Научная статья на тему 'ИЛМ-ФАННИНГ РИВОЖЛАНИШИДА БУЮК ИПАК ЙЎЛИНИНГ АҲАМИЯТИ'

ИЛМ-ФАННИНГ РИВОЖЛАНИШИДА БУЮК ИПАК ЙЎЛИНИНГ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

796
89
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
интеграция / халқаро таълим ва фан кластерлари. / integration / international educational and scientific clusters.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Ходжамқулов Умид Негматович

Ушбу мақолада Буюк Ипак йўлининг тарихи, ижтимоий ва савдоиқтисодий соҳалардаги аҳамияти, унинг Марказий Осиёда илм-фаннинг ривожланишида тутган ўрни таҳлил қилинган. Марказий Осиё мутафаккирларининг илмий-фалсафий қарашларига хитой, ҳинд ва юнон цивилизациясининг таъсири, халқлар ўртасидаги ҳамкорлик муносабатларида ушбу тарихий йўлнинг аҳамияти бўйича илмий хулосалар баён қилинган. Мақолада Буюк Ипак йўлида жойлашган мамлакатларда халқаро таълим ва фан кластерларини ташкил қилиш таклиф қилинган ва илмий жиҳатдан асосланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по истории и археологии , автор научной работы — Ходжамқулов Умид Негматович

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE OF THE GREAT SILK ROAD IN THE DEVELOPMENT OF SCIENCE AND TECHNOLOGY

The article analyzes the history of the great silk road, its importance in the social, trade and economic spheres, its role in the development of science in Central Asia. Scientific conclusions about the influence of Chinese, Indian and Greek civilizations on the scientific and philosophical views of Central Asian thinkers, the significance of this historical path in the relations of cooperation between peoples are presented. The article proposes and scientifically substantiates the organization of international clusters of education and science in the countries located on the great Silk road.

Текст научной работы на тему «ИЛМ-ФАННИНГ РИВОЖЛАНИШИДА БУЮК ИПАК ЙЎЛИНИНГ АҲАМИЯТИ»

ИЛМ-ФАННИНГ РИВОЖЛАНИШИДА БУЮК ИПАК ЙУЛИНИНГ

АХДМИЯТИ

Умид Негматович Ходжам^улов

Чирчик давлат педагогика институти Узбек тили ва адабиёти кафедраси

xojamqulov77@mail.ru

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада Буюк Ипак йулининг тарихи, ижтимоий ва савдо-иктисодий сохалардаги ахамияти, унинг Марказий Осиёда илм-фаннинг ривожланишида тутган урни тахлил килинган. Марказий Осиё мутафаккирларининг илмий-фалсафий карашларига хитой, хинд ва юнон цивилизациясининг таъсири, халклар уртасидаги хамкорлик муносабатларида ушбу тарихий йулнинг ахамияти буйича илмий хулосалар баён килинган. Маколада Буюк Ипак йулида жойлашган мамлакатларда халкаро таълим ва фан кластерларини ташкил килиш таклиф килинган ва илмий жихатдан асосланган.

Калит сузлар: интеграция, халкаро таълим ва фан кластерлари.

THE ROLE OF THE GREAT SILK ROAD IN THE DEVELOPMENT OF

SCIENCE AND TECHNOLOGY

Umid Negmatovich Khodjamkulov

Department of Uzbek Language and Literature Chirchiq State Pedagogical Institute u.xodjamqulov@cspi.uz

ABSTRACT

The article analyzes the history of the great silk road, its importance in the social, trade and economic spheres, its role in the development of science in Central Asia. Scientific conclusions about the influence of Chinese, Indian and Greek civilizations on the scientific and philosophical views of Central Asian thinkers, the significance of this historical path in the relations of cooperation between peoples are presented. The article proposes and scientifically substantiates the organization of international clusters of education and science in the countries located on the great Silk road.

Keywords: integration, international educational and scientific clusters.

КИРИШ

^адимги савдо йуллари.

Кишилик жамиятининг пайдо булиши билан халклар уртасида турли алокаларни йулга куйишга эхтиёж сезилди. Дастлаб одамлар уртасида пайдо булган алокалар аста-секин уруFлар, кабилалар, элатлар ва нихоят мамлакатлар уртасида маданий-иктисодий алокаларга айланди. Бу эса алока йулларининг вужудга келишига сабаб булган. К,адимги дунё мамлакатларининг, хусусан, Осиё ва Европа китъасида жойлашган мамлакатларнинг ривожланишида катта ахамиятга эга булган алока йуллари бир канча булган. Бундай йуллар савдо-сотик ишлари оркали нафакат мамлакатларнинг иктисодий ривожланишига, балки илм-фан, санъат, этнография каби маданият омилларининг хам ривожланиши ва синтезлашувига хизмат килган.

Эрамиздан аввалги 3-2 минг йилликларда К,адимги Шарк ва Урта Осиё худудларини узаро боFловчи ана шундай йулларнинг дастлабкиси "Ложувард йул" деб номланган. Ушбу йулнинг бир тармоFи Европани, иккинчи тармоFи Осиё мамлакатларини боFлаб турган. Катта ахамиятга эга булган кадимий йуллардан яна бири Эрон сулолаларидан бири булган ахмонийлар билан боFланади. Ушбу йулнинг бир тармоFи эрамиздан аввалги VI-IV асрларда кичик Осиё, шунингдек, Урта Ер денгизи буйидаги Эфес, Сарди шахарларини Эроннинг Суза шахри билан боFлаган булса, яна бир тармоFи Эрон, Марказий Осиё, жанубий K,озоFистон худудларидан утиб Олтойгача борган. Тарихий манбаларда бу йул «Шох йули» деб аталади. Энг кадимги савдо йулларининг учинчиси ва энг каттаси "Буюк Ипак йули" деб номланади ва 12 минг км. масофага чузилган. Уз даврида жуда катта ижтимоий, иктисодий ва харбий ахамиятга эга булган Буюк Ипак йулининг дастлабки тармоFи эрамиздан олдинги II-I асрларда Хитойнинг Сиань шахридан бошланиб, Шаркий Туркистон, Урта Осиё, Эрон, Месопотамия оркали Урта Ер денгизигача чузилган. Хитойнинг Аноси шахрига келиб, Ипак йули бир неча тармокларга булиниб кетган. Хусусан, бир тармок Аноси-Хами-K,ошFар оркали Куконга, ундан эса Тошкентга утган. Бу ердан Жиззах ва Самарканд оркали Бухорога келган йул Урганч оркали Гурьевга, у ердан Оксарой оркали К,ора денгиз буйларига чиккан. Яна бир тармок эса Дунхуан оркали Хутанга, ундан Лохурга утиб кетган. Ундан ташкари Бухорога келиб, бу тармок иккига булинган. Жанубий йуналиш Бухоро-К,арши-Термиз оркали Нишопурга утган ва Х,ирот оркали Х,индистонга утиб кетган. Нишопурдаги тармоклардан бири Техрон-K,азвин-X,амадон-БоFдод-Палмира йуналиши буйлаб Урта Ер денгизи буйидаги Тир шахригача чузилган. Умуман олганда ипак йулининг жанубий тармоFи

Узган оркали Ушга утиб, Kува-МарFилон-Kукон оркали Хужанд, Самарканд, Бухорога утган. Шимолий йуналиши эса, Хазар хоконлиги ва БулFор давлати оркали Киев Руси ва Европа мамлакатларига бориб, бу тармок VI асрдан бошлаб ривожлана бошлаган. Ипак йулининг асосий карвон йулларидан ташкари ички савдо йуллари хам мавжуд эди.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Буюк Ипак йули, унинг тарихи ва ривожланиши бутун дунё олимлари томонидан урганиб келинмокда. Олиб борилган тадкикотларда инсоният тамаддуни тарихида жуда катта ахамиятга эга булган ушбу йулнинг савдо -иктисодий, ижтимоий-сиёсий, харбий сохалардаги ахамияти, унинг халклар уртасидаги узаро дустона муносабатларни шакллантиришдаги роли очиб берилган. Ушбу омиллар Буюк Ипак йулининг бевосита максад-муддаосидан келиб чикади. Бу борада хорижий олимлар: Хансен Валери, Коуп Роберт, А.А.Иерусалимская, Харрис Жонатан, Фрай Ричард Нельсон, А.Д.Михайловлар; махаллий олимлар: Э.В.Ртвеладзе, Р.Мирзаев, А.Хужаев, А.О.Хдсанов, Р.Кенжаев, Ф.Бутаев каби олимларнинг илмий тадкикотларини алохида эътироф этиш мумкин. Бирок, Буюк Ипак йулининг илмий-маърифий ахамияти, Осиё ва Европа мамлакатларида илм-фаннинг ривожланишида ушбу омилнинг етарли даражада урганилмаганлиги мазкур тадкикотимиз мавзусини белгилаб берди.

Тадкикот ишида тахлилий-статистик, киёсий-таккослаш, ретроспектив тахлил, кузатиш, тахлил ва тавсиф каби методлардан фойдаланилди.

ТАДКИКОТ НАТИЖАЛАРИ

А) Буюк Ипак йулининг ижтимоий ва савдо-иктисодий сохалардаги ахамияти.

Осиё, хусусан, Урта Осиё мамлакатларининг ривожланиши, бошка худудлар билан турли сохалардаги алокаларининг ривожланиши Буюк Ипак йули билан бевосита боFлик. Хусусан, эрамиздан аввалги 2 асрдан бошлаб Хитой билан Урта Осиё мамлакатларининг тарихий-маданий сохалардаги алокалари ривожланиб борди. Ушбу йул оркали моварауннахрга сердаромад хисобланган ипакчилик сохаси кириб келди. Карвон йули ривожланиб борган сари савдо-сотик ва маданий алокалар замирида илм-фан хам ривожланиб борди.

Эрамизнинг бошларида кадимги дунёнинг ривожланган давлатлари асосан туртта эди: Рим, Парфия, Хитой ва Кушон давлатлари эди. Гарбда Британ оролларидан шаркда Тинч океани сохилларигача чузилган бу забардаст салтанатлар инсоният тарихида биринчи булиб «Буюк Ипак йули» деб

номланувчи йул билан боFландилар. Ушбу йул мазкур давлатларнинг ривожланишини янада жадаллаштирди. Подшохлар уртасида стратегик ахамиятга эга битимларнинг тузилиши замонавий стратегик шериклик алокаларининг бошланиши эди. Савдо-сотикнинг мисли курилмаган даражада ривожланиб бориши натижасида давлатларнинг иктисодий кудрати хам орта борди. Шу билан бирга Шарк билан Гарб маданиятининг узаро синтезлашув жараёни хам юз берди.

Урта Осиёдаги мамлакатлар ушбу савдо йулининг марказида жойлашганлиги сабабли савдогарлар бу худуддаги Хоразм, Самарканд, Бухоро ва Термиз каби шахарларда хам савдо ишларининг ривожланишига хисса кушди. Х,озирги Узбекистон худуди бу йулнинг энг асосий манзилларидан булгани сабабли бу ерга турли мамлакатлардан савдогарлар, хунармандлар, меъморлар ва олимлар хам ташриф буюрганлар. Шу тарика бу шахарларда савдо-сотик ишлари билан бирга илм-фан хам жадаллик билан ривожлана бошлади.

Осиё ва Европа халклари маданияти, тили ва урф одатларининг кенг ёйлишида Буюк Ипак йулининг роли катта булган. Маданиятлараро мулокот жараёни кишилар дунёкарашининг кенгайишига, мамлакатларнинг ички ва ташки сиёсатида ижобий ислохотларнинг амалга оширилишига, давлатлар уртасидаги муносабатларда дипломатиянинг ривожланишига хизмат килди.

Б) Буюк Ипак йули даврида Марказий Осиёда илм-фаннинг ривожланиши.

Марказий Осиё халкларининг тарихи жуда узок утмишга бориб такалади. Аммо улкада илм-фаннинг ривожланиши эрамиздан аввалги VI-V асрларда шаклланган Зардуштийлик таълимоти билан боFланади. Уша даврда кенг таркалган Зардуштийлик факат соф дингина булиб колмасдан, уз даври маданияти ва маърифатининг энг мухим йуналишини белгиловчи таълимот хам эди. Бу таълимот уша даврдаги халкларнинг маданияти, маънавияти, урф-одати, ахлоки каби масалаларни узида акс эттирган ва уларга таъсир курсатган.

Эрамизгача булган 1 минг йиллик ва эрамизнинг I-II асрларида Мони асослаган манихейлик харакати ва таълимоти вужудга келди. Ушбу таълимот хам Марказий осиёда илм-фан ривожланишининг дастлабки боскичлари сифатида каралади. Бу таълимот уша пайтлардаги хукмрон рухоний зодагонлар таълимотидан фаркли равишда мухим булган маънавий кадриятлар: адолат, эркинлик, мехнатга интилиш каби фазилатларни тарFиб килган.

5-6 асрларга келиб хукмрон рухонийларга, зардуштийликка карши каратилган маздакизм таълимоти пайдо булди. Бу таълимот дехконларни,

уларнинг хукукларини химоя килиш билан бирга жамиятда тенглик ва адолат урнатишни назарда тутади.

Уз даврида катта ахамиятга эга булган ушбу таълимотларда Хитой цивилизациясининг асослари сифатида караладиган 5 та мумтоз асар: "Шуцзин", "Шицзин", "Ицзин", "Юэцзин", "Лицзи"нинг ва Конфуций таълимотининг таъсири муайян даражада акс этган. Бу узаро таъсирда, албатта, Буюк Ипак йулининг ахамияти катта булган.

Марказий Осиёда илм-фаннинг жадал ривожланиши IX-XII асрларга туFри келади. Бу давр фанда илк уЙFOниш - биринчи ренессанс даври дейилади. Дархакикат, айни шу даврга келиб ал-Хоразмий, ФарFOний, ал-Бухорий, Термизий, Абу Наср Форобий, Абу Али ибн Сино, Абу Райхон Беруний, Исмоил Журжоний, МарFиноний, Аз-Замахшарий, Ахмад Яссавий, Махмуд КошFарий, Юсу Хос Хожиб каби буюк мутафаккирлар етишиб чикди ва дунё илм-фани ривожига улкан хисса кушди. Милоддан аввалги VI-IV асрларда Хитой, Хиндистон ва Юнонистонда кузатилган илм-фандаги "буюк сакраш" илк уЙFOниш даврига келиб Гарбий ва Марказий Осиёга кучди. Араб халифалиги даврида БоFдод, Сомонийлар, Хоразмшохлар, Газнавийлар, Кррахонийлар хукмронлиги даврида эса Самарканд, Бухоро, Марв, Кухна Урганч, Хива каби шахарлар илм-фан ва маданият марказларига айланди. Марказий Осиёда илм -фан, маданият ривожида Хоразмдаги шох Маъмун бошчилигидаги илмий жамоа мухим роль уйнади.

IX-XII асрларда Моварауннахр (икки дарё оралоти) бутун мусулмон оламида илм-маърифат энг ривож топган улка сифатида танилди. Бу худудда махаллий анъаналар билан биргаликда араб, форс, кисман хинд, хитой ва юнон илмий-маданий анъаналарининг коришуви кузатилди. Исломий, фалсафий ва табиий илмлар: астрономия, математика, тиббиёт, кимё, жуFрофия, минерология, доришунослик каби фанлар ривож топди. Биринчи ренессанс даври мутафаккирларининг узига хос жихати, улар комусий билим сохиблари эканлиги билан изохланади. Чунки бу даврда фанлар бир-биридан ажралмаган холда узвий алокадорлик ва яхлитликда урганилган. Масалан, Абу Райхон Беруний астрономия, астрология, математика, геодезия, геология, минерология, география, арифметика, тиббиёт, фармакология, тарих, филология каби фан сохаларига тегишли 160 дан ортик асрлар яратган. Шунингдек, санскрит тилидан араб тилига ва араб тилидан санскрит тилига таржималар килди, бадиий ижод билан шуFулланиб шеърлар ёзган. Хиндистонга сафари натижасида "Хиндистон" номли йирик асар ёзди. Академик В.Р.Розен бу асар хакида "Шарк

ва Гарбнинг кадимги ва урта асрдаги бутун илмий адабиёти орасида бунга тенг келадиган асар йук" деган фикрни билдиради.

Буюк Ипак йули оркали халкларнинг маданий ва маърифий алокалари натижасида юнон, хинд ва хитой фалсафаси Марказий Осиё мутафаккирлари томонидан урганила бошланди. Беруний, Форобий каби олимлар юнон, араб, хинд илми ва уларнинг вакиллари Аристотель, Платон, Птолемей, Евклид, Баттоний, Розий, Абу Таммам, ибн Кайсум кабиларнинг асарларига шархлар ёзди.

XI асрлардан бошлаб Марказий Осиёда диний, илмий ва фалсафий таълимот сифатида тасаввуф кенг таркала бошлади. Юсуф Хдмадоний, Ахмад Яссавий, Абдухолик Гиждувоний, Накшбандий, Нажмиддин Кубро кабилар тасаввуф илмини чукур урганишлари натижасида "Яссавия", "Хожагон", "Накшбандия", "Кубровия" каби тасввуфнинг янги тарикатларига асос солдилар.

Марказий Осиёда иккинчи УЙFOниш даври XIV-XV асрларда юз берди. Бу Амир Темур ва темурийларнинг илм-фан ривожига алохида эътибор беришлари натижасида содир булди. Бу давр фанда иккинчи ренессанс даври деб ном олди. Бу даврда Мирзо УлуFбек, Мансур Коший, Мирам Чалабий, Абдуали Биржандий, Али Кушчи, Гиёсиддин Жамшид каби олимлар, Алишер Навоий, Абдурахмон Жомий, Лутфий, К,осимий, Захириддин Мухаммад Бобур каби шоирлар, Камолиддин Бехзод каби мусаввирлар етишиб чикди. Амир Темур мамлакатнинг иктисодий кудратини оширишга, бунёдкорлик ишларига алохида эътибор берди. Х,индистон, хитой, рус ва араб мамлакатлари билан ипак йули оркали савдо алокаларининг кайтадан урнатилиши Темур давлатининг иктисодий кудратини оширишга хизмат килди. Амир Темур савдонинг ривожига, карвон йулларини яхшилаш, уларнинг хавфсизлигини таъминлаш, четдан келтирилган молларга солинадиган соликларни тартибга солиш, савдогарларга имконият яратиш ишларига катта эътибор берди. Илм ва санъат ахлини уз панохига олди. Рус олми А.Ю.Якубовский Темурнинг бу борадаги ишлари хакида шундай ёзган: "У яхши хисоб-китоблик хужайин эди. У Моварауннахрга нафакат турли туман бойликларни, балки хунарманд, мусаввир, меъмор ва олимларни хам олиб келди. ТуFри, Моварауннахрнинг узи мутахассис ва олимларга бой эди. Лекин фан ва маданият арбоблари, хунармандлар канча куп булса, хунармандчилик, маданият ва илм-фан шунча тез ривожланади".

Умуман, Марказий Осиё мутафаккирлари томонидан яратилган диний ва дунёвий илмларнинг бутун мусулмон олами ва Европага таркалишида уша пайтда ижтимоий-иктисодий ахамиятга эга булган Буюк Ипак йулининг урни катта булган. Бу йулда мунтазам харакатда булган савдо карвонлари китоб

савдосини йулга куйиш оркали яратилган илмий асарларнинг таркалиш географиясини кенгайишига хисса кушган. Бу эса халк уртасида маданият, маърифат ва илмий сохаларда узаро тажриба ва фикр алмашиш имкониятини юзага келтириш билан бирга илм-фаннинг ривожланишига катта хисса кушди.

МУХОКАМА

А) Буюк Ипак йули ва хозирги замон.

Бундан 2100 йил олдин пайдо булган ва Шарк ва Гарбни боFлаб турган Буюк Ипак йули ханузгача уз ахамиятини йукотгани йук. Аксинча, дунё хамжамиятида кейинги ун йилликларда бу йулнинг тарихий, ижтимоий-иктисодий, маданий ва илм-фан борасидаги ахамиятини янада ошириш, кадимий бу йул буйлаб иктисодий коридор ташкил этиш таклиф килинмокда. Энг ахамиятлиси, бу стратегик ахамиятга эга булган лойихаларда Узбекистон мухим урин тутади. Чунки, мамлакатимизнинг Самарканд, Бухоро, Хива, ФарFOна, Термиз каби тарихий шахарлари унинг кок марказида жойлашган. 2014 йилда Пекин шахрида Буюк Ипак йули буйлаб иктисодий коридор ташкил килишга баFишланган халкаро форумда 11 мамлакат — Узбекистон, Хитой, Россия, Туркманистон, K,озоFистон, Хиндистон, Покистон, Эрон, Туркия, ^^Fro^TO^ Тожикистон давлатларининг 47 та оммавий ахборот воситаси ходимлари, шунингдек, ХХРнинг бир катор вазирликлари, идоралари ва дипломатик миссиялар вакиллари иштирок этди. Форум муносабати билан Хитой матбуотида эълон килинган маколаларда Буюк Ипак йули ривожида Узбекистоннинг тутган урни мавзуига хам алохида урFу берилди. Чунончи, карийб 3 миллион нусхада нашр этилувчи хамда 300 миллион нафардан зиёд интернет муштарийларига эга "Жэньминь жибао" газетаси сахифаларида кадимий Самарканд шахри Буюк Ипак йулининг индустриал ва инновацион маркази сифатида кайд этилган. Мамлакатимиз пойтахти Тошкент шахри эса транспорт-коммуникация, ишлаб чикариш ва илм-фан сохаларидаги юксак салохиятига кура мазкур тармокнинг юраги, дея эътироф этилади.

Буюк Ипак йули нафакат савдо йули, айни пайтда халклар уртасида маданий-маърифий, фан ва техника, туризм сохаларидаги хамкорликни янада ривожлантиришда хам устувор ахамиятга эга. Таъкидлаш жоизки, 2013 йил 15 май куни Шанхай шахрида Хитойда биринчи марта Шанхай университети хузуридаги ШХТ Жамоат дипломатияси илмий тадкикот институти негизида Узбекистон тадкикотлари ва таълим алмашувлари маркази очилди. Тошкент ва Шанхай, Самарканд ва Сиан, Навоий ва Чжучжоу шахарлари, Тошкент вилояти ва Хунан вилояти, Самарканд вилояти ва Шаньси вилояти уртасида биродарлик

алокалари урнатилган. Шаньси провинцияси вице -губернатори Цзян Цзелиннинг таъкидлашича, худудда транспорт, савдо ва логистика инфратузилмаси ривожи хал килувчи йуналиши Марказий Осиё мамлакатлари, хусусан, Узбекистан билан бевосита боFлик. Бунга анжуман иштирокчилари форум якунлари буйича Хитойнинг ана шу шахарлари буйлаб ташкил этиладиган медиа-тур давомида бевосита гувох буладилар.

Дархакикат, бугунги кунда Буюк Ипак йулининг максад-мохиятини илм-фанни ривожлантириш йуналишига буриш, халклар уртасида илмий алокаларни ривожлантиришга эътибор каратиш бу кадимий савдо йулининг замонавий талабларини кондиришга хизмат килади. Бу борада дастлабки кадамлар куйилган. Буюк Ипак йули буйлаб жойлашган Осиё ва Европа мамлакатлари олий таълим муассасаларининг купчилиги хамкорлик меморандумларига эга.

Б)Хал^аро таълим ва фан кластерлари.

Осиё ва Европа мамлакатларининг хар бири фаннинг муайян сохаси буйича дунёда етакчилик килади. Бу эса сохаларда етакчилик килаётган мамлакатлар негизида халкаро таълим кластерларини ташкил килишни таказо килмокда. Инновацияларни ривожлантириш, таълимнинг ракобатбардошлигини оширишнинг самарали ташкилий шакли - бу кластерлардир. Халкаро амалиётда кластер ташаббусларининг таркалиши ва кластер ривожланиши сохасидаги миллий сиёсатларнинг шаклланиши 2000 йилнинг урталаридан бошланиб, 2010 йилдан кенг таркалди. Бу борада АК,Ш, Дания, Норвегия, Финляндия, Швеция, Хитой, Россия, Х,индистон, Беларуссия, K,озоFистон каби мамлакатларда таълим, фан ва ишлаб чикаришни кластерлаштириш жараёни фаол давом эттирилмокда, ихтисослаштирилган ахборот-тахлил инфратузилмалари яратилмокда.

Гарб мамлакатларида таълим ва фан кластерларини йулга куйиш ва тадкик килиш анча олдин бошланган. Урганилган адабиётлар шуни курсатмокдаки, МДХ, мамлакатларида назарий тадкикотлар амалий ишларга караганда илгарилаб кетган, аммо Европа мамлакатларида эса бу борадаги амалий ишлар назарий тадкикотларга караганда устун мавкега эга. Хусусан, Россия амалиётида кластер сиёсати асосан уларни шакллантириш ва ривожлантириш тамойилига асосан олиб борилмокда. Муаммо буйича хорижий тажрибани тизимли тахлил килиш шуни курсатадики, сунгги 20-30 йилда Европа ва АКЩда кластер усулида университетларнинг ташкилий бирлашув жараёни кузатилмокда. Бу бирлашув натижасида маъмурий харажатларни кискартириш ва халкаро рейтингларда миллий таълим тизимининг курсаткичларини яхшилашни таъминлайдиган янги субъектлар шакллантирилмокда.

Географик таркибий кисмнинг мавжудлиги буйича таълим ва фан кластерлари тадкикотчилар томонидан куйидагича тасниф килинган:

худудий кластерлар - муайян худуддаги таълим, фан субъектлари уртасидаги алокага асосланувчи;

худудлараро кластерлар - бир нечта худуддаги таълим, фан субъектлари уртасидаги алокага асосланувчи;

халкаро кластерлар - махаллий ва хорижий таълим, фан субъектлари уртасидаги алокага асосланувчи турларга булиш.

Таълим ва фан кластерлари буйича дунё тажрибаси шуни курсатмокдаки, худудий ва худудлараро кластерлар фаолияти анча самарали йулга куйилгани холда халкаро кластерларни ташкил килиш буйича ишлар анча суст олиб борилмокда. Халкаро таълим ва фан кластерларини ташкил килиш мамлакатлар уртасида илм-фан интеграциясининг кучайишига, таълим ва фан субъектларининг ракобатбардошлигининг ошишига хизмат килади.

Урганишларимиз натижасига кура халкаро таълим ва фан кластерларини ташкил килишда сохалар буйича куйидаги мамлакатлар доминантлик килиши мумкин:

- Германия: техник сохалар буйича;

- АК,Ш: иктисодиёт сохаси буйича;

- Буюк Британия: тиббиёт буйича;

- Россия: 0Fир саноат сохаси буйича;

- Хитой: 0Fир ва енгил саноат буйича;

- ^индистон: ахборот технологиялари ва тиббиёт буйича;

- Франция: таълим сохаси буйича;

- Беларуссия ва Узбекистон: педагогика сохаси буйича.

Таълим кластерларини ташкил килиш буйича хориж тажрибаларни амалиётига жорий этиш куйидаги йуналишларда амалга оширилиши максадга мувофик:

1. Таълим тизимини тартибга солувчи амалдаги меъёрий хужжатларга таълимни кластерлаштириш мазмуни билан боFлик тегишли узгартириш ва кушимчалар киритиш (Россия ва Беларуссия тажрибаси).

2. Узлуксиз таълим тизими ва илмий тадкикот субъектларини ягона ташкилий тузилмада бирлаштириш (Россия тажрибаси).

3. Фаолият йуналиши узаро якин олий таълим муассасаларини бирлаштирувчи тузилмалар ташкил килиш (АК,Ш, Германия, Франция тажрибаси).

4. Йирик ишлаб чикариш корхоналарида илмий-тадкикот марказларини ташкил килиш (Хитой тажрибаси).

Мазкур йуналишлар мамлакатларда таълим ва фан сохаларида кластерлаштириш билан боFлик меъёрий-хукукий хужжатларнинг яратилиши, куч ва салохиятни бирлаштириш, узаро назорат мухитини шакллантириш, таълим, фан ва ишлаб чикариш муносабатларини интеграциялаш билан боFлик бир катор ижобий натижаларга олиб келади.

Умуман, таълим кластерлари, биринчи навбатда, инновацион таълим учун характерли эканлиги ва инновацион таълимни ташкил этиш шаклларидан бири эканлигини таъкидлаш лозим. Хдмкорликнинг кластер шакли умумий инновацион махсулотни яратишга ва зарур касбий компетенцияларга эга булган юкори малакали мутахассисларни тайёрлашга олиб келади.

ХУЛОСА

Буюк Ипак йулидаги давлатларда карийб 3 миллиард ахоли яшашини инобатга олсак, минтака мамлакатларининг турли сохалар буйича узаро хамкорлигини янада кучайтириш, халкаро транспорт коридорини йулга куйиш, кадимий ушбу йулнинг максад-муддаосини бугунги кун талаб ва эхтиёжларидан келиб чикиб кайта белгилаш бугунги куннинг энг долзарб мавзусидир. Бундай глобал майдон кулами ва иктисодий салохиятининг бахоси накадар бебахо эканлигини унутмаслигимиз лозим. Илм-фан сохаси буйича мамлакатлар уртасидаги хамкорликни йулга куйиш ишлаб чикаришни ривожлантириш оркали давлатларнинг иктисодий салохиятининг ошишига хизмат килади.

REFERENCES

1. Хужаев, А. (2007). Буюк Ипак йули, Тошкент: "Узбекистон миллий энциклопедияси".

2. Хайруллаев М.М. ва б. (1999). Маънавият юлдузлари (Марказий Осиёлик машхур сиймолар, алломалар, адиблар), Тошкент: А.К,одирий номидаги халк мероси нашриёти.

3. Мухамедов F., Ходжамкулов У., Тоштемирова С. (2020). Педагогик таълим инновацион кластери, Тошкент: "Университет".

4. Иерусалимская А.А. (1972). «Великий Шелковый путь» и Северный Кавказ. Ленинград.

5. Sullivan M. (1996). Art and Artists of Twentieth Century China. Berkeley and Los Angeles: University of California Press Publ.

6. Khodjamkulov, U., Botirova, Sh., Shofkorov, A., & Abdirimova, I. (2020). Bases of Organizing Cooperation between Educational Institutions through Clusters (on the Example of the Education System of Uzbekistan). Journal of Critical Reviews, 7(12), 243-247. https://dx.doi.org/10.31838/jcr.07.12.47

7. Mardonov, Sh., Khodjamkulov, U., Botirova, Sh., & Shermatova, U. (2020). The Need to Educate Young People with the Spirit of Patriotism in the Context of Globalization. Journal of Critical Reviews, 7(12), 166-169. http://dx.doi.org/10.31838/icr.07.12.29

8. Mukhamedov, G. I., Khodjamkulov, U. N., Shofkorov, A. M., & Makhmudov, K. S. (2020). Pedagogical education cluster: content and form. ISJ Theoretical & Applied Science, 01 (81), 252. https://dx.doi.org/10.15863/TAS.202Q.01.81.46

9. Khodjamkulov, U., Makhmudov, K., & Shofkorov, A. (2020). The Issue of Spiritual and Patriotic Education of Young Generation in the Scientific, Political and Literary Heritage of Central Asian Thinkers. International Journal Of Psychosocial Rehabilitation, 24(05), 6694-6701. https://doi.org/10.37200/IJPR/V24I5/PR2020657

10. Кенжаев Р., Бутаев Ф. Узбекистон - Буюк Ипак йулининг юраги / Халк сузи online? 2014 йил 7 июнь.

11. Буюк Ипак йули дурдонаси - кадим Балх хазиналари - BBC, https://www.bbc.com/uzbek/world/2013/10/131020 cy balkh fooc

12. Буюк Ипак йулининг пайдо булиши ва ривожланиши. e-tarix.uz. http://e-tarix.uz/vatan-tarixi/51 -2010-03-06-11 -59-45.html

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.