Научная статья на тему 'ЖАЗОИР МИСОЛИДА АРАБ МАҒРИБИ МАМЛАКАТЛАРИДАГИ СИЁСИЙ ТИЗИМЛАР ВА СИЁСИЙ ЖАРАЁНЛАР'

ЖАЗОИР МИСОЛИДА АРАБ МАҒРИБИ МАМЛАКАТЛАРИДАГИ СИЁСИЙ ТИЗИМЛАР ВА СИЁСИЙ ЖАРАЁНЛАР Текст научной статьи по специальности «Политологические науки»

167
34
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Шарқ / Ғарб / маданият / цивилизация / қадрият / стадиал ёндашув / формацияли ёндашув / East / West / culture / civilization / value / stadial approach / formative approach

Аннотация научной статьи по политологическим наукам, автор научной работы — Отабек Абдулазизович Расулов

Ушбу мақолада араб давлатлари сиёсий жараёнлар уларнинг келиб чиқиш сабаблари қисқача илмий кўриб чиқилади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

POLITICAL SYSTEMS AND POLITICAL PROCESSES IN THE ARAB WESTERN COUNTRIES ON THE EXAMPLE OF ALGERIA

This article briefly examines the political processes in the Arab states and their causes of origin

Текст научной работы на тему «ЖАЗОИР МИСОЛИДА АРАБ МАҒРИБИ МАМЛАКАТЛАРИДАГИ СИЁСИЙ ТИЗИМЛАР ВА СИЁСИЙ ЖАРАЁНЛАР»

ЖАЗОИР МИСОЛИДА АРАБ МАГРИБИ МАМЛАКАТЛАРИДАГИ СИЁСИЙ ТИЗИМЛАР ВА СИЁСИЙ ЖАРАЁНЛАР

Отабек Абдулазизович Расулов

Узбекистан халкаро ислом академияси

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада араб давлатлари сиёсий жараёнлар уларнинг келиб чикиш сабаблари кискача илмий куриб чикилади.

Калит сузлар: Шарк, Гарб, маданият, цивилизация, кадрият, стадиал ёндашув, формацияли ёндашув.

POLITICAL SYSTEMS AND POLITICAL PROCESSES IN THE ARAB WESTERN COUNTRIES ON THE EXAMPLE OF ALGERIA

Otabek Abdulazizovich Rasulov

International Islamic Academy of Uzbekistan

ABSTRACT

This article briefly examines the political processes in the Arab states and their causes of origin.

Keywords: East, West, culture, civilization, value, stadial approach, formative approach.

КИРИШ

Араб маFриб давлатларининг энг янги тарих давридаги ижтимоий-сиёсий тараккиётини умумий маънода деколонизация, давлат мустакиллигини кулга киритиш ва мустахкамлаш йули деб караш мумкин булган тахлил Шимолий Африка давлатлари хокимият институтлари эволюцияси, уларнинг ички ва ташки сиёсатидаги ухшаш хусусиятларни очиб беради. ХХ-асрнинг иккинчи ярмида минтаканинг бир катор давлатларида давлат ва сиёсий курилишнинг жадал жараёнлари, жумладан модернизация, урбанизация, ижтимоий-иктисодий ислохотлар, бир партиявий тизимдан куп партиявийликка утиш ва ривожланишнинг демократик моделини куришимиз мумкин.

Шу билан бирга, ушбу жараёнларнинг хозирги даврда давом этаётган динамикаси, асосан, минтакадаги хар бир мамлакатнинг маданий, тарихий ва

ижтимоий хусусиятлари ва уларнинг иктисодий ривожланишининг турли даражалари билан боFлик.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Тадкикот жараёнида илмий билишнинг объективлик, яъни тарихий жараёнда цивилизациялар объектив очиб берилди. Тарихийлик, Маданият ва цивилизация тарих нуктай-назаридан очиб берилди. Мантикийлик, Шпенглер таълитоти мантикий жихатдан тадкик этилди. Тизимлийлик, Шарк ва Гарб маданият ва цивилизацияси тизимли тарзда тахлил килинди.

Мустакилликка эришгандан сунг минтака давлатлари турли иктисодий ва сиёсий моделларни танладилар. Хусусан, Марокашда суверен хокимияти парламент роли билан конуний равишда чекланган дуалистик монархия модели яратилди. Тунис ва Жазоир ноёб тарихий йулни босиб утдилар, бу улар ичида навбати билан президентлик ва президентлик-парламент республикаларини ташкил этишига олиб келди.

МУХОКАМА

Тунис Республикаси, Жазоир Халк Демократик Республикаси (ЖХДР), Ливия ва собик Яман Халк Демократик Республикаси (ЯХДР) социалистик ривожланиш тарихига эга. Шу билан бирга, минтакадаги бир катор мамлакатларда, Гарб тадкикотчиларининг фикрига кура, "давлат томонидан куллаб-кувватланадиган социализм, асосан нефть экспорти ва 70-йилларда омманинг сиёсийлашмаганлиги туфайли режим конунийликнинг хакикий манбасини алмаштирди" ва аксарият холларда "амалда йук карама-каршиликни истисно киладиган сиёсий ифода шакллари"ни юзага келтирди.

Минтаканинг барча мамлакатларининг сиёсий тизимларида алохида роль давлатга тегишли булиб, у нафакат "асосий ислохотчи", балки йирик ижтимоий, иктисодий ва сиёсий масалаларни хал килишда "хакам" булиб, мамлакат ички ва ташки сиёсатини деярли тулик белгилайди. Бу Шимолий Африка мамлакатларида давлат секторининг шаклланиши ва кенгайиши хамда иктисодий муносабатларга давлатнинг фаол аралашуви билан боFлик.

Мутахассисларнинг таъкидлашича, Шимолий Африкада модернизация жараёнларининг траекторияси ва тезлиги неопатримониализм, яъни иктисодий хокимият устидан сиёсий хокимиятнинг давом этиши, капитал туплашда давлатнинг етакчи роли, шунингдек, жамиятнинг тегишли ижтимоий-синфий кайта курилиши каби ходиса билан тузатилади». Мустакиллик учун кураш

натижасида, шунингдек, кланлараро карама-каршиликлар ва авторитар бошкарув натижасида мустамлакачилик харобаларида шаклланган МаFриб мамлакатларининг сиёсий маданияти тарихи ушбу минтака мамлакатларида узок вакт давомида пастдан ислохотлар ва модернизацияни амалга оширишга кодир булган улкан кучнинг етишмаслигига олиб келди.

Минтака мамлакатларининг сиёсий тизимларида "кучли давлат" нинг хал килувчи роли уларда купинча миллий рахбар, давлат бирлиги ва давлат хокимияти давомийлигининг тимсоли булган ва кенг ваколатларга эга булган давлат рахбарининг (президент, монарх) алохида макомини урнатилишида ифодаланган. Давлат рахбари асосий сиёсий карорларни кабул килувчи хисобланади; у мамлакатнинг ички ва ташки сиёсатини деярли якка тартибда ва маълум кланларга, этник гурухларга, йирик бизнесга ва харбий муассасаларга мансуб булган хукмрон элита вакиллари билан маслахатлашувлар оркали шакллантиради.

НАТИЖАЛАР

Шимолий Африка мамлакатларининг сиёсий ривожланишини белгилайдиган узига хос хусусиятлардан бири бу кланлар, кланлараро ва оилавий муносабатларнинг мухим ролидир. Куч купинча шахсий муносабатларда шаклланади ва тупланади, "ва инсон хеч качон жамиятда уз-узидан пайдо булмайди, кариндошлар кланидан ажралиб туради".

Шу билан бирга, араб жамиятларидаги муносабатлар узларининг мохиятига кура патриархал булиб колмокда, бу эса ахолининг сиёсий онгига таъсир килади. Мамлакатлар фукаролари ва рахбариятлари асосан анъанавий, консерватив кадриятларнинг таъсирида колмокдалар, етакчи сиёсий партиялар ва рахбарлар узларининг сиёсий дастурларини диний, исломий тамойилларга, шунингдек, этник-миллий муносабатлар ва анъаналарга таяниб, анъанавий кадриятлар асосида курадилар.

Шу нуктаи назардан, минтака давлатлари рахбариятининг исломга мурожаат килишлари купчиликнинг, зиёлиларнинг бир кисми ва жамиятнинг бошка катламларининг диндорлиги билан хисоблашиш зарурати билан боFлик. Араб-мусулмон давлатларидаги дин ахолини сиёсий сафарбар килиш воситаси сифатида ишлатилади ва хусусан, Жазоирда у мамлакатнинг замонавий тарихининг турли даврларида миллатчилик сиёсий мафкурасининг ажралмас кисми сифатида фаолият юритган. 1976-йилда Жазоир Демократик Республикаси Миллий Хартиясида Исломга алохида булим ажратилган. Шу

билан бирга, давлат рахбарияти томонидан Исломга мурожаат килиш асосан мухолифат томонидан кабул килинган исломчиликка карши туриш зарурати билан боFлик эди.

Минтака давлатларининг тарихий хусусиятлари ва нотекис ижтимоий-иктисодий тараккиёти уларда ривожланган давлат бошкаруви ва конституциявий ривожланиш услубларига таъсир курсатди. Араб дунёсининг куплаб мамлакатларида конституциявий ривожланиш уларнинг биринчи асосий конунларида давлат суверенитети ва сиёсий мустакиллигини мустахкамлашдан бошланди. Бу ЖХДР, шунингдек, Тунисда содир булган. Шу билан бирга, тадкикотчилар таъкидлаганидек, аксарият араб мамлакатларида, хусусан Шимолий Африка мамлакатларида сиёсий тизим тамойиллари ва тузилмасининг ривожланмаганлиги ва консерватизмидан келиб чиккан холда, янги конституциялар сиёсий тараккиёт ва мамлакат ичкарисидаги сиёсий кучларнинг кенг харакатининг натижаси эмас, балки «маълум бир келишувнинг» аксидир, «хокимиятнинг энг юкори даражаларида», ички сиёсий кучларни алмаштириш ёки янги сиёсий гурухларнинг хокимиятга келиши билан боFлик.

Шимолий Африка республикаларининг, шу жумладан Жазоирнинг мухим хусусияти бошиданок парламентаризм элементлари билан авторитар бир партиявий тизимнинг урнатилиши эди. Бу хусусият иктисодий характердаги масалаларни хал килишда, шунингдек, ижтимоий, этник, конфессионал ва бошка карама-каршиликларнинг мураккаб мажмуасини хал килишда давлат хокимиятини кучайтириш зарурати билан боFлик эди. Ушбу омиллар давлат рахбарининг жамоат ва давлат хаётининг асосий сохаларида амалда бошкариб булмайдиган ваколатларини келтириб чикарди.

Шу билан бирга, Араб МаFриби давлатларида мустакилликни кулга киритгандан кейинги даврда харбийларнинг урни ва таъсирини кучайтириш ва авторитар тизимларнинг пайдо булиши, шунингдек, сиёсий элита узини халкдан узок ва фукаролар олдида хисобот бермайдиган деб топган жамиятнинг кескин булиниши каби тенденциялар мавжуд эди.

Нисбатан кейинги даврда минтаканинг аксарият мамлакатларида объектив ички ва ташки омиллар таъсири остида куп партияли тизимни шакллантириш ва парламентларнинг ролини кучайтириш жараёнлари кучая бошлади, демократияга утиш белгилари пайдо була бошлади.

Юкорида айтиб утилган хусусиятларнинг ёркин намунаси Жазоирнинг сиёсий ривожланиши булиб, у мамлакатнинг мустамлакачилик тарихи, унинг

маданий идентификацияси, миллий мустакиллик учун кураш (1954-1962) ва янги сиёсий элиталарнинг хокимият тепасига келиши таъсирини акс эттиради.

Жазоир 132 йилдан ортик француз мустамлакачилик хукмронлиги ва карийб саккиз йиллик Мустакиллик урушидан сунг 1962 -йил 3-июлда Франциядан мустакил ва расмий равишда мустакиллиги эълон килинди. Мустамлакачиликдан кутулиш Жазоирнинг кейинги барча сиёсий хаётида катта из колдирди.

Голиб булган Миллий Озодлик Фронти (МОФ) — 1954 йилда ташкил этилган ва миллий-озодлик харакатига рахбарлик килган Жазоирдаги энг кадимги сиёсий партия мамлакат сиёсий хаётида биринчи уринга чикди. Шу билан бирга, ички ракобатчи гурухларга булинган МОФнинг харбий-сиёсий рахбарияти тезда янги давлатни бошкариш учун курашга киришган гурухларга булиниб кетди. 1958 йилда МОФ томонидан ташкил этилган вактинчалик хукумат, харбий ва Вилай кумондонлиги (мустакилликкача харбийлар томонидан тузилган маъмурий округ кенгашлари) сиёсий хокимият учун асосий даъвогарлар эди. Кдрама-каршилик каттик шахсий ва этник садокат билан ажралиб турарди.

1962 йил май ойида Триполида полковник Хуари Бумедьен билан вактинчалик иттифок доирасида партия ва мамлакат бошкарувини уз зиммасига олган "Жазоир миллатининг отаси" Ащед Бен Белла, иштирокида МОФ рахбарларининг учрашуви булиб утди.

Мустакиллик эълон килиниши билан Ахмед Бен Белла, асосан, машхурлиги ва армиядаги куллаб-кувватлаши туфайли тезда мамлакат устидан назоратни кулга киритди. У 1962 йил 29 сентябрда булиб утган сайловларда FOлиб чикди ва Бош вазир этиб тайинланди, 1963 йилда эса ракобатсиз сайловларда Жазоир президенти этиб сайланди. Х,окимиятга келгач, «социалистик» сиёсат юрита бошлади — Мисрнинг иккинчи Президенти Гамаль Абдель Насер, Куба инкилоби етакчиси Фидель Кастро ва КПК Марказий Кумитасининг биринчи раиси Мао Цзэдун Ахмед Бен Белла илгари французларга тегишли булган ерларни таксимлади, виллалар, собик эгалари ташлаб куйган корхоналарда халк узини узи бошкариш (автогестинон)ни жорий килди. А.Бен Белла томонидан бошланган иктисодий «ишчиларнинг демократик иштирокида режалаштириш сиёсати» купчилик томонидан Совет ва Хитой моделларини нусхалаш, аммо «Жазоир социализмининг узига хослиги» билан каралди.

Жазоир миллий етакчиси хукуматдаги турли фракциялар-армия ва МОФ, собик партизан харакатлар, давлат бюрократиясини мувозанатлаштиришга харакат килди ва тобора авторитар бошкарув ва шахсга сотиниш ривожига утди. Бу билан у куплаб собик шерикларини, биринчи навбатда X,. Бумедьен бошчилигидаги кушинни четлаштирди, улар А. Бен Белланинг бошкарув усулларини, унинг зиёлилар ва МОФ партияси билан армияга карши чикиш уринишларини кораладилар.

1964 йил апрель ойида булиб утган биринчи конгрессда МОФ Жазоир Хартиясини кабул килди, у А. Бен Белланинг «социалистик» FOяларини акс эттирди ва шу билан бирга Жазоир сиёсий маданиятида ислом анъаналарининг ролини тасдиклади. Бирок, президент ва харбий рахбарият уртасидаги келишмовчиликлар, шунингдек, МОФдаги ички партиявий зиддиятлар охир -окибат 1965 йил 19 июнда А. Бен Белланинг аFдарилишига ва унинг урнини Хуари Бумедьен бошчилигидаги Инкилобий Кенгашга алмаштиришга олиб келди. А.Бен Белла инкилоб етакчиси сифатида омма орасида машхур булган, аммо Х. Бумедиенне бошчилигидаги харбий муассаса сиёсий кийинчиликларини енгиб чика олмаган.

ХУЛОСА

Жазоир тарихидаги ушбу вокеа куплаб араб ва Осиё давлатларининг сиёсий тизимларининг узига хос хусусиятларини аник намойиш этди, бу ерда армия харбий муассаса ролидан кура купрок роль уйнайди ва мамлакатнинг ички ва ташки сиёсатига, унинг ижтимоий-иктисодий ривожланишига фаол таъсир курсатадиган сиёсий кучдир.

Жазоир Демократик Республикасининг янги президентига айланган Х. Бумедиен иктисодиётнинг кашшок холатида четлатилган давлат рахбарини айблади ва уни популизмда айблади. Бумедиеннинг президентлик йиллари нефтни экспорт килиш оркали молиялаштириладиган ижтимоий ислохотлар ва давлат томонидан бошкариладиган саноатлаштириш билан ажралиб турарди. Х. Бумедиен саноатлаштириш дастури марказлаштирилган булиб, деярли барча саноат ва кишлок хужалиги корхоналарини миллийлаштиришни уз ичига олган.

REFERENCES

1. Сапронова М.А. Основные черты и особенности функционирования политических систем арабских стран // Политические системы и политические культуры Востока. Под ред. профессора А.Д.Воскресенского. — 2-е изд. перераб. и доп. — М: АСТ: Восток —Запад, 2007. — 829 с. — С. 141.

2. Ланда Р.Г. История Алжира. ХХ век. - Институт востоковедения Российской Академии наук. - М., 1996 г. - 309 с. — С. 267.

3. Сапронова М.А. Основные черты и особенности функционирования политических систем арабских стран // Политические системы и политические культуры Востока. Под ред. профессора А.Д.Воскресенского. — 2-е изд. перераб. и доп. — М: АСТ: Восток —Запад, 2007. — 829 с. - С. 141.

4. Официальный День независимости Алжира — 5 июля. См.: Ланда Р.Г. История Алжира. ХХ век. - Институт востоковедения Российской Академии наук. - М., 1996 г. - 309 с. — С. 144.

5. Фронт национального освобождения (ФНО) был создан 1 ноября 1954 г. в результате слияния нескольких политических группировок как общенациональная организация, возглавившая вооружённую борьбу за независимость Алжира от Франции. В него вошли представители всех социальных групп страны. См.: Ланда Р.Г. Образование Фронта национального освобождения Алжира // Арабские страны. История. Экономика. - Изд. «Наука», Главная редакция Восточной литературы, М., 1966 г. - С. 116-129.

6. Ахмед Бен Белла (1918-2012 гг.) — первый президент Алжира (1963-1965 гг.). В 1947 г. основал подпольную боевую организацию «Органисатион Спесиале» (предшественница ФНО), целью которой была вооружённая борьба с Францией за независимость Алжира. См.: Ланда Р.Г. Образование Фронта национального освобождения Алжира // Арабские страны. История. Экономика. - Изд. «Наука», Главная редакция Восточной литературы, М., 1966 г. - 282 с. — С. 118.

7. Хуари Бумедьен (1932-1978 гг.) — второй президент независимого Алжира (с 1965 по 1978 гг.).

8. Ланда Р.Г. Ахмед Бен Белла. // Титаны ближневосточной политики. — Сайт Российского совета по внешней политике. — https://russiancouncil.ru/mena-leaders.

9. Мирский Г.И. Роль армии в политической жизни стран третьего мира / Г.И.Мирский, АН ССР, Институт МЭ и МО РАН. — М.: Наука, 1989. — 198 с.

10. Зинин Ю. Хуари Бумедьен. Титаны ближневосточной политики. — Сайт Российского совета по внешней политике. — https://russiancouncil.ru/mena-leaders-Algeria2#Algeria2.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.