Научная статья на тему 'Молиявий муносабатларнинг назарий методологик жиҳатлари ва қорақалпоғистон Республикаси бюджетининг ҳозирги умумий ҳолати'

Молиявий муносабатларнинг назарий методологик жиҳатлари ва қорақалпоғистон Республикаси бюджетининг ҳозирги умумий ҳолати Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
274
28
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
минтақа / ривожланиш / бюджет / солиқ / табиий хом ашё / маҳаллий бюджетлар / субвенция / регион / развитие / бюджет / налоги / природные ресурсы / местные бюджеты / суб- венция

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Мусагалиев Ажинияз Жумагулович

Мақолада Қорақалпоғистон Республикасининг минтақавий ривожланиши ҳақида фикр юритилган. Хусусан, “минтақа” тушунчасига берилган таърифларнинг назарий таҳлили, мамлакат минтақавий бюджет-солиқ тизимида “марказ-минтақа” шаклига хос бўлган муносабатларнинг акс этиши ёритилган. Минтақада маҳаллий бюджет даромадларининг шаклланиши, республика бюджетида Қорақалпоғистон Республикаси бюджет даромадлари ва харажатлари улуши ҳамда республика бюджетидан бюджет субвенцияларининг меъёрий миқдорлари тадқиқ этилган. Минтақани табиий хом ашё ресурсларидан фойдаланиш эвазига ўз-ўзини ривожлантириш таклиф этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ТЕОРЕТИКО МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ФИНАНСОВЫХ ОТНОШЕНИИ И НЫНЕШНЕЕ ОБЩЕЕ СОСТОЯНИЕ БЮДЖЕТА РЕСПУБЛИКИ КАРАКАЛПАКСТАН

В статье представлены данные о региональном развитии Республики Каракалпакстан. В частности, освещается теоретический анализ данных определения “регион”, с отражением отношений данном в виде “центр-регион” в региональной бюджетно-налоговой системе страны. Формирование доходов местных бюджетов региона, доля доходов и расходов бюджета Республики Каракалпакстан в республиканском бюджете, также исследованы предельные размеры бюджетных субвенций из республиканского бюджета. Даны рекомендации по саморазвитию региона за счет использования природно-сырьевых ресурсов.

Текст научной работы на тему «Молиявий муносабатларнинг назарий методологик жиҳатлари ва қорақалпоғистон Республикаси бюджетининг ҳозирги умумий ҳолати»

МУСАГАЛИЕВ Ажинияз Жумагулович,

Узбекистан Республикаси Фанлар Академияси K1орак1алпоFистон булими Корак,алпок, табиий фанлар илмий тадкикот институти, иктисод фанлари номзоди, доцент

МОЛИЯВИЙ МУНОСАБАТЛАРНИНГ НАЗАРИЙ МЕТОДОЛОГИК ЖИ^АТЛАРИ ВА KОРАKАЛПОfИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ БЮДЖЕТИНИНГ ДОЗИРГИ УМУМИЙ ДОЛАТИ

УДК: 336.221 (575.1)

МУСАГАЛИЕВ А. Ж. МОЛИЯВИЙ МУНОСАБАТЛАРНИНГ НАЗАРИЙ МЕТОДОЛОГИК ЖИ^АТЛАРИ ВА КОРАКАЛПОТИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ БЮДЖЕТИНИНГЦОЗИРГИ УМУМИЙ У,ОЛАТИ

Мак,олада Kорак1алпоFистон Республикасининг минтак,авий ривожланиши х,ак,ида фикр юритил-ган. Хусусан, "минтак,а" тушунчасига берилган таърифларнинг назарий тах,лили, мамлакат минтак,авий бюджет-солик, тизимида "марказ-минтак,а" шаклига хос булган муносабатларнинг акс этиши ёритилган. Минтак,ада мах,аллий бюджет даромадларининг шаклланиши, республика бюджетида Корак,алпс^истон Республикаси бюджет даромадлари ва харажатлари улуши х,амда республика бюджетидан бюджет субвенцияларининг меъёрий микдорлари тадк,ик, этилган. Минтак,ани табиий хом ашё ресурслари-дан фойдаланиш эвазига уз-узини ривожлантириш таклиф этилган.

Таянч иборалар: минтак,а, ривожланиш, бюджет, солик,, табиий хом ашё, мах,аллий бюджетлар, субвенция.

МУСАГАЛИЕВ А. Ж. ТЕОРЕТИКО МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ФИНАНСОВЫХ ОТНОШЕНИИ И НЫНЕШНЕЕ ОБЩЕЕ СОСТОЯНИЕ БЮДЖЕТА РЕСПУБЛИКИ КАРАКАЛПАКСТАН

В статье представлены данные о региональном развитии Республики Каракалпакстан. В частности, освещается теоретический анализ данных определения "регион", с отражением отношений данном в виде "центр-регион" в региональной бюджетно-налоговой системе страны. Формирование доходов местных бюджетов региона, доля доходов и расходов бюджета Республики Каракалпакстан в республиканском бюджете, также исследованы предельные размеры бюджетных субвенций из республиканского бюджета. Даны рекомендации по саморазвитию региона за счет использования природно-сырьевых ресурсов.

Ключевые слова: регион, развитие, бюджет, налоги, природные ресурсы, местные бюджеты, субвенция.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 1

MUSAGALIYEV A.J. THEORETICALLY-METHODOLOGICAL ASPECTS OF FINANCIAL RELATIONS AND GENERAL CONDITION OF BUDGET OF REPUBLIC OF KARAKALPAKSTAN

There is discussed in the article the regional development of the Republic of Karakalpakstan. In particular, it is provided theoretical analysis of 'region' term in the lightness of 'center-region' budget relation, considered Karakalpakstan budget in the system of the state budget. Formation of local budget incomes of region, share of incomes and expenses budget of Republic of Karakalpakstan in republic budget, also marginal sizes of budget subventions from republic budget are considered. As resume recommendation for development region on the basis of natural-raw material resources implementation are provided.

Keywords: region, development, budget, taxes, naturel resources, local budgets, subventions.

Узбекистон минтацаларини ижтимоий-ицтисодий ривожланти-ришнинг тамойиллари ва йуналишлари, мустациллик йилларида улар ривожланишини тахлил этиш ва худудий тафовутлар дара-жасини аницлаш, минтацавий ривожланишни тартибга солишнинг бозор механизмларини татбиц этиш, худудларни ривожлантириш-нинг хорижий давлатлар илгор тажрибаларини мамлакатимиз-нинг узига хос хусусиятларини хисобга олган холда амалиётимизга цуллаш масалалари айни мухим хисобланади.

Минтацавий иктисодиёт доирасида мамлака-тимизда минтакалар ривожланишини тартибга солиш механизмларини, минтакавий ижтимоий-иктисодий дастурларни ишлаб чикиш ва амалга ошириш кабиларни урганиш мумкин. Лекин биз-нингча, юкорида кайд этилганлар яккаю-ягона йуналиш эмас, балки соликка тортиш муносабат-ларини худудий ташкил этиш, худудий молияни режалаштириш, минтака махаллий бюджетла-рини прогнозлаштириш ва стратегик бошкариш масалаларини киритиш хисобига унинг янги кирраларини очиб бериш максадга мувофикдир.

Минтакашуносларнинг тасдиклашича, минтака терминининг узини бир хилда талкин этиб булмайди ва шу сабабли у хар хил фанлар ва хар хил тадкикотчилар томонидан турлича талкин этилмокда.

Улардан айримларига тухталиб утсак, жумла-дан: "Минтака деганда, - табиий шарт-шароитлари у ёки бу даражада бир хил булган, асосийси эса табиий ресурслар комплекси шаклланган ва истикболли ижтимоий интратузилма билан бирга кушиб олиб бориш асосида ишлаб чикариш куч-лари ривожланишининг характерли йуналиши билан ажралиб турадиган мамлакатнинг худуди тушунилади"1.

Айрим таърифларда минтакавий ривожланишни бошкариш омилининг ахамиятига эъти-бор каратилади. Масалан: "минтака - бу мулкчи-

1 Некрасов Н. Региональная экономика. - М.: Экономика, 1978. - с. 29.

ликнинг барча шаклларидаги ишлаб чикаришнинг тузилмаси, ахоли, иш уринлари жамланишини, инсоннинг маънавий хаётини тавсифлайдиган, уз худудини бошкариш махаллий органларига (вилоят, улка, республикага) эга булган ижтимоий-иктисодий маконий яхлитликларни англатади"2.

Шу билан бирга, "узининг хокимият ва бошкарув органларига эга булган яхлит ижтимоий-иктисодий ва моддий-макон тизимини ифодалайдиган худудий тузилмаларни - минтака деб аташ максадга мувофиклиги таъкидланган"3. Хар хил маъмурий-худудий (миллий-давлат) минтакалари мана шундай тизимларга тегишли булади.

Лекин "минтака" замонавий тушунишда - бу чекланган ички ресурсларга, уз ишлаб чикариш тузилмасига эга булган, ташки мухит билан алокаларга муайян эхтиёжлар сезувчи мураккаб худудий-иктисодий комплексни англатади4.

Шундай килиб, минтака - бу бирмунча яхлит-лиги, унсурларининг узаро алокадорлиги билан фарк килувчи муайян худуддир. Мамлакат худудининг минтакаларга булинишини эса рай-онлаштириш деб аташ кабул килинган. Демак, "минтака" термини бир хил маънода талкин этил-

2Бильчак В.С., Захаров Р.Ф. Региональная экономика. - К.: Янтарный сказ, 1998. - с. 19.

3Ахмедов Т.М. Регулирование территориальной организации производственных сил и комплексного развития регионов Узбекистана. - Т.: Фан, 1992. - с. 8.

4Долятовский В.А. Зарубежный опыт комплексного развития регионов. // Регионология. №2-3.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 1

маслигига амин булдик. Куплаб тадк,ик,отчилар уни х,ар хил талк,ин к,иладилар. Биз минтак,авий ик,тисодиёт нуктаи назаридан минтак,а деганда узида яхлит ижтимоий-ик,тисодий тизимларни акс эттирадиган, мамлакатнинг бошк,а худудларидан хужалик ихтисослашуви ва ик,тисодиётнинг ривожланиш даражалари билан ажралиб тура-диган худудий тузилмаларини назарда тутадиган минтак,ашунос олимларнинг фикрига кушиламиз. Мазкур таъкид асосида минтак,ани ажратиш-нинг асосий мезонларидан бири сифатида - уз хокимият ва бошк,арув органлари мавжудлигини эътироф этамиз.

Фикримизча, Узбекистон шароитида минтак,а деганда Kорак1алпоFистон Республикаси ва 12 вилоятни назарда тутиш лозим. Шунингдек, узида бир канча маъмурий-худудий бирли-кларни камраб олган худудларни хам минтак,алар сирасига киритиш мумкин. Масалан: Тош-кент минтак,аси (Тошкент шахри ва вилояти), Водий минтак,аси (таркибига Андижон, ФарFона ва Наманган вилоятлари), Навоий минтак,аси (Навоий, Зарафшон шахарлари ва бир неча к,ишлок, туманлари) хамда Оролбуйи минтак,аси (Kорак1алпоFистон Республикаси ва Хоразм вилояти) ва х.к.

Мамлакатимиз минтак,а ёки вилоятлари-нинг ижтимоий-ик,тисодий ривожланиши улар-нинг махаллий хусусиятлари ва имкониятлари-дан самарали фойдаланишга боFлик1. Бу ички хусусиятлар худуднинг географик урнига, транспорт инфратузилма тармок,лари, етарли мехнат ресурслари, шунингдек, табиий ресурслар билан таъминланиш даражасига хамда улардан самарали фойдаланишдан келиб чик,ади. Маълумки, минтак,а ик,тисодиёти ривожланиш жараёни айни вак,тда тармоклар ва худудий тизимларда амалга ошади. Шу боис солик,к,а тортиш муносабатла-рида худудий молия давлат молия тизимининг мухим таркибий к,исми хисобланади. У турли даражадаги (вилоят, туман, шахар) махаллий бюджетлар, бюджетдан ташк,ари жамFармалар, минтак,а эхтиёжини кондириш учун сарфланади-ган хужалик субъектларининг молиявий ресурсла-ридан иборат булиб, ахолига ижтимоий-маданий ва коммунал-маиший хизмат курсатиш билан боFл и к тадбирларни молиялаштиришни амалга оширади. Шундай килиб, худудий молия - мам-лакат минтакаларининг ижтимоий-ик,тисодий ривожланиши жараёнида миллий даромадни

так,симлайдиган ва кайта таксимлайдиган иктисодий муносабатлар тизимини англатади.

Демак, республикада худудий молия орк,али давлат узининг ижтимоий сиёсатини фаол амалга оширмокда. Хозирда минтакавий хокимият орган-ларининг бюджетлари учун ажратилган ресурслар асосида халк, таълими, соFлик1ни саклаш, комму-нал хизмат сохаларини молиялаштириш амалга оширилади. Молиявий ресурслар ёрдамида хукумат тарак,к,иёти турлича булган минтакалар ижтимоий-иктисодий ривожланиш даражасини тенглаштиради. Бундай тафовутларни бартараф этишда махсус минтак,авий дастурлар ишлаб чик,илиб, уларни амалга ошириш учун маблаFлар муайян маъмурий-худудий бирликлар бюджет-ларининг даромад манбалари хамда республика бюджети ажратмалари хисобидан шакллантири-лади.

Мамлакатимизда худудий молиявий ресурсла-рининг шаклланиш манбалари куйидагилардан иборат:

1. Махаллий бюджетлар (Kорак1алпоFистон Республикаси ва вилоятлар бюджетлари).

2. Махаллий хокимият органлари тасарру-фидаги мулк хисобланувчи, минтак,а махаллий хужалик субъектларининг молиявий ресурслари.

3. Корхона ва ташкилотларнинг ижтимоий-маданий ва уй-жой коммунал объектларни молиялаштириш учун йуналтирилган маблаFлари.

4. Бюджетдан ташк,ари фондлар.

Айтиш керакки, махаллий бюджетлар оркали ижтимоий истеъмол фондлари алохида маъмурий-худудий бирликлар ва ахолининг турли ижтимоий гурухлари орасида таксимланади. Шу билан бирга, махаллий бюджетдан махаллий саноат, озик,-овк,ат саноати, коммунал хужалик каби ахоли турмуш даражасини яхшилашга йуналтирилган ишлаб чикариш ва хизмат курсатиш сохалари хам молиялаштирилади.

Айрим мамлакатларда махаллий бошк,арув органлари учун уз худудларида белгиланган мезонлар буйича солик,лар йиFиш ва уларни хара-жат килиш ваколатлари берилган. Жумладан: Рос-сияда махаллий ваколатлар фискал федерализм характерига эга булиб, унинг таркибидаги субъ-ектлар кенг молиявий автономияга эгадирлар. Махаллий хокимият органларининг ялпи давлат харажатлари таркибидаги улуши турли мамлакатларда турлича. Бу курсаткич, масалан: Хорвати-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 1

яда 15% ни, Россияда 50% ни ва Узбекистонда 58% ни ташкил этади1.

Худудий хокимият органларига (трансферт-лар, солик тушумларидан худудда коладиган улушми ёки махаллий соликлар буладими) уз харажатларини молиялаштириш манбалари талаб этилади. Бозор иктисодиёти ривожла-наётган мамлакатларнинг хукуматлари одатда махаллий хокимиятлар учун солик тушумла-рининг улушини ва худудларнинг уз даромад-лари хажмини чеклашга харакат киладилар. Шу билан бирга, махаллий соликлар ставкасини ёки уларнинг соликка тортиш базасини белгилаш хукукини узида саклаб колади. Худудий хокимият органлари ихтиёрида колдириладиган соликлар катта булмаган такдирда (мол-мулк солиFидан ташкари), улар махаллий хокимият органлари даромадларининг жуда кам кисмини ташкил этади. Бу курсаткич Венгрияда 6%, Эстонияда 9% ва Узбекистонда 15%.2

Федератив давлатларнинг бюджет-солик тизими уз ичига хукуматнинг марказий бюдже-тидан (федерал бюджетдан) ташкари минтакавий бюджет-солик тизимини хам камраб олади. Улар яхлит бутунликнинг бир кисми булиб, мар-казлашиш ва номарказлашиш муносабатла-рини, марказдан узоклашиш ва марказга инти-лиш тенденциялари балансини узида акс этти-ради. Минтакавий бюджет-солик тизими бу - минтакавий мустакиллик ва жавобгарчилик-нинг рамзи ва кафолати хисобланади. Минтакавий бюджет-солик тизимининг турли куринишлари (модификациялари) мавжуд булиб, уларнинг купчилигида бир хил элементлар уз аксини топ-ган. Буларга минтакавий бюджетлар, минтакавий соликлар, йиFимлар, дотация ва субвенциялар, шу билан бирга "марказ" ва бошка минтакаларнинг тегишли тизимлари билан туFридан-туFри ва тескари алока боFловчи молиявий окимлар киради.

Куп давлатларнинг минтакавий бюджет-солик тизими,уз навбатида, бюджет-солик тизимларнинг махаллий даражадаги алохида кисми куринишида акс этади. Хозирги замонда давлатларнинг мурак-каб худудий ташкил этилишида - купинча ушбу тизимлар уртасида "марказ - минтака" шаклидаги муносабатларга хос булган узларининг бюджет-солик муносабатлари юзага келади.

1 Ishmurodov А.Е. va boshq. Mintaqaviy iqtisоiyot. Darslik. - TDIU. 2007. - б. 163.

2 Уша ерда.

Федератив бюджет муносабатлари тизимининг барпо этилишида турли даражадаги бюджетлар уртасидаги харажатлар юкининг таксимланиши бирламчи ахамият касб этиши лозим. Харажатлар учун жавобгарчилик булиштирилгандан кейин, барча хокимиятлар даражасидаги уларнинг уму-мий хажми аниклаштирилади ва бу даражалар уртасидаги даромадларни бириктириш ва кайта таксимлаш масалаларини хал килишга кириши-лади.

Умуман молиявий ресурсларни турли даражадаги хокимият органлари уртасида кайта таксимлаш "бюджет федерализмининг" оддий элементи булиб хисобланади. Одатда вертикал буйича кайта таксимлаш - турли даражадаги хокимият органлари бюджетлари уртасидаги умумий номувозанатликни коплаш учун мулжалланган, сабаби хар бир даражадаги бириктирилган даромадларнинг ушбу даражадаги керакли булган харажатларга тулик жавоб бериши эхтимоллиги кам булганлиги учун.

Горизонтал кайта таксимлаш - тушумлар манбаларининг нотекис жойланиши окибатида, минтака ахолиси бюджет таъминотидаги тенгсиз-ликни камайтириш максадини назарда тутади.

Турли даражадаги хокимият органлари уртасида ресурсларни беришнинг учинчи тури булиб, махаллий хокимиятнинг молиявий сиёса-тига таъсир курсатиши учун федерал органлар томонидан кулланиладиган ва юкори даражадаги соха хокимияти учун устувор булган маблаFларни йуналтиришга ундайдиган, шунингдек махаллий даражада хизмат курсатиш сифатини оширишга кушимча маблаFлардан фойдаланиладиган максадли утказмалар хисобланади.

Узбекистан Республикасида мамлакат иктисодий маконларининг ижтимоий-иктисодий ривожланиш даражасидан ва меъёрлардан келиб чикиб, турлича булган, куплаб катта ва кичик худудларни уз ичига камраб олади. Мамлакати-мизнинг хар бир минтакасида турлича муаммолар мавжуд булсада, уларнинг барчасини хам муам-моли минтака сирасига киритиш нотуFри булади.

Таъкидлаш жоизки, минтакавий иктисодиёт назариясида факатгина алохида худудлар муам-мовий минтака деб аталади, яъни: "муаммовий минтака - бу уз ижтимоий-иктисодий муам-моларини мустакил хал кила олмайдиган ёки уз салохиятидан фойдалана олмайдиган ва шу сабабли давлат томонидан фаол куллаб-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 1

к1yввaтлaшгa мyxтoж xyдyддиp"1. ШУ нук^и нaзap-дaн кeлиб чиккaн xo^a pecпyбликaдa мyaммoвий минтaкaлapгa нaфaкaт aйpим биp бутин вилoят-лap, бaлки yлapнинг кушни pecпyбликaлap билaн aлoxидa чeгapaдoшлик киcмлapини, шyнингдeк xyдyдлapни (мacaлaн, Opoл дeнгизи кУpишидaн кeйинги пaйдo бул^н экoлoгик мyaммoлap билaн бoFл и к бyлгaн KopaкaлпoFиcтoн Pecпyбликacи-нинг aйpим yзoк шимoлий тyмaнлapини) aйтиш мумкин.

Xoзиpги вaктдa, куп мaмлaкaтлapдa вa ynap-нинг минтaкaлapидa иктиcoдий pивoжлaнти-pишнинг acocий мaкcaди булиб axoли тypмyш дapaжacи cифaтини яxшилaш xиcoблaнaди. Xyдyдлapнинг ижтимoий-иктиcoдий pивoжлa-ниш мaкcaди cифaтидa эca axoли дapoмaдлa-pини кyпaйтpиш, coFликни мк^ш вa oвкaтлaниш мaдaнияти, aтpoф мухитни coFлoмлaштиpиш, тaъ-лим ßa мaнaвий-мaъpифий xaëтини юкcaлтиpиш Xиcoблaнaди. Уз нaвбaтидa, минтaкa xoкимият opгaнлapи шyндaй вaзифaлapни бaжapaди, бyнгa: минтaкa ижтимoий-иктиcoдий pивoж-лaнишини бoшкapишдa, кeнг кaмpoвли тypли cтpaтeгия, дacтypлap, aник xapaкaтлap вa тaд-биpлap ëpдaмидa иктиcoдиëт pивoжлaнишини paFбaтлaнтиpилиши aмaлгa oшиpилиб бopилaди. Жyмлaдaн, янги иш ypинлapи oчилиши, толика тopтилaдигaн бaзaни кeнгaйиши вa иктитодий фaoлликнинг aник тypлapи учун имкoниятлapнинг кyпaйиши. Бyндaн тaшк1apи, дaвлaт иктигедий cycт pивoжлaнгaн минтaкaлapгa кyйидaгичa кУллaб-кyввaтлaшни кУллaши мумкин:

- xycy^ инвecтиция oкимини paFбaтлaнтиpиш;

- aйpим голик, sa кpeдит имтиëзлapи xaмдa пpeфepeнциялap кУллaш;

- бaнтликни тaъминлoвчи кopxoнaлap caнa-цияcи вa х.к.

Фикpимизчa, минтaкaлap ижтимoий-иктиcoдий pивoжлaниши мyaммoлapи билaн бoFл и к тaдкикoтлap куп бyлишигa кapaмacдaн Xoзиpги вaктдa K1opaкaлпoFиcтoн Pecпyбли-кacи минтaкaвий pивoжлaниши мyaмoлapигa бaFишлaнгaн ишлap ^м. H.K1.Aимбeтo8 фикpичa, "минтaк1a ижтимoий-ик1тиcoдий pивoжлaнишининг минтaкaвий cиëcaт cтpaтeгияcини ^иб чикишдa pecпyбликa caнoaт тapмoFининг пeшкaдaм

1 Koвaлeнкo Е. и дp. Peгиoнaльнaя экoнoмикa и yпpaв-лeниe. Учeбнoe пocoбиe, 2-e изд., пepepaб. и дoп. -СПб.: Питep, 2008. - c. 288.

pивoжлaнишигa мyлжaллaниши мyxимдиp"2. Myaллиф шуни тaъкидлaйди, "бугунги кyндa Узбeкиcтoндa инвecтициoн cтpaтeгия xycycиятлa-pигa миннaтдopчилик билдиpилгaн xoлдa, янги иш ypинлapи oчaдигaн, экcпopт caлoxиятини кyпaйтиpyвчи, xoм aшë pecypcлapини чу^ кaйтa ишлaшни тaъминлoвчи вa юк^к oлдинги тexнoлoгиялap билaн жиxoзлaнгaн, янги юкopи тexнoлoгик ишлaб чикapишни тaшкиллaшти-pишгa йyнaлтиpилгaн инвecтициoн лoйиxaлapгa бoш ycтyвopлик бepилмoкдa"3. Биз бу фи^га кУшилaмиз. Xaкикaтдa xaм бугунги кyндa инвe-cтиция кУйилмaлapи K1opaкaлпoFиcтoн Pe^y-бликacининг ижтимoий-иктиcoдий pивoжлaни-шининг aco^ ycтyвop йyнaлишлapидaн биpи Xиcoблaнaди, яъни тaбиий xoм aшë pecypcna-pидaн тулик фoйдaлaниш xиcoбигa минтaкaни caнoaт тapмoк1лapи билaн бoFлик1лигини тaъмин-лaгaн xoлдa уни кoмплeкc худудий pивoжлaнти-pиш мумкин. Ушбу фикpни aмaлгa oшиpишдa минтaкa мoлияcи aлoxидa axaмият кacб этaди.

Maмлaкaтимиздa минтaк1aлap мoлияcи шaкллa-ниши 8a ишлaтилиши Узбeкиcтoн Pecпyбликacи-нинг "Бюджeт Koдeкcи" вa бoшкa хукукий мeъë-pий xyжжaтлap билaн aмaлгa oшиpилaди. Mинтaкa мoлияcини бoшкapиш жapaëнидa дacтлaбки бocкичдa мoлиявий тaxлил мaълyмoтлapи aco-cидa шлик, тyшyмлapини peжaлaштиpиш aмaлгa oшиpилaди. Биp вaктнинг yзидa aмaлдaги бюд-жeт жapaëнигa мyвoфик бюджeтни шaкллaнти-pиш ишлapи aмaлгa oшиpилaди. Бунинг мyxим элeмeнти дaвлaт бюджeти xиcoблaнaди, xycyca^ pecпyбликa бюджeти вa минтaкaлap мaxaллий бюджeтлapи (яъни KopaкaлпoFиcтoн Pecпyбли-^и вa вилoятлap), шу билaн биpгa бюджeтдaн тaшкapи дaвлaт мaкcaдли жaмFapмaлapи.

Mинтaкaлap мaxaллий бюджeт дapoмaдлapи голикли вa coликcиз тyшyмлapдaн шaкллaнaди. Pecпyбликa бюджeтигa Узбeкиcтoн Pecпyбли-кacи Олий Maжлиcи тoмoнидaн бeлгилaнaдигaн pyйxaт вa cтaвкaдa yмyмдaвлaт coликлapидaн дapoмaдлap xиcoблaнaди. Aлoxидa coлик тyp-лapи бyйичa yлap пpoпopциялapининг чeгapa-лaниши, pecпyбликa вa мaxaллий бюджeтлap Уpтacидa мyвoфик1лaштиpишнинг бюджeт тapтиби

2Aимбeтoв H.K. K вoпpocaм пepcпeктив ycтoйчи-вoгo paзвития oтpacлeй пpoмышлeннocти в Pecпy-блии« Kapaкaлпaкcтaн. II Вecтник KKO АН PУз. 2011, №4, - c. 42.

3Aимбeтoв H.K. K вoпpocaм пepcпeктив ycтoйчи-вoгo paзвития oтpacлeй пpoмышлeннocти в Pecпy-бликe Kapaкaлпaкcтaн. II Вecтник KKO АН PУз. 2011, №4, - c. 42.

ИК1ЖОД BA MОЛИЯ I ЭKОHОMИKA И ФИHAHCЫ 2018, 1

1-жадвал. К,орак,алпо™стон Республикасининг бюджет даромадлари ва харажатлари ^ажми, республика бюджетидан бюджет субвенцияларининг меъёрий миедорлари1, (%да)

Йиллар Республика бюджетида Корак1алпоFистон Республикаси бюджетининг Ижтимоий нафакалар ва халк, таълими ташкилотларининг иш хаки ва ягона ижтимоий туловини молиялаштириш учун субвенциялар улуши

даромадлари улуши % узгариши +,- харажатлари улуши % узгариши +,- млн. сум % узгариши +,-

2010 5,5 Х 6,5 Х 162396,8 11,8 Х

2011 4,4 -1,1 6,6 +0,1 318498,9 12,5 +0,7

2012 4,4 - 6,5 -0,1 385540,3 12,2 -0,3

2013 4,6 +0,2 6,6 +0,1 454825,4 12,3 +0,1

2014 4,5 -0,1 6,7 +0,1 495357,5 16,9 +4,6

2015 4,7 +0,2 6,8 +0,1 506359,2 20,1 +3,2

2016 4,9 +0,2 6,6 -0,2 475415,7 19,8 -0,3

таксимоти хар бир молия йили учун Узбекистон Республикаси Президентининг махсус карори асо-сида белгиланади. Масалан, Узбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 27 декаб-рдаги "Узбекистон Республикасининг асосий макроиктисодий курсаткичлари прогнози ва 2017 йил учун давлат бюджети параметрлари туFрисида"ги ПК.-2699 сонли карорига биноан давлат хокимияти органларининг мустакиллиги ва жавобгарлигини кучайтириш максадида ва жойларда барча даражадаги махаллий бюджет даромадлари ва харажатлари шакллани-шини давлат томонидан бошк,арилиши, шунинг-дек Узбекистон Республикаси Давлат бюджетида махаллий бюджетлар улушини купайтириш учун куйидаги умумдавлат соликларидан тушумларни тулик хажмда махаллий бюджетлар даромадла-рига хисобланиши белгиланган:

- сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солик;

- тадбиркорлик фаолиятининг айрим тур-лари учун юридик ва жисмоний шахслардан оли-надиган катъий белгиланган солик;

- юридик шахс ташкил этмасдан тадбиркорлик фаолияти билан шуFулланувчи жисмоний шахслар (индивидуал тадбиркорлар) учун катъий белгиланган солик;

- республикада ишлаб чикариладиган пиво ва усимлик ёFи учун акциз солиFи.

Куйида 1-жадвалда КоракалпоFистон Республикаси кесимида бюджет даромадлари ва хара-

1 Коракалпс^истон Республикаси Молия вазирлиги маълумотлари асосида муаллиф тузган

жатлари хажми, республика бюджетидан бюджет субвенцияларининг меъёрий микдорларини куриб чикамиз:

1 жадвал маълумотларида Узбекистоннинг барча (худудлари) вилоятлари учун республика бюджетида белгиланган маблаFлар хажмида КоракалпоFистон Республикаси бюджетининг даромадлари улуши 2010 йили 5,5 % ни ташкил этган, 2011 ва 2012 йилларда хар бир йилга 4,4% ни ташкил этиб 2013 йили 4,6 %, 2014 йили 4,5 %, 2015 йили 4,7 % ва 2016 йили эса 4,9 % ни ташкил этган. Бу курсаткич 2011 йили 2010 йилга нисбатан 1,1 % пунктга камайган. 2013 йилда 2012 ва 2011 йилларга нисбатан 0,2 % пунктга усган, 2014 йили эса 2013 йилга нистабан 0,1 % пунктга камайган. 2015 йили 2014 йилга нисбатан ва 2016 йили 2015 йилга нисбатан хар бир йилига 0,2 % пунктдан усиш тенденцияси кузатилишини куришимиз мум-кин. Бу уз навбатида, худуд иктисодий салохияти хар томонлама раFбатлантирилиши натижа-сида минтакада ижтимоий-иктисодий жараён-лар баркарорлиги таъминланиши кузатилишини англатади.

Ушбу КоракалпоFистон Республикаси бюджет даромадларида худуд туманларининг тутган урнини куриб утадиган булсак, тахлил куйидаги натижаларни берди (2-жадвал).

Тахлил маълумотлари курсатадики, бунда, асосий урин албатта, Нукус шахрига (19,0 %) туFри келади. Ундан кейин 14 та туманлардан, КоракалпоFистон Республикаси бюджет даромадларида иклим яратувчи туманлар сифатида минтака марказий Хужайли (13,1 %) ва Fарбий КунFирод (8,4 %) туманлари хамда жанубий

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 1

2-жадвал. К,орак,алпо™стон Республикаси бюджет даромадлари таркибида х,удудий

туманларнинг улуши1, (% да)

Худуд туманларининг номи Нукус шахри Амударё тумани Беруний тумани Кегейли тумани и н а м у т о р и н у и н а м у т £ к и л н о ^ Муйнок,тумани Нукус тумани Тахтакупиртумани Турткултумани Хужайлитумани Чимбойтумани Шуманай тумани и н а м у т а а ^ к и л л т Кораузактумани

Туманларулуши % да 19,0 8,3 7,5 4,9 8,4 2,5 1,7 4,8 1,7 8,9 13,1 5,4 2,0 8,9 2,9

Амударё (8,3 %), Беруний (7,5 %), Турткул (8,9 %) ва Элликкалъа (8,9 %) туманларининг улуш-лари юкори. Бу, уз навбатида, ушбу туманларнинг табиий-географик жойлашуви, транспорт магистрал коммуникацияси билан боFланиши, хужалик субъектлари фаолияти фаоллиги, даро-мадлилик даражаси, ахоли сони кабиларга боFлик булиб ижтимоий инфратузилма тизимининг бошка туманларга нисбатан ривожланиш даражаси юкори эканлигидан далолат беради.

Чимбой, Кегейли ва Нукус туманларининг улуш-лари 5 % атрофида булиб, айникса, Кораузак, Конликул, Шуманай, Тахтакупир ва Муйнок туманларида бу курсаткич атиги 2,0 % атрофи-даги микдорни ташкил этиб аксарият холатни тасдиклайди. Бизнингча, минтак,анинг ушбу шимо-лий ва бориши узок булган (Муйнок) туманлари махаллий бюджет даромадлари купайишига хиз-мат киладиган, купрок инвестицияларни жалб этишни жонлантириш, худуддаги мавжуд табиий хом ашё ресурсларидан саноатда кайта ишлаш сохаси махаллий корхоналарига раFбатлантирувчи омиллар адресли такдим этилиши керак деб уйлаймиз.

Энди 1-жадвал маълумотларидаги КоракалпоFистон Республикаси бюджетининг харажатлари улушига тухталсак, 2010 йилда, у Узбекистоннинг барча (худудлари) вилоят-лари учун республика бюджетида белгиланган маблаFлар хажмининг 6,5 % ни ташкил этган. Бу курсаткич, 2011 йили 6,6 % ни ташкил этиб, 2012 йилда 6,5%, 2013 йили 6,6 %, 2014 йили 6,7 %, 2015 йили 6,8 % ва 2016 йили 6,6 % ни ташкил этган. 2011 йили 2010 йилга нисбатан 0,1 % пун-ктга усган2. 2012 йилда 2011 йилга нисбатан 0,1 % пунктга камайган холда, 2013 йили 2012 йилга

1 К,орак,алпс^истон Республикаси Молия вазирлиги маълумотлари асосида муаллиф хисоблаган.

2КсракалпсFистсн Республикаси Молия вазирлиги

маълумотлари асосида муаллиф хисоблаган.

нисбатан, 2014 йили 2013 йилга нисбатан ва 2015 йили 2014 йилга нисбатан хар бир йилига 0,1 % пунктдан усиш тенденциясига эга. 2016 йили 2015 йилга нисбатан 0,2 % пунктга камайиши кузати-лишини курамиз. Бундай маълумотлар хар бир худуднинг канчалик уз тарак,к,иётини таъминлашга кодир эканлигини яккол курсатади ва хар бир худудга молиявий ёрдам курсатиш кераклиги ёки керак эмаслиги борасида карор кабул килишни, ушбу маълумотлар асосида махаллий бошкарув органлари ваколатлари доирасида уз даромадлари базаларини оширишга интилишини шу билан бирга, маблаFлардан имкон кддар ок,илона фойдаланишга мажбурлигини англатади. Чунки юкори бюджетларга ортикча орка кила олмас-лиги сабабли мавжуд барча инфратузилмавий ресурслардан тулик, фойдаланишга интиладилар.

Юкоридаги 1-жадвал маълумотларида республика бюджетидан бюджет субвенцияларининг меъёрий микдори 2010 йилда 162396,8 млн. сумни ташкил этиб, у Узбекистан барча вилоятлари учун республика бюджетида белгиланган маблаFлар хажмининг 11,8 % ни ташкил этган. Бу курсаткич 2011 йили 12,5 % ни ташкил этиб, 2012 йилда 12, 2 % ни, 2013 йили 12,3 %, 2014 йили 16,9 %, 2015 йили 20,1 % ва 2016 йили 19,8 % ни ташкил этган. Яъни, 2011 йили 2010 йилга нисбатан 0,7 % пунктга усган3. 2012 йили 2011 йилга нисбатан 0,3 % пунктга 2012 йили 2011 йилга нисбатан 0,3 % пунктга камайган холда 2013 йилда 2012 йилга нисбатан 0,1 % пунктга усиш тенденцияси кузатилади. 2014 йили 2013 йилга нисбатан 4,6 % пунктга усиши ва 2015 йили 2014 йилга нисбатан 3,2 % пунктга усишини хамда 2016 йили 2015 йилга нисбатан 0,3 % пунктга камайишини куришимиз мумкин.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Бу ерда, КоракалпоFистон Республикаси бюд-жети даромадларига ушбу минтак,а худудида шак-ллантирилган ва республика бюджетидан берил-

3КсракалпсFистсн Республикаси Молия вазирлиги маълумотлари асосида муаллиф хисоблаган.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 1

ган даромадлар микдори кушилган. Айтиш керак мазкур тартибнинг хозирги амалдаги холати, яъни Корак1алпоFистон Республикаси бюджетига республика бюджети тушумларидан бериладиган кор-хоналар руйхати, Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги ва Давлат Солик Кумитаси томонидан тасдикланади. Субвенция хажми эса барча лозим булган худудлардаги соликлар ва бошка маж-бурий туловлар тушумлари прогнозидан келиб чик,иб белгиланади. Узбекистон шароитида вило-ятлар ва туманларнинг даромад олиш шароити кескин фаркланиши сабабли, бюджет субвенци-ялари борасида келишувга эришиш ута мураккаб булиб, бунда турли коэффициентлар, утказмалар микдори фаркланади. Бу уз навбатида, "жамият хизмат - нафларининг факат марказий хукумат томонидан таъминланиши уларнинг кийматини

- харажатларининг ошиб кетишига олиб келади. Барча худудларга бирдай хизмат курсатиш баъзи худудларда улар микдорининг хаддан ташкари купайиб кетиши, бошкаларида эса етишмасли-гига олиб келади"1.

Шу билан бирга, махаллий бюджетларнинг соликли даромадларига меъёрлар буйича навбат-даги молия йилига белгиланган махаллий бюд-жетларга хисобланиши таксимланган тартибга солувчи умумдавлат соликларидан ажратмалар хам киради. Хусусан, юридик шахслардан олинади-ган фойда солиFи, савдо ва умумовкатланиш кор-хоналари учун ягона солик тулови ва шу жумла-дан микрофирма ва кичик корхоналар учун ягона солик туловларидан Давлат бюджетига ажратмалар, жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиFи ва кушилган киймат солиFидан тушум-лар микдори тулиFи билан махаллий бюджетга утказилади.

Бу уз навбатида, минтаканинг мамлакат мар-казидан табиий-географик жихатдан узокда жой-лашувидан келиб чиккан холда хозирги эколо-гик мураккаб холатини яхшилашга ва махаллий бюджет мустахкамлигини молиявий куллаб-кувватлашга хизмат килади.

Фикримиз давоми сифатида, махаллий бюд-жетларни шакллантиришда жойлардаги давлат хокимияти органларининг ваколатларини кен-гайтириш максадида кабул килинган Узбекистон

Гайдаров М.Т. Махаллий бюджетлар мустакиллигини ошириш масалалари. // Иктисод ва молия, 2017. №6,

- б. 24

Республикаси Президентининг 2017 йил 7 июнда кабул килинган фармони алохида этиборга молик2.

Мазкур фармон 2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантириш буйича Харакатлар стратегиясига мувофик хамда махаллий бюджетларнинг даромадлари базасини тубдан мустахкамлаш, юкори турувчи бюджетлар ажратмаларига карамлигини кискартириш, уй-жой-коммунал, транспорт коммуникация ва ижтимоий инфратузилмани модернизациялаш ва техник янгилаш буйича стратегик мухим инвестиция лойихаларини амалга оширишни сузсиз таъ-минлаш юзасидан махаллий давлат хокимияти органларининг мустакил иш олиб бориши ва масъулиятини ошириш максадида кабул килинган. Фармонда мамлакат бюджет сиёсатининг асосий вазифалари этиб ахолининг реал даромадлари, турмуш даражаси ва сифатини ошириш максадида худудларни комплекс ривожлан-тиришнинг баркарор молиялаштрилишини таъ-минлаш, марказ бюджетига карамликни кескин камайтириш, бюджетлараро муносабатларни тубдан ислох килиш оракали махаллий бюджетлар маблаFларини бошкаришда жойлардаги давлат хокимияти органларининг мустакил иш олиб боришини кучайтириш белгиланган.

Лекин молиявий ресурсларнинг чекланган-лигини инобатга олган холда марказ бюджети-дан бундай иктисодий куллаб-кувватлашлар кей-инги йилларда боскичма боскич камайтирилиб бориши турли дастур ва лойихаларда мухокама килинмокда ва бу борада чоралар ишлаб чикилмокда.

Шунинг учун айни вактда асосий эътибор - бу ички салохиятдан фойдаланиш асосида минтаканинг мавжуд ракобатли устунлиги билан уз-узини ривожлантириш Fоясини амалга ошириш борасида кушимча ички имкониятларни юзага чикариш йулида кенгрок илмий тадкикот ишларни жадаллаштириш долзарб масала-лар каторида турибти. Устуворлик сифатида эса минтакадаги мавжуд булган табиий хом ашё ресурслари салохиятидан самарали ва окилона фойдаланишга таянчимиз керак. Бунинг учун биз, албатта, хорижий мамлакатларнинг илFор тажри-баларидан фойдаланишимиз ва амалиётга татбик этиш йуналишларини белгилаб олишимиз керак булади.

2Узбекистсн Республикаси Президентининг 2017 йил

7 июндаги "Махаллий бюджетларни шакллантиришда жойлардаги давлат хокимияти органларининг ваколатларини кенгайтириш чора-тадбирлари туFрисида" ги ПФ - 5075 сонли фармони.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 1

Адабиётлар руйхати:

1. Узбeкиcтoн Pecпyбликacи Пpeзидeнтининг 2017 йил 7 июндaги "Max1aллий бюджeт-лapни шaкллaнтиpишдa жoйлapдaги дaвлaт х^кимияти opгaнлapининг вaкoлaтлapини ^н-гaйтиpиш чopa-тaдбиpлapи тyFpиcидa" ги ПФ - 5075 тонли фapмoни.

2. Axмeдoв T.M. Peгyлиpoвaниe тeppитopиaльнoй opгaнизaции пpoизвoдcтвeнныx cил и кoмплeкcнoгo paзвития peгиoнoв Узбeкиcтaнa. - Т.: Фaн, 1992. - c. 8.

3. Aимбeтoв Н.К. К вoпpocaм пepcпeктив ycтoйчивoгo paзвития oтpacлeй пpoмышлeннo-еги в Pecпyбликe Kapaкaлпaкcтaн. II Becтник ККО АН PУз. 2011, №4, - c. 42-46.

4. Бильчaк B.C., Зaxapoв P.Ф. Peгиoнaльнaя экoнoмикa. - К.: Янтapный cкaз, 1998. - c. 19.

5. Дoлятoвcкий В.А. Зapyбeжный oпыт кoмплeкcнoгo paзвития peгиoнoв. II Peгиoнoлo-гия. №2-3.

6. Ishmurodov A.E. va boshq. Mintaqaviy iqtisodiyot. Darslik. - TDIU. 2007. - б. 163.

7. Koвaлeнкo Е. и дp. Peгиoнaльнaя экoнoмикa и yпpaвлeниe. Учeбнoe пocoбиe, 2-e изд., пepepaб. и дoп. - CПб.: Питep, 2008. - c. 288.

8. Heкpacoв Н. Peгиoнaльнaя экoнoмикa. - M.: Экoнoмикa, 1978. - c. 29.

9. Xaйдapoв M.T. Max1aллий бюджeтлap мycтaк1иллигини oшиpиш мacaлaлapи. II Иктигад вa мoлия, 2017. №6, - б. 24.

И^ИСОД ВА МОЛИЯ I ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 1

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.