Научная статья на тему 'МИЛЛИЙ ИКТИСОДИЁТНИНГ РАКОБАТБАРДОШЛИГИНИ ОШИРИШДА КЛАСТЕР ЁНДАШУВИ'

МИЛЛИЙ ИКТИСОДИЁТНИНГ РАКОБАТБАРДОШЛИГИНИ ОШИРИШДА КЛАСТЕР ЁНДАШУВИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

250
35
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Кластер / кластерли ёндашуви / миллий иктисодиёт / инновацион жараёнлар / ракобат / саноат / Cluster / cluster approach / national economy / innovative processes / competition / industry

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Назокат Давронбековна Хожиева

Ушбу мақолада миллий иқтисодиётнинг рақобатбардошлигини оширишда кластер тизимидан фойдаланиш, унинг ҳозирги ҳолати ,ривожланиши бўйича илмий янгиликлари, илмий таклиф ва тавсиялар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CLUSTER APPROACH TO INCREASING THE COMPETITIVENESS OF THE NATIONAL ECONOMY

This article presents the use of cluster system in improving the competitiveness of the national economy, its current state, scientific innovations in development, scientific proposals and recommendations.

Текст научной работы на тему «МИЛЛИЙ ИКТИСОДИЁТНИНГ РАКОБАТБАРДОШЛИГИНИ ОШИРИШДА КЛАСТЕР ЁНДАШУВИ»

МИЛЛИЙ ИКТИСОДИЁТНИНГ РАКОБАТБАРДОШЛИГИНИ ОШИРИШДА КЛАСТЕР ЁНДАШУВИ

Назокат Давронбековна Хожиева

Тошкент ахборот технологиялари университети khadievanazokat@gmail.com

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада миллий иктисодиётнинг ракобатбардошлигини оширишда кластер тизимидан фойдаланиш, унинг хозирги холати ,ривожланиши буйича илмий янгиликлари, илмий таклиф ва тавсиялар келтирилган.

Калит сузлар: Кластер, кластерли ёндашуви, миллий иктисодиёт, инновацион жараёнлар, ракобат, саноат.

CLUSTER APPROACH TO INCREASING THE COMPETITIVENESS OF

THE NATIONAL ECONOMY

Nazokat Davronbekovna Khojiyeva

Tashkent University of Information Technologies khadievanazokat@gmail.com

ABSTRACT

This article presents the use of cluster system in improving the competitiveness of the national economy, its current state, scientific innovations in development, scientific proposals and recommendations.

Keywords: Cluster, cluster approach, national economy, innovative processes, competition, industry.

КИРИШ

Хозирги кунда миллий иктисодиётнинг ракобатбардошлигини ошириш,иктисодий жихатдан тараккий этган ва ривожланаётган мамлакатлар учун хам асосий вазифалардан бири хисобланади. Ривожланган мамлакатларнинг иктисодий ва сиёсий цивилизациясига назар ташлайдиган булсак, бозор иктисодиётига утиш боскичи муаммоларсиз ва иктисодий тебранишларсиз юз бермаган. Шу маънода хориж мамлакатлари тажрибасини урганиш, тахлил килиш ва миллий иктисодиётимизининг узига хос хусусиятларини инобатга олган холда илFор тажрибалардан унумли фойдаланиш

мухим ахамиятга эгадир.Шу сабабдан, иктисодий усишни таъминлаш, ишлаб чикариш омилларидан янада самарали фойдаланишни ташкил этишда жахон мамлакатлари ривожланиши ва бошкарувининг инновацион методларидан кенг фойдаланилмокда. Дунёнинг ривожланган мамлакатларида кенг кулланиладиган иктисодий ривожланиш усулларидан бири бу - кластерли ёндашувдир. Кластер сузи бугунги кунда фаннинг турли хил сохаларида кенг кулланилади. «Кластер» атамаси французча суздан олинган булиб, узбекча таржимаси «боFлам», «гурух», «тупланиш» маъноларини беради. Иктисодиётда эса кластер деганда аввало, худудий жихатдан якин булган хамда функционал жихатдан бир-бири билан узаро боFлик булган турли хил субектлар, яъни ташкилотлар, ишлаб чикариш хамда хизмат курсатиш корхоналари, илмий-тадкикот ва таълим масканларининг бирлашмаси тушунилади. Иктисодиётни ривожлантиришнинг кластерли ёндашуви янгича бошкарув технологияси булиб, ушбу ёндашув нафакат алохида худуд ёки тармок, балки бутун мамлакат ракобатбардошлигини ошириш имкониятини беради.

Кластер назарияси XIX асрда дастлаб немис иктисодчиси Иоган Генрих фон Тюнен ва унинг издошлари В.Лаунхард хамда А.Веберлар томонидан илгари сурилган. А.Маршалл узининг«Иктисодиёт принциплари» номли асарида (1890) ихтисослашган тармок-сохаларнинг алохида худудларда уЙFунлашиши туFрисидаги фикр-мулохазалари хисобланади. Иктисодиёт назариясига

бизнес кластери тушунчаси биринчи булиб Майкл Портер томонидан киритилган. Портернинг назариясига кура, кластер - бир вактнинг узида узаро ракобатлашувчи, аммо шу билан бирга хамкорликда ишловчи, географик жихатдан бир ерга тупланган, узаро бир-бирига боFлик компаниялар, ихтисослашган етказиб берувчилар, хизмат курсатувчи ташкилотлар, маълум тармоклардаги фирмалар ва уларнинг фаолияти билан боFлик булган ташкилотларнинг бирлашган гурухидир деб таъриф берилган.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Маколанинг назарий ва методологик асоси булиб, кластер назарияси буйича етакчи мутахассисларнинг илмий ишлари,чет эл олимларидан Андерсена Т., Бреши С., Друкера П., Кастельса М., Кетельса К., Канари Э., Кимура Ю., Кругмана П., Кутсуна К., Кучики А., Люндвала Б., Марша Р.М., Менша Г., Мейер Т., Мигари У., Портера М., Прахалада К., Солвела О., Уайта Г., Фримана К., Харрисона С., Хендерсона Дж., Хильгерса Д., Шумпетера Й— илмий ишларида кенг ёритиб утилган.

Инновацион кластерларни ривожлантиришнинг замонавий муаммоларини урганишда рус олимларидан Газеева А.В., Галкина М.А., Герасимова А.В., Глазьева С.Ю., Горецкого В.В., Городничей Е.И., Дынкина А.А., Захаровой Н.В., Ивановой Н.И., Кириллова В.Н., Кондратьева В.Б., Кокуйцевой Т.В., Кузыка Б.Н., Ленчук 6 Е.Б., Масленникова Н.А., Матюшок В.М., Михайлова А.С., Пичейкина М.В., Салминой О.А., Сальимьяновой И.Г., Смирнова Е.Н., Снаплян О.О., Солахова П.А., Федотовой Е.И., Фиякселя Э.А., Хватовой Т.Ю., Чекулиной Т.А., Черенкова В.В., Чурсина А.А., Шелюбской Н., Юрина С.В., Якушкина В.С. ва бошкалар томонидан хам урганилиб, амалиётга татбик этиш буйича уз хиссаларинии кушишган. Узбекистон олимларидан Б.Ш. Усмонов, О. Раджабов ,Ф.Х. Рахимов, Т.С Расулов ва бошкаларнинг асарларида тадкик этилган.

НАТИЖАЛАР

Жахон иктисодиётида кечаётган интеграция жараёни унинг глобаллашувига катта таъсир курсатмокда. Бу бир томондан кушимча киймат яратишнинг трансмиллий «занжирини» кузда тутган холда, иккинчи томондан ишлаб чикариш сохасида хам ракобатни кучайтирмокда. Глобаллашиш асосида логистика ва махсулот етказиб бериш хамда хизматлар сифатини оширган холда, стандартлаштиришни таъминловчи умумжахон коммуникация тизими хам ривожланиб бормокда. К,олаверса, ахоли сони тобора ошиб бориши иш билан таъминлаш, ахолига ишлаш учун кулай шарт-шароитлар яратишни такозо этмокда. Интеграциялашувнинг кичик даражаси мамлакатлар иктисодиётида янги хужалик юритиш тизимини шакллантириш йули хисобланиб, узаро махсулот ишлаб чикарадиган ва географик якин булган корхона ва ташкилотларни уз ичига олган «Кластер»лар яратишдир.

МУХОКАМА

Кластерларни шакллантиришдан максад — шахар, туман ва вилоят ичида жойлашган бир хил соха корхоналарини ва улар билан ягона технологик занжирда булган таълим, илмий, инженеринг, консалтинг, стандартлаштириш, сертификатлаштириш ва бошка хизматларни уЙFунлаштириш — инновацион ишлаб чикаришни ташкил этиш асосида ракобатбардош товарлар яратишга йуналтиришдан иборатдир. Бунда ахолини иш билан таъминлашдек мухим жихат хам узини намоён этади. Кластер усули бу саноат. минтака ва умуман мамлакат иктисодиётининг ракобатбардошлигини такомиллаштирадиган янги бошкарув технология-сидир.Шундай килиб, кластер бир-бири билан географик

асосида узаро алокада булган ва уз фаолиятини маълум бир сохада ташкил этадиган ташкилотлар ва компанияларни бирлаштиради.

Иктисодиёт кластерларнинг асосан уч хил ёндашув мавжуд:

> унча катта булмаган худудда йирик корхона ёки компания атрофида жамланган хужалик субъектлари;

^ тадкикотдан то захиралар таъминоти, савдо ва ундан кейинги хизмат курсатишгача тула-тукис камраб олинган, ишлаб чикаришнинг барча боскичларини бирлаштирган, маълум махсулот яратишда катнашувчи корхона ва ташкилотларнинг вертикал технологик тизимидаги жамланмаси;

> соха кластери.

Х,озирги кунда дунёнинг куплаб мамлакатлари турли тармокларида кластерлар фаолияти йулга куйилган. Масалан, Россия Федерациясида тегишли давлат тузилмалари 2011 йилда хукумат топшириFига кура жамоавий уЙFунлашув асосида худудий инновацион кластерларни ривожлантириш дастурига киритиш учун лойихаларнинг икки боскичли танловини утказилган. Давлат ва хужалик органлари, етакчи фан ва олий таълим муассасалари хамда бизнес жамоатчилигининг 100 дан ортик мутахассисларини жамлаган махсус ишчи гурух лойихаларни саралашга жалб этилган. Натижада давлат томонидан куллаб-кувватланган, жахонда ракобатбардош, узида илмий-тадкикот ва таълим салохиятини мужассамлаштирган, ишлаб чикариш самарадорлиги юкорилиги билан ажралиб турадиган, мулкчилик туридан катъий назар сохадош кичик корхоналарнинг кооперациялашувини таъминлаган (биринчи боскичда 37 та, иккинчи боскичда 25 та) худудий кластер лойихаларини жорий этилишига эришиб, худудларнинг тезкор юксалишига замин яратган.

Мамлакатимизда кластерлар билан боFлик илмий изланишлар бошланиши 2000 йилларга туFри келади, бу борадаги илмий-амалий ишлар эса Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев ташаббуси билан кабул килинган 2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича "Хдракатлар стратегиясида" демократик ислохотларни чукурлаштириш, етакчи тармокларни модернизация ва диверсификация килиш асосида мамлакат иктисодиётининг ракобатбардошлигини ошириш борасида барча сохаларда кенг куламли ислохотлар олиб бориш билан бошланди. Мазкур жараёнлар билан боFлик технополис, технопарк, кластер каби катор тушунчалар турмуш тарзимизга кириб келди. Бугунги кунда Президентимизнинг элни фаравон, халкни бой килувчи инновацион FOяларидан бири — Кластер тизими мамлакатимизда кенг жорий этилмокда ва бу тизимни юртимизда ривожланиш ва уз урнини топиб

кетиши учун барча шарт-шароитлар яратилмокда.

Иктисодиётни инновацион тараккий эттиришда, айникса, иктисодий ривожланишнинг анъанавий усуллари етарли даражада фойда бера олмаётган хозирги даврда, Кластер назариясини амалиётга татбик этиш энг макбул йул хисобланади. Кластерлаштиришни корхоналар инновацион фаолиятини тезлаштириш асосида ракобатбардошлигини ошириш ва уларнинг глобал ракобатнинг кучли таъсирига карши туришдаги миллий ва минтакавий ривожланиш талабларига тула жавоб берадиган янги иктисодий тизим деб хам караш мумкин.

Кластернинг шаклланишида давлатнинг роли мухим урин тутади. Агар дастлаб кластерлар факат бозорнинг куринмас кули яъни, ракобат туфайли, аввало, трансмиллий компанияларни замонавийлаштиришда ташкил этилган булса, кейинги вактда купгина мамлакатларнинг хукуматлари бу жараёнга сезиларли даражада таъсир этгани холда уларга ёрдам бермокдалар. Кластер стратегияси жозибадорлиги, йуналишларнинг турли-туманлиги боис хам, иннавацион кластерларни давлатнинг узи шакллатиришини такозо этмокда.

Жадал суръатларда ривожланиб бораётган Узбекистон учун хам иктисодиётни модернизация ва диверсификация килиш, ишлаб чикаришга замонавий техника ва технологияларни жалб килиш, инновацион фаолиятни ривожлантириш мухим вазифалардан бири саналади. Бу хакда Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев 2020 йил 14 -15- май кунлари Пекин шахрида булиб утган «Бир макон, бир йул» форумидаги иштироки вактида сузлаган нуткида алохида тухталиб утди ва «Бизнинг умумий максадимиз «Ипак йули иктисодий минтакаси» линияси буйича бирлашган саноат технопарклари, илмийинновацион кластерлар ва эркин иктисодий худудлар ташкил этиш булиши керак, деб хисоблайман», дея кайд этди. Бу уринда эса, инновацион кластерларни шакллантириш ва ривожлантириш буйича катта тажрибага эга булган ривожланган мамлакатлар тажрибасини урганиш мухим ахамият касб этади, деб айтиш мумкин.

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтганда, Ватанимизни дунёнинг илFор давлатлари каторидан жой олишининг йули — бу иктисодий сохаларда, илм-фанда, таълим тизимида ва бошка сохаларда кластер тизимларининг жорий этилиши хисобланади. Ривожланган давлатларнинг тажрибалари шуни курсатмокдаки, баркарор ижтимоий-иктисодий ривожланишни таъминлашда, инвестицион фаолликни оширишда, ракобатбардош товарлар ишлаб чикаришда

кластерларнинг, халкаро логистик марказларининг, эркин иктисодий зоналарининг урни ва ахмияти жуда юкори.

Х,ар кандай мамлакат, худуд ёки вилоят иктисодиётининг ракобатбардошлиги, энг аввало, ишлаб чикараётган товарларни махаллий ва жахон бозоридаги ракобатбардошлиги, яъни харидоргирлиги оркали аникланади. Мамлакатнинг таълим тизимидаги ислохотлар ва барча илмий, маънавий-маърифий ривожланишларнинг якуний курсаткичи хам товарлар ва хизматларимизнинг замонавий бозорларда ракобатбардошлигининг таъминланиши билан бахоланади. Хулоса килиб айтганда, кластерлар инновацион, ракобатбардош ва самарали иктисодиётнинг шакллантирилиши замонавий иктисодий воситачиси, яратилган тайёр махсулотларнинг истеъмолчигача етиб боришини,ишлаб чикариш кучларининг юксалишини, ишлаб чикариш хажмининг усишини, соFлом ракобат ва ишлаб чикариш муносабатлари хамда самарадорликни таъминловчи тизим дейиш мумкин.

Бунинг учун энг мухим булган масалалар куйидагилар, дейишимиз мумкин:

таълим тизимида инновацион ишланмалар хажмини янада ошириш;

- инновацион FOялар ва салохиятли star-up ларни куллаб-кувватлаш; -замонавий ва жахон талабларига мос махсулот яратиш учун инновацион

технологияларидан унумли фойдаланиш;

- кластер тизимининг кулайлиги ва унинг имкониятларидан тулик фойдаланган холда, юртимизнинг барча худудларида инновацион марказларни ва IT паркларни очиш ва мавжудларидан самарали фойдаланиш

REFERENCES

1. Porter M. Clusters and the new economics of competition. // Harvard Business Review. Nov/Dec, 1998, vol.76, issue 6. -P. 77

2. Цихан Т.В. Кластерная теория экономического развития. // «Теория и практика управления», 2003, № 5.

3. Б.Ш. Усмонов, О. Раджабов. Изучение опыта развития и управление

4. инновациями в кластерах. Т.: Fan va texnologiya, 2017 г

5. М.А. Рахматов, Б.З. Зарипов. Кластер - интеграция, инновация ва иктисодий усиш. Рисола. Т.: "Zamin Nashr", 2018.

6. www.stat.uz

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.