ижтимоий назоратга доимо тайёр ва очиц булади, зеро бу нафацат махкумларнинг хуцуц ва эркинликларини таъминлайди, балки ходимларнинг ижтимоий мухофазаси этилиши даражасини оширади, жиноий жазоларни ижро этишда халцаро стандартларига риоя этилишига имкон яратади. [44]

Шу билан бирга, тан олиш зарурки, царийб барча даврларда пенитенциар муассасалар нафацат давлат механизми, балки жамият сиёсий тизимининг энг мухим элементларидан бири хисобланган. Аммо, биз эски "совет" тизими хатоларидан узоц булишимиз, пентенциар тизимнинг давлат хокимияти билан яцинлиги, давлат сиёсий репрессив кучига ва цуролига айланишидан воз кечишимиз даркор.

Бугунги кунда Узбекистонда том маънодаги пенитенциар тизим шаклланиши учун аста-секин зарур ижтимоий, ицтисодий ва хуцуций асослар яратилмоцда. Пенитенциар тизим шаклланишининг ижтимоий-ицтисодий асослари шундаки, давлатда жиноий жазоларни ижро этиш буйича махсус ижтимоий институтлар пайдо булмоцда - шулардан бири пробация хизмат хисобланади.

Таъкидлаш лозимки, хозирги босцичда жазони ижро этиш тизими тахлили унинг инсонпарварлашуви, махкумнинг инсоний цадри, циммати ва шаъни тан олиниши, унинг ажралмас хуцуц ва эркинликлари тулацонли кафолатланиши тенденцияси мавжудлигидан дарак бермоцда.

Бизнингча, хукукий давлатда пробация хизмати роли мутлако янгича сифат касб этиши лозим. Репрессив, жазоловчи органлар туркумидан, у том маънода хукукни мухофаза килувчи органга айланиши шарт, яъни унинг бутун фаолияти тула-тукис фукароларнинг хукук ва эркинликларини химоя килиш, жамият ва давлат манфаатларини мухофаза этишга каратилиши лозим. Шу оркали, пробация органи давлат хокимиятини эмас, конун устуворлигини таъминлашга уз хиссасини кушади.

Туртинчидан, ривожланган хорижий давлатларнинг пробация хизмати фаолияти урганилганда, уларда асосан турт шаклдаги пробация хизматлари мавжудлиги аникланди:

Судгача пробация;

Пенитенциар пробация;

Ижроия пробация;

Постпенитенциар пробация.

Демак, уларни бирма-бир куриб чикамиз:

1) Судгача пробация - (Буюк Британия, Венгрия, Словакия) суд томонидан хукм чикарилаётганда хисобга олинадиган муайян жиноятчининг психологиясини

"Г Г XJ

урганиш ва унинг ижтимоий хусусиятларини урганишдан иборат. Хорижий мамлакатлар тажрибасидан келиб чиккан холда, жиноий жазони истисно килувчи энг инсонпарвар чора судгача булган пробация хисобланади. Ушбу чора Италияда фаол кулланилади ва 8 ойгача иш юритишни тухтатиб туриш хисобланади. Ушбу даврда вояга етмаганлар купинча махаллий черков томонидан ташкил этилган реабилитация ва таълим дастурлари ва лойихаларига ташриф буюришади.

Гумон килинувчилар ва судланувчиларга уларнинг хатти-харакатларини тугрилашга, янги жиноий хукукбузарликлар содир этилишининг олдини олишга, содир этилган жиноий килмишнинг окибатларини, шунингдек унинг сабаблари ва шароитларини минималлаштиришга каратилган ижтимоий ва хукукий ёрдам курсатиш. Судгача пробация гумон килинувчининг хулк-атворини тугирлаш ва унинг янги жиноят содир этишининг олдини олишга каратилган.

Пробация хизмати судгача пробацияга тортилган шахс мурожаат килган кундан бошлаб ижтимоий ва хукукий ёрдам курсатишнинг индивидуал дастурини тайёрлайди ва унинг бажарилишини таъминлайди.

Судгача пробацияга тушган гумонланувчилар тоифаси:

- вояга етмаганлар;

- ногиронлар;

- аёллар: 58 ёш ва ундан юкори; уч ёшга тулмаган ёш болалари булган ва хомиладор аёллар;

- эркаклар: 63 ёшдан катта; ёлгиз уч ёшга тулмаган ёш болаларни тарбиялаётганлар.

Пробация хизмати гумон килинувчи билан учрашганда сухбат утказади, унинг шахсий маълумотларини билиб олади,

инсоннинг психологик портретини аниклаш учун тест синовини утказади.

Шахсга психологик ва ижтимоий бахо бериш учун гумон килинувчи хакида маълумот туплайди.

Амалга оширилган ишларнинг натижаларига кура, пробация хизмати судгача хисобот тайёрлайди, унга нисбатан судгача пробация утказилган шахсга суд жараёни бошланишидан олдин такдим етади.

2) Пенитенциар пробация (АКШ, Швеция, Латвия) - жазони уташнинг якуний боскичида махкумни озодликка тайёрлаш максадида уни кайта ижтимоий тузатиш буйича пенитенциар муассасалардаги тадбирлар мажмуасини ташкил этади.

Мазкур пробация жазони ижро этиш (пенитенциар) тизими муассасаларида озодликдан махрум килиш жазосини утаётган шахсларни кайта ижтимоийлаштириш буйича чора-тадбирларни аниклаш ва амалга ошириш буйича чора-тадбирлар куради. ^амок жазосини уташга бир йил колган махкумлар ушбу тоифага киради.

Пенитенциар пробацияга тушган шахсга нисбатан, озод килинишга тайёргарлик куришда, пробация хизмати жазони ижро этиш муассасаси маъмурияти билан биргаликда махкумларга ижтимоий ва хукукий ёрдам курсатиш, шу жумладан

и и • • и и

жазони уташга тайёрлаш буйича индивидуал дастур ишлаб чикади ва амалга оширади. Озод килиниши учун жазо муддатини утаётган шахсни:

- таълим, укитиш, иш билан таъминлаш;

- жисмоний ва рухий саломатлиги;

-туловлар, даъво карзларини тулаш;

- оила билан алокада булиш;

- карашлар, фикрлаш доираси ва узини жамиятда тутишни ургатиш.

3) Ижроия пробация (Австрия, Буюк Британия, Венгрия, Хитой, Латвия, Нидерландия, Словакия, АКШ, Франция, Финляндия, Швеция, Швейцария, Эстония, Япония) озодликдан махрум килиш билан боглик булмаган жазога хукм килинган шахсларни назорат остига олиш хамда суд томонидан унга юклатилган вазифаларни бажармаганлиги учун уни пробация назоратини бекор килиб, жазони хакикатдан уташи учун камокхонага юбориш ваколатига эга.

Озодликдан махрум килиш билан боглик булмаган жазоларга хукм килинган шахслар устидан назорат функцияларини амалга ошириш билан бир каторда, уларни (шартли уукм цилинганлар, озодликни чеклаш жазосини суд залидан келган шахслар ва жазони ижро этиш муассасаларидан жазони енгилроги билан алмаштирилган шахслар) ижтимоий мослашувини ташкиллаштиради.

4) Постпенитенциар пробация (Австрия, Буюк Британия, Венгрия, Хитой, Латвия, Нидерландия, Словакия, АКШ, Франция, Финляндия, Швеция, Швейцария, Эстония, Япония) жазони ижро этиш муассасаларидан озод этилган шахсларни жамиятга кайта мослаштиришдан иборат. Шунингдек, озодликдан махрум этиш жойларидан шартли равишда озод килинганларга ижтимоий ва хукукий ёрдам олишда, шунингдек уларга нисбатан

маъмурий назоратни махаллий полиция хизмати инспекторлари амалга оширишда ёрдам беради.

Пробация хизмати ушбу шахсларга ижтимоий ва хукукий ёрдам олишда амалий ёрдам курсатади.

ХУЛОСА

Бизнингча, амалдаги миллий пробация хизмати 3 ва 4 шаклдаги пробация турларини кузда тутади (ижроия пробация ва постпенитенциар пробация шакллари). Назаримизда, пробациянинг барча шаклларини камраб оладиган тузилмани шакллантириш лозим. Бунинг учун, куйидаги конунлар ишлаб чикилиши шарт деб хисоблаймиз: "Пробация тугрисида", "Пробация органларида хизмат килиш тугрисида", "Узбекистон Республикаси Жиноят кодекси, Жиноят-процессуал кодекси ва Жиноят ижроия кодекси хамда Узбекистон Республикасининг бошка конун хужжатларига узгартиш ва кушимчалар киритиш тугрисида"ги конунлар ва бошка.

Демак, пробация мохиятини тушунишга оид фикр ва муаммоларининг тахлили куйидаги хулосаларга келиш имконини берди:

Узбекистонда пенитенциар тизимнинг урни ва ахамияти бутунлай узгариши лозим. Жумладан, янгидан тузилган пробация хизмати том маънодаги хукукни мухофаза килиш органига айланиши керак. Бу пробация тузилмасининг фаолияти тулалигича фукароларнинг хукуклари ва эркинликларини, жамият ва давлатнинг конуний манфаатларини химоя килишга каратилиши лозимлигини англатади.

REFERENCES

1. The Philosophy and History of Prisons. Philosophers of Punishment and Penology. // 29043_CH01_1_21.qxd 9/28/05 8:51 AM Page 6.

2. Samuel H. Pillsbury. Understanding Penal Reform: The Dynamic of Change.Journal of Criminal Law and Criminology. Volume 80 Issue 3FallArticle 3 - Р.729;

3. Шамансуров А. А. Теоретические и прикладные проблемы модернизации пенитенциарной системы. - Ташкент: Fan va texnologiya, 2015. - 216 с.;

4. Борзенко Ю.А. Пенитенциарное правосознание в российском обществе: современное состояние и проблемы развития. Дисс... канд. юрид. наук. - Владимир, 2008. - 176 с.;

5. Оганесян С.М. Пенитенциарная система государства: Историко-теоретический и правовой анализ. Дис. ... докт. юрид. наук. - СПб., 2005. - 315 с.

6. Махкумлар хукуклари: халкаро ва миллий стандартлар. / Ф.Бакаева ва бошк. -Тошкент: Тафаккур, 2011. - Б. 98.

7. Европейские пенитенциарные правила Комитета министров ООН. - М., 2016. - 136 с.

8. А.Х.Саидов "Жахон мамлакатларининг хуцуций тизимлари" цомусий лугат. Тошкент-2006. №96-2006. Б-39.

9. http://mosmediator.narod.ru/index/0-2217

10. Ил.Дар.Дисс. ЮФН Исергепова Алиса Курманаевна "Жиноят жараёнида мувофицат институти: муаммолар тренсиялар ва ривожланиш истицболлари" Сан-Пет.г Ун. Рос.Ф ички ишлар вазирлиги 12.00.09

11. Элекрон манба. Кириш йули: https://www.Lex.uz

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

12. https://president.uz/uz/lists/view/3913

13. ю.ф.д., доцент И.В.Дворянсков, Россия ФСИН илмий-тадцицот институти, Москва. Библиографик ёзувлар Габараев А. Ш., Новиков А. В. Россия Федератсиясининг замонавий пенитентсиар сиёсатида пробация институтини амалга ошириш истицболлари / / фан ва таълимнинг замонавий муаммолари. - 2015. - № 2-2.

14. Жаронкина Ирина — национальный эксперт Проекта ЕС «Поддержка реформ в сфере юстиции на Украине», г. Киев

15. А.К.Исергепова ФГ казенное образовательное учреждение высшего образования «Санкт-Петербургский университет Министерства внутренних дел Российской Федерации» 12.00.09 - уголовный процесс Диссертация на соискание ученой степени кандидата юридических наук. «Институт пробации в уголовном процессе: проблемы, Тенденции и перспективы развития (На Примере Стран-Участников Содружества Независимых Государств) Большой юридический словарь//https://www.internet-law.ru/dic/ (Д.обр:10.02.2018).

16. http://www.dissercat.com "Пробация и ее перспективы в уголовном праве Республики Казахстан" тема диссертации и автореферата по ВАК РФ 12.00.08, кандидат юридических наук 2000 г. Гета, Максим Ростиславович

17. Тяжкова Кузнецова. Жазо хацидаги таълимот. - п. 785. Жиноят хуцуцининг кечиши. У.цисм/.-М.,-2002

18. http:precedentinfo.kg 2018.12.19. v-otnoshenii-kakih-prestupnikov-budet-primenyatsya-probatsionnyj -nadzor

19. Vogel, Brenda (2009). The Prison Library Primer: A Program for the Twenty-First Century. Scarecrow Press. p. 176.; Drucker, Ernest (2011). A Plague of Prisons: The Epidemiology of Mass Incarceration in America. The New Press. pp. 115-116.;

20. Балуев Е.Н. «Пенитенциарная система»: плюрализм подходов к обозначению социально-юридического феномена и средства охраны и защиты законности и правопорядка. // Общество. Среда. Развитие (Terra Humana). - 2010, № 3. - С. 113.

21. Ш.А.Хужаев, ТДЮУ, "Жиноят хуцуци ва криминология" каф. уцт., РШ "Узбекистон жиноят цонунчилигига пробация институтини жорий этиш истицболлари"

22. Дворянсков И.В., Сергеева В.В., Баталин Д.Е. Применение альтернативных видов наказания в Западной Европе, США и России (сравнительно-правовое исследование). - Москва: РОО

«Центр содействия реформе уголовного правосудия», Penal Reform International, 2004. - С. 38.

23. Садыков А.У. Перспективы института пробации в современной России // Общество и право. - 2011. - № 3 (350). - С. 215.

24. Минимальные стандартные правила Организации Объединенных Наций, касающиеся отправления правосудия в отношении несовершеннолетних (Пекинские правила): Приняты резолюцией 40/33 Генеральной Ассамблеи от 29 ноября 1985 года // Сайт «un.org.ru».-https://www.un.org/ru/documents/decl_conv/conventions/beijing_rules.shtml (дата обращения: 10.02.2018)

25. Анисимков В.М. Реформа системы управления органами, исполняющими наказания в виде лишения свободы. - М., 2015. - С. 83-91.

26. Талянин В.В. Режим правозаконности (теоретико-правовой аспект). Дисс. ...канд. юрид. наук. - СПб., 1999. - С. 125.

27. Угольникова Н.В. Уголовно-исполнительное право Российской Федерации: Курс лекций. - М., 2002. - С. 44.

28. Игнатьев А.А. Уголовно-исполнительное право: Учебник. - М., 2007. - С. 148.

29. Петренко Н.И. Становление и развитие управления уголовно-исполнительной системой России. Автореф. дисс. ...докт. юрид. наук. - Рязань, 2002. - С. 24.

30. Alternatives to incarceration.e.m.u. school of police staff and command//Ferndale Police Department Ferndale, MI. September 19, 2003

31. Узбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлиги Жазони ижро этиш бош бошцармаси хузуридаги Пробация хизмати фаолияти буйича х,исобот. - Т., 2020.

32. Chomil Kamal, The Probation Service in Singapore, UNAFEI Resource Material Series

No. 67. - 64-б. http://www.unafei.or.jp/english/pdf/PDF_rms/no67/04_Ms.Kamal_p61-

p74.pdf.

33. Finnish Criminal Policy: From Hard Time toGentle Justice.Ikponwosa O. EkunweUniversity of TampereRichard S. Jones // Published version.The Journal of Prisoners on Prisons, Vol. 21, No. 1&2 (June 2012).

34. P.J.P. Tak, The Dutch criminal justice system: Organization and operation. 2nd ed. Boom Juridische uitgevers, 2003. - 35-б.

35. Probation Service Systems in Europe http://www.kriminalforsorgen.dk/.

36. Dunkel F. Les regleseuropeennes pour les delinquantsmineursfaisantl'objet de sanctions ou de mesures (REDMOSM), REC (2008)11 du Conseil de l'Europe // Ouva la justice penale des mineurs? (Allemagne, Espagne, France, Italie, Russie) / acura di S. Cimamonti, G. Di Marino, E. Zappala. G. Giappichellieditore. Torino, 2010.P. 123.

38. Austin MacCormick. The Prison's Role in Crime Prevention.Journal of Criminal Law and Criminology. Volume 41 | Issue 1 Article

39. http://scholarlycommons.law.northwestern.edu/jclc; Меньше тюрем - и преступность вниз? (Какие криминологические и

пенитенциарные проблемы обсуждались на международной конференции) / Материалы конференции в Рязани 15-16 мая 1997 г. // Человек: преступление и наказание. 1997. №2. - С. 37.

40. Камилов Д., Султонов Б. 28 нафар махкумга инсонпарварлик тамойили цулланилди [Элекрон манба]. Кириш йули: http://old.uza.uz/oz/soriety/28-nafar-ma-kumga-insonparvarliktamoyili-llanildi-27-08-2020?sphrase_ id= 23520817 (Мурожаат цилинган сана: 28.12.2020).

41. Пробация хизмати-дастлабки бир йиллик фаолият натижалари ва келгусидаги режалар // https://www.iiv.uz/news/probatsiya-xizmati-dastlabki-biryillik-faoliyat-natijalari--va-kelgusidagi-rejalar (26 январь 2020).

42. Узбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлиги Жазони ижро этиш бош бошцармаси хузуридаги Пробация хизматининг 2019 йил ва 2020 йилнинг 11 ойидаги хисобот маълумотлари.

43. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Хдракатлар стратегияси тугрисида"ги Фармони. // Узбекистон Республикаси цонун хужжатлари туплами, 2017 й., 6-сон, 70-модда.

44. Багреева Е.Г. Об организации пенитенциарных систем в международной практике. // Уголовно-исполнительная система: право, экономика, управление. 2012. № 5. - С. 24.

September, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal

78

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.