Научная статья на тему 'Минтақа маҳаллий бюджети даромадларини шакллантиришда ресурс солиқларининг роли'

Минтақа маҳаллий бюджети даромадларини шакллантиришда ресурс солиқларининг роли Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
314
45
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
бюджет даромадлари / ресурс солиқлари / юридик шахслар / солиқ тушумлари / ер / ер қаъри / сув ресурслари / туманлар улуши / маҳаллий бюджет / доходы бюджета / ресурсные налоги / юридические лица / налоговые поступления / земля / недра / водные ресурсы / удельный вес районов / местный бюджет

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Мусагалиев Ажинияз Жумагулович

Мақолада Қорақалпоғистон Республикаси бюджет даромадлари шаклланишида ресурс солиқларининг тутган ўрни ҳақида ёзилган. Хусусан, минтақа маҳаллий бюджетида ресурс солиқлари таркибида юридик шахслардан олинадиган ер солиғи, ер қаъридан ва сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солиқлар таҳлил ва тадқиқ этилган. Маҳаллий бюджетга ресурс солиқлари тушумларида туманларнинг тутган ўрни кўрсатилган. Шунингдек, ресурс солиқлари тушумлари ўсиши ҳисобига Қорақалпоғистон Республикаси бюджет даромадларини барқарорлаштириш таклиф этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

РОЛЬ РЕСУРСНЫХ НАЛОГОВ В ФОРМИРОВАНИИ ДОХОДОВ МЕСТНОГО БЮДЖЕТА РЕГИОНА

В статье говорится о роли ресурсных налогов в формировании доходов бюджета Республики Каракалпакстан. В частности, исследованы и проанализированы земельный налог, уплачиваемый юридическими лицами, налоги за пользование недр и водных ресурсов в местном бюджете региона. Освещен удельный вес районов в поступлениях ресурсных налогов в местный бюджет. Также даны рекомендации по стабилизации доходов бюджета Республики Каракалпакстан за счет роста поступлений ресурсных налогов.

Текст научной работы на тему «Минтақа маҳаллий бюджети даромадларини шакллантиришда ресурс солиқларининг роли»

МУСАГАЛИЕВ Ажинияз Жумагулович,

Узбекистон Республикаси Фанлар академияси KopaK^noFMCTOH булими Корак,алпок, табиий фанлар илмий тадкикот институти доценти, иктисод фанлари номзоди

МИНТАКА МА^АЛЛИЙ БЮДЖЕТИ ДАРОМАДЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА РЕСУРС СОЛИКЛАРИНИНГРОЛИ

УДК: 336.221 (575.1)

МУСАГАЛИЕВ А.Ж. МИНТАЦА МАЦАЛЛИЙ БЮДЖЕТИ ДАРОМАДЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА РЕСУРС СОЛИЦЛАРИНИНГ РОЛИ

Маколада KopaкaлпoFистoн Республикаси бюджет даромадлари шаклланишида ресурс солик-ларининг тутган урни х,акида ёзилган. Хусусан, минтака мах,аллий бюджетида ресурс соликлари таркибида юридик шахслардан олинадиган ер сoлиFи, ер каъридан ва сув ресурсларидан фойдалан-ганлик учун соликлар тах,лил ва тадкик этилган. Мах,аллий бюджетга ресурс соликлари тушумларида туманларнинг тутган урни курсатилган. Шунингдек, ресурс соликлари тушумлари усиши х,исобига KopaкaлпoFистoн Республикаси бюджет даромадларини баркарорлаштириш таклиф этилган.

Таянч иборалар: бюджет даромадлари, ресурс соликлари, юридик шахслар, солик тушумлари, ер, ер каъри, сув ресурслари, туманлар улуши, мах,аллий бюджет.

МУСАГАЛИЕВ А.Ж. РОЛЬ РЕСУРСНЫХ НАЛОГОВ В ФОРМИРОВАНИИ ДОХОДОВ МЕСТНОГО БЮДЖЕТА РЕГИОНА

В статье говорится о роли ресурсных налогов в формировании доходов бюджета Республики Каракалпакстан. В частности, исследованы и проанализированы земельный налог, уплачиваемый юридическими лицами, налоги за пользование недр и водных ресурсов в местном бюджете региона. Освещен удельный вес районов в поступлениях ресурсных налогов в местный бюджет. Также даны рекомендации по стабилизации доходов бюджета Республики Каракалпакстан за счет роста поступлений ресурсных налогов.

Ключевые слова: доходы бюджета, ресурсные налоги, юридические лица, налоговые поступления, земля, недра, водные ресурсы, удельный вес районов, местный бюджет.

MUSAGALIEV A.J. THE ROLE OF RESOURCE TAXES IN THE FORMATION OF LOCAL BUDGET REVENUES OF THE REGION

Article is devoted to the the role of resource taxes in the formation of budget revenues of the Republic of Karakalpakstan. In particular, there is investigated and analyzed the land tax paid by legal entities, taxes for the use of subsoil and water resources in local budget of the region. The proportion of districts in the revenues of resource taxes in the local budget is highlighted. Also, recommendations on stabilization of budget revenues of the Republic of Karakalpakstan are given due to increase of income from resource taxes.

Keywords: budget revenues, resource taxes, legal entities, tax revenues, land, subsoil, water resources, proportion of districts, local budget.

Ресурсларни солицца тортишнинг моцияти табиий ресурслар-дан самарали фойдаланиш учун рента ёки цушимча даромадни бюджет-солиц механизми орцали цайта тацсимлаш цисобланади. Жацон амалиётида табиий ресурслардан фойдаланишни солицца тортиш одатда фойда солиги ва табиий ресурслардан фойдалан-ганлик учун махсус солицлар, яъни рента солицлари сифатида унди-рилади. Айрим хорижий мамлакатлар солиц амалиётида табиий ресурслардан фойдаланиш цисобига юцори рентабелликка эриша-диган хужалик субъектлари учун акциз солицлари цам амал цилади. Демак, хом ашё бозори улуши юцори булган мамлакатлар учун табиий ресурсларга солиц солишнинг самарали тизимини яратиш муцимдир.

Ресурс туловларининг асосий турлари булиб бонуслар, ренталс, роялти хисобланади. Бонуслар одатда бир марталик тулов хисобланиб, айрим вокеалар руй берганда такрорий туловлар булиб, улар конни ривожлантириш лойихасининг турли боскичларида белгиланиши мумкин. Бонуслар давлат учун соликлар каби унчалик мухим молия-вий ресурс булмаса-да, давлат бюджети даромад-ларини оширишнинг зарур элементларидан хисобланади. Бонуслар хажми х,ар бир мамлакат-нинг конунчилиги билан белгиланиб, улар табиий ресурслардан фойдаланиш буйича келишувлар предмети хисобланади. Узбекистон солик амалиётида хам хужалик юритувчи субъектлар табиий ресурслардан фойдаланиши жараёнида бонуслар тулайди. Мамлакатимиз конунчилигига биноан, «бонуслар - бу битим тузилган вактда ёки муайян натижага эришилгач битим шартларига мувофик белгиланган бир марталик туловлар хисобланади»1. Республикада ер каъридан фойдаланувчилар икки хил бонусни тулайдилар, яъни имзоли бонус ва тижоратбоп топилма бонуси.

Ренталс табиий ресурслардан фойдаланганлик учун туловларнинг иккинчи куриниши хисобланиб, давлат томонидан табиий ресурслардан фойдаланиш буйича шартнома тузиш вак,тида ундири-ладиган тулов хисобланади. Ренталс бу, казиб чикариш мавжудлиги ёки ишлаб чикаришнинг рентабеллигидан катъий назар, давлатга шартно-мани тузиш пайтидан бошлаб мунтазам даромад олиш имкониятини берадиган тулов шаклидир. Уларнинг микдори ишлаб чикариш конининг хам бутун худуди, хам битта майдони учун белгиланиши мумкин. Ренталс келишув даври давомида ёки казиб олиш бошланишидан аввал ундирилади.

1 Узбекистон Республикасининг 2001 йил 7 декабрдаги «Махсулот таксимотига оид битимлар тутрисида»ги 312-И-сон Конуни, 20-модда.

Табиий ресурслардан ишлаб чик,арилган махсулот кийматининг катъий белгиланган улуши, захираларни ишлаб чик,ариш хукуки учун давлат тасурруфига тулаш роялти деб аталади. Роялти табиий ресурслардан фойдаланувчининг ялпи даромадидан фоиз куринишида ундирилиб, давлат томонидан табиий ресурсларнинг эгаси сифатида ишлаб чикарилган махсулотнинг катъий улуши узлаштирилади. Республика конунчилигига мувофик, «роялти - минерал хом ашёни казиб олиш хажми ёки ишлаб чик,арилган махсулот к,ий-матига нисбатан фоиз хисобида битим шартларига мувофик белгиланган ва инвестор томонидан пул шаклида ёки казиб олинган минерал хом ашёнинг бир кисми тарзида туланадиган мунтазам тулов-лардир» 2.

Дунёда роялтининг маълум шартларга караб узгариши амалиёти мавжуд. Масалан, АКШда бу нисбат факат казиб олинадиган жойда битта параметр билан фаркланади (курукликда - 16%, шельф устида - 12%), Нигерияда эса денгизда казиб чикариш чукурлигига караб3. Узбекистон муста-килликка эришган кундан бошлаб республика худудидаги барча табиий, ер ости бойликлари давлат тасарруфига утди. Мамлакатимиз заминида жуда улкан ва ноёб, хали ижтимоий ишлаб чика-ришга жалб этилмаган минерал хом ашё ресурс-лари тупланган. Узбекистонда 100 га якин минерал хом ашёни узида мужассам этган 2700 та кон аникланган. Амалда Менделеев даврий жадвали-даги барча элементлар республикада мавжуд. Ушбу конлардан хозирги вактда турли фойдали казилмалар казиб олинмокда. Республика конунчилигига кура мавжуд ер ости бойликлари умум-давлат мулки хисобланади. Узбекистон Республи-

2 Уша манба.

3 Качур О.В. Налоги и налогообложение: Учебное пособие. - М.: «КНОРУС», 2007. -С. 201.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 2

28 СОЛИК СИЁСАТИ / НАЛОГОВАЯ ПОЛИТИКА

1-расм. Узбекистон Республикаси давлат бюджети даромадларида ресурс соли^ларининг

салмоги1 (% да).

2014Й; 11,2

касининг 1994 йил 23 сентябрдаги «Ер ости бой-ликлари тyfрисида»ги Конунига мувофик, 1995 йилдан бошлаб ер ости бойликларидан фойда-ланувчилар уларнинг х,ажмидан келиб чиккан х,олда махсус солик тулай бошладилар. Кейинча-лик, 2002 йил 13 декабрда «Ер ости бойликлари тyfрисида»ги Конуннинг янги тах,рири тасдикланди ва унинг асосий вазифаси булиб, ер ости бойлик-ларига эгалик килиш, улардан фойдаланиш ва тасарруф этишда юзага келадиган муносабатларни тартибга солишдан иборат эканлиги белгиланди. Ер каъридан фойдаланганлик учун соликнинг жорий этилишидан асосий максад - умумдавлат мулки х,исобланган ер ости бойликларидан оки-лона тарзда бутун жамият аъзоларини келажак авлод манфаатларини х,исобга олган х,олда фойдаланиш самарадорлигини ошириш х,исобла-нади.

Солик кодексига кура, ер каъридан фойдаланганлик учун солик умумдавлат соликлар тарки-бига киради ва солик тушумлари республика бюд-жетига тушади. Энди табиий ресурслардан давлат бюджетига солик тушумлари тyfрисида маълу-мотга эга булиш учун илмий ишимиз доирасида аввало Узбекистон давлат бюджети даромадларида ресурс соликлари салмо^ни тах,лил киламиз (1-расм).

1-расм маълумотларидан куриниб турибдики, Узбекистон Республикаси давлат бюджети даромадларида ресурс соликларининг салмо™ умуман

1 Узбекистон Республикаси Давлат солик кумитасининг 04.01.2018 йил №03/1-00122 сон, К1оракалпоFистон Республикаси Давлат солик бошкармасининг 12.01.2018 йил №13/1-00425 сон хатлари буйича такдим этилган маълумотлар асосида муаллиф х,исоблаган.

камайиш тенденциясига эга. Лекин тах,лил килин-ган давр ичида 2012 йилдан бошлаб 2013 йилгача усиши х,ам кузатилади. Жумладан, бу курсаткич 2013 йили 2012 йилга нисбатан 1,4 фоиз пунктга усган. Кейинги йилларда камайиб бориб, 2014 йил 2013 йилга нисбатан 0,4 фоиз пунктга камайиши, 2015 йил 2014 йилга нисбатан 0,1 фоиз пунктга камайиши, 2016 йил 2015 йилга нисбатан 1,4 фоиз пунктга камайиши, 2017 йил 2016 йилга нисбатан 0,6 фоиз пунктга камайиши ва шунингдек, 2017 йил 2011 йилга нисбатан эса 2,1 фоиз пунктга камайиши маълум булди. Демак, х,озирги вактда республикада ресурс соликлари давлат бюдже-тида уз муайян урнига эга.

Коракалпо-гистон Республикаси минтакаси мах,аллий бюджети даромадларида ресурс соликларининг улуши тах,лили 2-расмдаги каби нати-жаларни берди.

Тах,лил маълумотларидан маълумки, минтака мах,аллий бюджети даромадларида х,ам ресурс соликлари улушининг йиллар буйича умумий камайиш тенденцияси кузатилади. Тах,лил килинган даврда 2011 йилдан 2014 йилгача мун-тазам камайиб келган. Яъни, 2011 йилда 9,9 фоизни ташкил этиб, 2012 йилда 8,7 фоиз, 2013 йилда 6,9 фоиз ва 2014 йилда 6,2 фоизни ташкил этган. Бу курсаткич факат 2015 йилда 9,4 фоизни ташкил этиб, 2014 йилга нисбатан 3,2 фоиз пунктга усган. Кейин 2016 ва 2017 йиллар учун х,ар бир йилига 6,2 фоизни ташкил этиб, 2015 йилга нисбатан 3,2 фоиз пунктга камайган ва шунингдек, 2017 йил 2011 йилга нисбатан эса 3,7 фоиз пунктга камайиши кузатилади. Тах,лил шуни курсатдики, х,озирда республика давлат бюджети даромад-лари ва минтака мах,аллий бюджети даромадла-

ИК.ТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 2

2-расм. Корацалпогистон Республикаси мах,аллий бюджети даромадларида ресурс

солицларининг улуши1 (% да).

2 014 й: 62

рида х,ам ресурс соликлари салмоFи умумий камайиш хусусиятига эга.

Энди ушбу ресурс соликлари салмоFининг умумий камайиши кайси солик турлари х,исобига юз беришини аниклаш максадида, ресурс соликлари таркибига кирувчи (мол-мулк солиFи бундан мустасно) юридик шахслар солик туловларини тах,лил киламиз.

1-жадвал маълумотларидан куриниб туриб-дики, ресурс соликлари таркибида асосий уринни ер каъридан фойдаланганлик учун солик эгал-лайди. 2011 йил ресурс соликлари таркибида у 57,0 фоизни ташкил этган. Бу курсаткич 2017 йилга келиб 66,1 фоизни ташкил этган, яъни 2011 йилга нисбатан 9,1 фоиз пунктга ошган.

Тах,лил килинган йиллар давомида ер каъридан фойдаланганлик солиFининг усиб бориш тенден-цияси кузатилди. Эътиборлиси шундан иборатки, минтака мах,аллий бюджети даромадлари ресурс соликлари таркибида 2016 йилда 73 фоизни ташкил этган ва бу энг юкори курсаткич х,исобланади. Демак, бундан хулоса килишимизга асос буладики, х,озирги вактда ресурс соликлари минтака мах,аллий бюджетининг асосий даромад манба-ларидан бири сифатида етакчи уринни эгаллайди. Ушбу солик табиий бойликлардан фойдаланиш-нинг самарадорлигини таъминлаш билан бирга соф фискал вазифани х,ам бажаради. Респуб-ликамизда ер каъридан фойдаланганлик учун солик ер ости бойликларининг 53 турига нисбатан

1 КоракалпоFистон Республикаси Молия вазирлиги-нинг 08.01.2018 йил №АУ/03-10/2255 сон хати буйича такдим этилган маълумотлар асосида муаллиф х,исоб-лаган

белгиланган булса-да, бюджетга солик тушумлари факатгина айрим ер ости бойликларига мутлак равишда боFликдир.

Соликка тортиш амалиётида, ер ости бойлик-лари деганда, ер кобиFининг юкори кисмини камраб оладиган х,амда фойдали казилмаларни тадкик килиш ва казиб олиш мумкин булган макон, фойдали казилмалар деганда, иктисодий ва соFломлаштириш ах,амиятига эга геологик х,осилалар каралади.

Масалан, Россия Федерациясида 2002 йилнинг 1 январигача фойдали казилма бойликларни казиб олиш буйича солик булмаган. Аммо, кон-ларни узлаштирган ва ривожлантирган ташкилот-лар минерал хом ашё базасини купайтиришга ва фойдали казилмаларни казиб олишга маълум микдорда пул тулашган. Нефть ва газни ишлаб чикарувчи компаниялар нефть ва газ конденсати буйича акциз солиFини тулаган2.

Таъкидлаш жоизки, ер каъридан фойдаланиш махсус лицензия шаклида рухсатномани расмий-лаштириш оркали такдим этилади. Солик тулов-чилар конунга мувофик уларга ер каъри участ-касидан фойдаланиш учун берилган лицензия (рухсатнома) давлат руйхатидан утказилган кундан бошлаб 30 кун мобайнида ер каъри участкаси жойлашган ердаги фойдали казилмаларни казиб олувчи сифатида солик туловчи булиб мажбурий руйхатга олиниши керак. Узбекистон Республикаси Солик кодексининг 244-моддасида ер каъридан фойдаланганлик учун соликнинг объекти булиб, кавлаб олинган (ажратиб олинган)

2 Акинин П.В., Жидкова Е.Ю. Налоги и налогообложение: учеб пособие. - М.: «Эксмо», 2008. -С. 347.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 2

1-жадвал. Минтака мах,аллий бюджети даромадларида ресурс соликлари таркибида юридик

шахслар солик туловлари1 (%да).

Курсаткичлар атамаси йиллар 2017 йилда 2011 йилга нисбатан узгариши (+,-)

2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

КоракалпоFистон Республикаси бюджет даромадлари, жами 100 100 100 100 100 100 100 Х

Ресурс соликлари, шу жумладан:

- юридик шахслардан олинадиган ер солиFи салмоFи 13,0 19,2 18,8 16,3 20,0 16,2 19,2 +6,2

- ер каъридан фойдаланганлик учун солик салмоFи 57,0 58,9 55,7 59,5 66,1 73,0 66,1 +9,1

- сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солик салмоFи 30,0 21,9 25,5 24,2 13,9 10,8 14,7 -15,3

тайёр махсулотнинг хажми хисобланади. Тайёр махсулотлар руйхати эса Узбекистон Республикаси Президентининг карори билан белгиланади. Бунда, ер каъридан фойдаланганлик учун солик ставкаси белгиланган ва реализация килиш ёки топшириш, шу жумладан бепул бериш, шунингдек махсулот ишлаб чикариш максадида уз истеъмоли ва бошка эхтиёжлари учун мулжалланган фойдали казилма (фойдали компонент) тайёр махсулот деб эътироф этилади. Солик солиш объекти тайёр махсулотнинг хар бир тури буйича алохида аник-ланади.

Мамлакатимиз солик конунчилигига мувофик: ер каъридан фойдали казилмаларни кавлаб ола-ётган, минерал хом ашё ва (ёки) техноген минерал хосилалардан фойдали компонентларни ажратиб олаётган ер каъридан фойдаланувчилар; фойдали казилмалардан фойдали компонентларни ажратиб олган холда уларни кайта ишлашни амалга ошираётган ер каъридан фойдаланувчилар солик туловчилар хисобланади2. Солик солинадиган база булиб, кавлаб олинган (ажратиб олинган) тайёр махсулот хажмининг хисобот даври учун уртача олинган реализация килиш бахосида хисоблаб чикилган киймати хисобланади. Хисобот даври учун уртача олинган реализация килиш бахоси х,ар бир кавлаб олинган (ажратиб олинган) тайёр махсулот буйича алохида, пулда ифодалан-ган реализация килиш хажмларини (кушилган киймат солиFи ва акциз солиFини чегирган холда)

1 КоракалпоFистон Республикаси Молия вазирлиги-нинг 08.01.2018 йил №АУ/03-10/2255 сон хати буйича такдим этилган маълумотлар асосида муаллиф туз-ган.

2 Узбекистон Республикасининг Солик Кодекси. Рас-

мий нашр - Узбекистон Республикаси Адлия вазирлиги. - Т.: «Адолат», 2010 й. -258-б.

натурада ифодаланган реализация килиш хажмига булиш оркали аникланади3. Ушбу солик тури хозирги вактда табиий ресурслардан фойдала-нишда белгиланган асосий солик тури булиб хисобланади.

КоракалпоFистон Республикаси минтака махал-лий бюджети даромадларида ресурс соликлари тушумларида ер каъридан фойдаланганлик учун соликнинг туманлар буйича таксимланиши тах,-лили 3-расмдаги каби натижаларни берди.

Бунда, энг юкори курсаткич 67,3 фоизни таш-кил этади ва бу Ку^ирот туманига тyFри келади. Ундан кейин Нукус шахрида 29,1 фоизни ташкил этади. Муйнок туманидан ташкари (ноль фоиз), колган туманларнинг улуши мухим ахамият касб этмайди, яъни улар 1 фоизга хам етмайди. Жумладан, Нукус тумани ва Кораузак туманларида 0,9 фоиз, Амударё туманида 0,6 фоиз, Хужайли тума-нида 0,3 фоиз, Беруний, Турткул ва Элликкалъа туманларида 0,2 фоиз, Кегейли ва Шуманай туманларида 0,1 фоиз, Конликул туманида 0,05 фоиз, Чимбой туманида 0,03 фоиз, Тахтакупир туманида атиги 0,02 фоизни ташкил этади. Демак, тахлил маълумотларидан минтака махаллий бюджетига ресурс соликлари таркибида ер каъридан фойдаланганлик учун солик тушумлари хозирча факатгина иккита, асосан Нукус шахри ва КyнFирот туманига боFлик эканлиги маълум булди.

Ресурс соликларининг иккинчи тури сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солик хисобланади. Хар бир давлатнинг хусусиятларига боFлик равишда Fоят хилма-хил сув ресурслари соликка тортилади. Мамлакатимизда 1998 йилга кадар сувдан фойдаланаётган корхоналар «сув учун тулов» тулашар эди. Истеъмолчиларнинг

3 Уша ерда, -260-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 2

СОЛИК СИЁСАТИ / НАЛОГОВАЯ ПОЛИТИКА 31

3-расм. Корак,алпо™стон Республикаси бюджетида ер каъридан фойдаланганлик учун солик

тушумларининг туманлар буйича таксимланиши1 (% да).

80

70 -

60

50 -

40

67,3

29,1

0,6 0,2 0,1

0,05 0 °>9 0,02 0,2 0,3 0,03 0,1 0,2 0,9

« к

I &

ю

«

£ О

1 5

О

аг

0 я

1

& в

§ н

I

)Я о ю

I

1Ер кдъридан фойдаланганлик учун солик; тушумлари

сувдан самарали, тежаб фойдаланиш максадида республика солик конунчилигига х,амда Узбе-кистон Республикасининг «Сув ва сувдан фойдаланиш туFрисида»ги Конунига кура 1998 йил 1 январдан бошлаб сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солик жорий этилди. Ушбу солик умумдавлат соликлари таркибига кириб, республика бюджетининг даромад манбаларидан бири х,исобланади. Айтиш жоизки, Узбекистан Республикаси Президентининг махсус карорига асосан солик тушуми мах,аллий бюджетларнинг Давлат бюджетидаги улушини купайтириш максадида тулик микдорда мах,аллий бюджетлар даромад-ларига утказилмокда.

Бизга маълумки, уз фаолиятида сувдан фойда-ланувчи юридик шахслар, дех,кон хужаликлари (юридик шахс ташкил этадиган ва ташкил этмай-диган) х,амда тадбиркорлик фаолиятини амалга оширувчи жисмоний шахслар сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солик туловчиларидир. Ер усти ва ер ости манбаларидан олиб фойдалани-ладиган сув ресурслари солик солиш объекти булиб х,исобланади. Сув ресурсларининг ер усти манбаларига дарёлар, куллар, сув омборлари,

1 Коракалпс^истон Республикаси Молия вазирли-гининг 08.01.2018 йил №АУ/03-10/2255 сон хати буйича такдим этилган маълумотлар асосида муаллиф х,исоблаган.

турли хил каналлар ва хрвузлар, ер устидаги бошка сув х,авзалари х,амда сув манбалари киради. Сув ресурсларининг ер ости манбаларига арте-зиан кудуклари ва скважиналар, вертикал ва гори-зонтал дренаж тармоклари х,амда бошка иншо-отлар ёрдамида чиказиб олинадиган сувлар киради. Солик солинадиган база фойдаланилган сувнинг х,ажми асосида аникланади2.

Ушбу солик тури тах,лил килинган даврда ресурс соликларининг карийб 30 фоизгача мик-дорини ташкил килган. Хусусан, 2011 йилда сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солик мин-така мах,аллий бюджети даромадларининг ресурс соликлари таркибида 30,0 фоизини ташкил этган булиб, ушбу курсаткич тах,лил килинган йиллар-даги энг юкори курсаткич х,исобланади. Шуниси характерлики, йиллар буйича мазкур солик тури ресурс соликлари таркибида камайиб келиб, 2017 йилда бу курсаткич 14,7 фоизни ташкил этган. Яъни, 2017 йил 2011 йилга нисбатан 15,3 фоиз пунктга пасайган.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Минтака мах,аллий бюджети даромадларида ресурс соликлари таркибида сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солик жами тушумларида

2 Узбекистон Республикасининг Солик Кодекси: Рас-мий нашр - Узбекистан Республикаси Адлия вазирлиги. - Т.: «Адолат», 2010 й. -269-б.

4-расм. Коракалпо^стон Республикаси бюджети сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солик

тушумларида туманларнинг улуши1 (% да).

50 1 45 40 35 -30 25 -20 -15 10 -5 -0

43,2

0,3 0,2 ОД

12

1

3 & ¡и & 5 « 1а а

В | &

Р < и

К

и

I

а

I

0,3

£

£ £

«а о ю

г

I Сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солик тушумлари

£Т)

43,5

0 0,3 0,1

8-

туманларнинг улуши тахлили 4-расмда келтирил-ган.

Бунда, энг юкори курсаткич 43 фоизни ташкил этади, буларга Тахиатош тумани - 43,5 фоиз ва Хужайли тумани - 43,2 фоиз тyFри келади. Ундан кейин Ку^ирот тумани 12 фоизни ташкил этиб, колган туманларнинг улуши мухим ахамият касб этмайди, яъни улар 1 фоизга хам етмайди. Жумладан, Нукус шахри хамда Турткул ва Кораузак туманларида 0,3 фоиз, Амударё туманида 0,2 фоиз, Беруний ва Кораузак туманларида 0,1 фоизни ташкил этади. Демак, тахлил маълумотларидан минтака махаллий бюджетига ресурс соликлари таркибида сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солик тушумлари хозирча факатгина, асосий учта - Тахиатош, Хужайли ва Ку^ирот туманла-рига боFликлиги маълум булди.

Ресурс соликлари таркибига кирувчи асосий соликлардан юридик шахслардан олинадиган ер солиFи хисобланади. Ер солиFи бошка солик тур-ларидан фаркли уларок, узига хос хусусиятларга эга. Жумладан, узининг иктисодий мохиятига кура, у рента туловидир ёки бошкача килиб айтганда ушбу солик ер эгалари ва ердан фойдаланувчи хужалик юритувчи субъектлар молиявий фао-лиятининг натижалари билан боFлик эмас. Ушбу

1 Крракалпс^истон Республикаси Молия вазир-лигининг 08.01.2018 йил №АУ/03-10/2255 сон хати буйича такдим этилган маълумотлар асосида муал-лиф хисоблаган.

соликни жорий этишдан максад - ердан окилона фойдаланишни раFбатлантириш, тупрок унумдор-лигини ошириш, сифати турлича булган ерларда хужалик юритишнинг ижтимоий-иктисодий шарт-шароитларини тенглаштириш, ахоли яшайдиган жойларда инфраструктура ривожланишини таъ-минлаш хамда ернинг талон-тарож килинишига йул куймаслик хисобланади. Барча давлатларнинг глобал умуминсоният бебахо бойлиги хисоблана-диган ерни бахолаш объекти сифатида унинг узига хослиги куйидаги хусусиятлар билан белгиланади, яъни:

- ер мустакил ишлаб чикариш мумкин бул-маган табиий ресурс хисобланади;

- ерни бахолаш пайтида уни кузлаган максадга фойдаланиш имконияти хисобга олинади;

- ер участкаларининг фойдаланиш муддати чекланмаганлиги сабабли, жисмоний ва функционал эскириш, шунингдек амортизация тушун-чалари ер участкалари кийматига кулланил-майди.

Шундай килиб, ернинг иктисодий асосланган киймат нархи мураккаб тадбир хисобланади, чунки у кучмас мулк объекти ва ахолининг яшаш мухити асоси булган табиий ресурс сифатида бир вактнинг узида улардан фойдаланиш имконият-ларини хисобга олиши лозим.

Ерни кадастр усулида бахолаш даромад, таккослаш ва харажатлар буйича уч ёндашувни комплекс куллаш асосида амалга оширилади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 2

5-расм. Минтака мах,аллий бюджети даромадларида ресурс соликлари таркиби динамикаси1 (% да).

80 -, 70 - 57 58,9 55,7 59,5 66,1 73 66,1

60 -50 -

40 -30 -20 -10 -0 - 30 21,9 25,5 24,2 20 16,2 19,2

13 19,2 1 18,8 16,3 13,9 1 10,8 1 14,7

2011 й.

2012 й.

2013 й.

2014 й.

2015 й.

2016 й.

2017 й.

Юридик шахслардан олинадиган ер солиги « ресурсларидан фойдаланганлик учун солик;

1. Ер участкаларини бахолашда даромад буйича ёндашув кутилаётган б^уси харидор даромадидан келиб чик,к,ан холда ер кийматини бахолашга имкон берадиган усулларга асосла-нади.

2. Сотишни так,к,ослаш усули шу каби ер участкаларини сотиш нархларига оид маълумотларни тизимлаштириш ва таккослаш асосида амалга оширилади.

3. Харажатларга асосланган бахолаш усули эса инвестор участка учун ушбу участкани сотиб олишга нисбатан унда курилиш учун мак,бул даврда бино куриш нархидан катта микдорни туламайди, деган тахминга асосланади.

Таъкидлаш уринли, 1990 йилда республикада «Ер туFрисида»ги Конун кабул килинди ва ушбу конунга кура ерга эгалик килиш ва ердан фойда-ланишнинг пуллик булиши белгиланди хамда ер учун х,ак йиллик ер солиFи сифатида ундирила-диган булди. 1991 йилда «Корхоналар, бирлаш-малар ва ташкилотлардан олинадиган соликлар туFрисида», 1993 йилда «Ер солиFи туFрисида» Узбекистан Республикаси Конуни кабул килиниб, унда ер солиFини ундиришда соликка тортиш объекти, субъектлари, солик буйича имтиёзлар, соликни хисоблаш ва бюджетга тулаш тартиблари курсатиб берилди. Кейинчалик 1997 йил мамла-катимизда илк бор «Солик кодекси»нинг кабул килиниши ва 1998 йил 1 январдан кучга кирити-лиши билан ер солиFининг тулаконли хукукий асослари яратилди. Ер солиFи республикамиз солик тизимида махаллий соликлар ва йиFимлар

■Ер каъридан фойдаланганлик учун солик;

таркибига киради хамда махаллий бюджетлар-нинг баркарор даромад манбаи х,исобланади.

Тах,лил килинган давр мобайнида юридик шахслардан олинадиган ер солиFи минтака мах,ал-лий бюджети даромадларида ресурс соликлар таркибида 2011 йил 13,0 фоизни ташкил этган. Бу курсаткич йиллар буйича усиб бориб, 2017 йилда 19,2 фоизни ташкил этган. Яъни, 2017 йил 2011 йилга нисбатан 6,2 фоиз пунктга ошган. Демак, ер солиFи салмоFи ресурс соликлари таркибида охирги йилларда мунтазам равишда усиб бор-мокда. Минтака мах,аллий бюджети даромадларида ресурс соликлари таркибидаги соликлар динамикаси 5-расмда курсатиб утилган.

Жах,он мамлакатлари соликка тортиш ама-лиётида х,ам ер солиFи мах,аллий солик х,исоб-ланади ва мах,аллий бюджетларнинг уз маблаF-ларини англатади. Унинг мах,аллий солик тушум-лари манбаларидаги улуши 12-20%ни ташкил этиши таъкидланади2.

Демак, ресурс соликлари таркибидаги солик-ларнинг узгариш сабабларини тах^ил килишни якунлаб, илмий хулосамизни умумлаштиришимиз лозим булади. Шу максадда, ресурс соликларининг минтака махаллий бюджети жами даромадларида тутган салмоFини тахлил килиб утдик ва тахлил натижаси 2-жадвалда акс эттирилди.

2-жадвал маълумотларидан куриниб туриб-дики, 2011 йили ресурс соликлари Коракал-

1 Тадкикот натижалари буйича муаллиф тузган.

2 Акинин П.В., Жидкова Е.Ю. Налоги и налогообложение: учеб пособие. - М.: «Эксмо», 2008. -С. 496.

3 КоракалпоFистон Республикаси Молия вазирлиги-нинг 08.01.2018 йил №АУ/03-10/2255 сон хати буйича такдим этилган маълумотлар асосида муаллиф туз-ган.

2-жадвал. Минтака махаллий бюджети жами даромадларида ресурс соликларининг салмом1 (% да).

Курсаткичлар атамаси йиллар 2017 йилда 2011 йилга нисбатан узгариши (+,-)

2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

КоракалпоFистон Республикаси бюджет даромадлари: 100 100 100 100 100 100 100 Х

Ресурс соликлари, жами 9,9 8,7 6,9 6,2 9,4 6,2 6,2 - 3,7

Юридик шахслардан олинадиган ер солиFи 1,3 1,7 1,3 1,0 1,9 1,0 1,2 - 0,1

Ер каъридан фойдаланганлик учун солик 5,6 5,1 3,8 3,7 6,2 4,6 4,1 - 1,5

Сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солик 2,9 1,9 1,7 1,5 1,3 0,7 0,9 - 2,0

поFистон Республикаси махаллий бюджети даро-мадларининг 9,9 фоизини ташкил этган ва бу тахлил килинган даврдаги энг юкори курсаткич хисобланади. Ушбу курсаткич 2017 йилга келиб 6,2 фоизни ташкил этиб, 2011 йилга нисбатан 3,7 фоиз пунктга камайган. Яъни 2011-2017 йилларда минтакамиз махаллий бюджети даромадларининг умумий хажмида ресурс соликлари салмоFининг хам пасайиб бориш хусусияти кузатилди. Биз-нингча бу, махаллий бюджет даромадларида хозирча ресурс соликлари салмоFининг бевосита соликлардан паст эканлигини англатиб, фойдали казилма бойликлардан тулик фойдаланиш мак-садида худудга инвестиция окимини жалб этишни кучайтириш лозимлигини ифодалайди ва давлат томонидан хом ашё ресурсларидан кенг фойдаланиш максадида саноат кайта ишлаш сохаси фаолиятини ривожлантириш зарурлиги билан изохланади. Назаримизда, ушбу фикр-мулоха-заларни давом эттирган холда, истеъмол учун тайёр махсулот ишлаб чикарувчи хужалик субъектларини соликлар воситасида раFбатлан-тириш, шунингдек, уларга минтака иктисодий ривожланишини жонлантириш буйича устунлик ракобат мухити ва кулай шарт-шароитлар ярати-лиши максадга мувофик булади.

2-жадвал маълумотларига кура, тахлил килин-ган даврда ресурс соликлари минтака махаллий бюджети даромадларининг 10 фоиз атрофида микдорини шакллантирмокда. Бунда асосий уринни ер каъридан фойдаланганлик учун солик эгаллаган булиб, 2015 йил у махаллий бюджет жами даромадларининг энг юкори курсаткичи -6,2 фоизни ташкил этган. Сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солик хам етакчи уринни эгаллаган. 2011 йилда мазкур солик махаллий бюджет жами даромадларининг 2,9 фоизини ташкил этган.

Ушбу даврда ер каъридан фойдаланганлик учун солик эса 5,6 фоизни ташкил этган. 2017 йилда минтака махаллий бюджети жами даромадларининг 4,1 фоизи ер каъридан фойдаланганлик солиFига туFри келган. Яъни ер каъридан фойдаланганлик солиFининг улуши 2017 йил 2011 йилга нисбатан 1,5 фоиз пунктга камайган. Сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солик 2016 йил махаллий бюджети жами даромадларининг 0,7 фоизини, 2017 йил эса 0,9 фоизини ташкил этган. Эътибор берсангиз, бу курсаткич 2011 йил 2,9 фоиздан иборат эди. Демак, сув ресурсларидан фойдаланганлик солиFи махаллий бюджет жами даромадларида камайиб бориш характерига эга ва тахлил килинган давр мобайнида 2017 йилда 2011 йилга нисбатан 2,0 фоиз пунктга камайган. Ушбу холат 6-расмда тасвирланган.

Юридик шахслардан олинадиган ер солиFига келсак, 2011 ва 2013 йиллар мобайнида махаллий бюджет даромадларининг умумий хажмидаги салмоFи хар бир йилга 1,3 фоиздан туFри келган. Бу курсаткич йиллар буйича усиб ва камайиб бориб, 2014 йил 1,0 фоизни, 2015 йил 1,9 фоизни, 2016 йил 1,0 фоизни ва 2017 йил эса 1,2 фоизни ташкил этган. Яъни, ушбу даврда юридик шахс-ларнинг ер солиFи 2017 йилда 2011 йилга нисбатан атиги 0,1 фоиз пунктга камайган.

Хулоса килиб айтадиган булсак, тадкикот иши-нинг ресурс соликлари ва минтака махаллий бюджети даромадларининг шаклланишида уларнинг улуши деб номланган параграфи бизга куйидагича хулосалар чикариш имконини берди, жумла-дан:

- ер каъридан ва сув ресурсларидан фойда-ланланганлик учун соликлар иктисодий конъюнк-туранинг узгаришларига бевосита боFлик булмаган холда табиий хом ашё ресурслари салохиятидан

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 2

6-расм. К,орак,алпо™стон Республикаси бюджети жами даромадларида ресурс соликлари

таркиби динамикаси1.

7Т т 12

- 10

2011 й. 2012 й. 2013 й. 2014 й. 2015 й. 2016 й. 2017 й.

I Юридик шахслардан олинадиган ер солиги I I Ер кщ>ридан фойдаланганлик учун солик

■ Сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солик ♦ Ресурс соликлари жами

фойдаланишга каратилган баркарор даромад манбаи булиб хисобланади. Шу нуктаи назардан, эндиликда ресурс соликлари тушумлари купайиши хисобига махаллий бюджет даромадларини оши-риш манбаси сифатида ва ушбу пировардида минтакани уз-узини иктисодий ривожлантириш зарурлигини таъкидлаймиз. Чунки хозирги вактда, мах,аллий бюджет даромадларининг асосий кис-мини бевосита ва билвосита соликлар таъмин-ламокда;

- хужалик субъектларини соликлар воситасида янада раFбатлантириш максадга мувофикдир. Айникса, мамлакат худудларининг ижтимоий-иктисодий салохияти асосида минтака туманла-рининг турлича ривожланиш даражасидан келиб чикиб, уларни макбуллаштириш максадида КоракалпоFистон шароитида хужалик субъектла-рига адресли имтиёзлар берилиши лозим. Бу, уз навбатида, минтакада хусусий бизнес ва тадбир-корлик фаолияти ривожланишини жонланти-ради.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикасининг Солик Кодекси: Расмий нашр - Узбекистан Республикаси Адлия вазирлиги. - Т.: «Адолат», 2010 й.

2. Узбекистон Республикасининг 2001 йил 7 декабрдаги «Махсулот таксимотига оид битим-лар туFрисида»ги 312-11-сон Конуни, 20-модда.

3. Акинин П.В., Жидкова Е.Ю. Налоги и налогообложение: учеб пособие. - М.: «Эксмо», 2008.

4. Качур О.В. Налоги и налогообложение: Учебное пособие. - М.: «КНОРУС», 2007.

1 Коракалпс^истон Республикаси Молия вазирлигининг 08.01.2018 йил №АУ/03-10/2255 сон хати буйича такдим этилган маълумотлар асосида муаллиф тайёрлаган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.