CC BY
19ГТАХР 14.41.77
ЖАСТАРДЬЩ РУХАНИ Ц¥НДЫЛЬЩТАРЫН ЦАЛЫПТАСТЫРУ МYМКIНДIКТЕРI
Б.С. Цылышпай1, Г.С. Махарова2 1 п.г.м., ага оцытушы 2 ага оцытушы
1 Казац мемлекеттiк цыздар педагогикалыц университетi,
2 эл-Фараби атындагы Казац улттыц университет^
Казацстан, Алматы ц., e-mail: bayan0274@mail.ru
Казахстан Республикасыныц к^рп кездегi даму жагдайында жастарга к;ундылык;тарды ;алыптастырудыц жаца мазмунга ие болуы мен 6YriHri KYHre дейiн ;алыптаск;ан бiлiм беру идеялары кундылы; багдар туралы бшм берудщ теориялы; нeгiздeугe ;ажеттшп туындап тур. Кундылыщтарды ;алыптастыру тэжiрибeсiндe жина;талган жeтiстiктeр мен кемшыжтердщ eскeрiлмeуi бар екендт рас.
Казахстан езге халы;тармен шектескен аума; болып табылады, онда ежелп дэуiрдeн бастап шогырлану мен агрессия, этностардыц iшкe eнуi мен сырт;а ;оныс аударуы, нэсiлдiк жэне тiлдiк Yдeрiстeр бай;алады. Каза; хал;ыныц рухани мурасын, онда этномэдени бшм берудщ дамуы мен ;алыптасу тарихын о;ып-уйренуге бул жагдайдыц тiкeлeй ;атысы болуы керек.
Тушн свздер: цундылыцтар, рухани цундылыц багдары, жогары цундылыцтар иерархиясы
Посткецеспк цогамдыц тэртштщ цазiргi замангы взгерiстерi элеуметтiк институттардыц, элеуметпк цурылымдардыц, цазац цогамыныц вмiрлiк белсендшшндеп елеулi взгерiстерге экедцi.
Бул жагдайда цогамдагы мацызды взгерютердщ аспектiсi гана емес, ecKi цагидаларды бузу фактга де мацызды. Мундай Yдeрicтeр адамныц табигаты мен элeумeттiк тэрт1бшщ мацызды, терец элементтерше цол жeткiзбecтeн, циындыцсыз пайда болмайды.
Зeрттeушiлeрдiц цундылыц мэселелерше цызыгушылыгын арттыру адами танымныц табигатын тeрeцiрeк тYciнудiц, оныц элeумeттiк мэдени дэлелдеушщ, тутастыгыныц нэтижeci болып табылады. Тану Yлгiciндeгi ену бiзгe тек цогамдыц вмiр мен мэдениет салаларында гана емес, когнитивтiк цурылымдар мен адамныц дYниeтанымдыц квзцарастарында цундылыцтыц компонентш ашуга мYмкiндiк бeрeдi. Демек, зерттеушшердщ цундылыц компонeнтiнiц элeумeттiк-мэдeни мэртeбeci мен ерекшелтн, оныц танымдыц компонeнтiмeн взара эрекеттесудщ eрeкшeлiктeрiн, объeктивтi-шынайы бiлiм цалыптастырудагы рвлiн тYciнугe деген умтылысы.
"Кундылыц" тYciнiгi гылыми айналымга XIX гасырда eнгiзiлдi. «Кундылыц» тYciнiгiнiц мазмунынан галымдар Л.М. Архангельский, С.Ф. Анисимов, А.Г. Здрамыслов, М.С.Каган, В.М Момов, В.И.Сагатовский, В.П.Тугаринов, В.Т.Харчева, З.Н. Чавчавадзе, В.А.Ядов жэне басцалар цогамдыц сананыц барлыц тYрлeрiнiц мынадай бeлгiлeрiн айцындайды: мацыздылыгы, пайдалылыгы, цажeттiлiгi, аныц мацсатца ие болуы. В.Т.Тугаринов адамдар нeнi цастерлецщ, соныц барлыгы цундылыц деп аныцтайды. Ол - зат, табигат цубылыстары, цогамдыц Yрдicтeр, адамныц ic-эрeкeттeрi, мэдени цубылыстары болуы мYмкiн.
Квп мэдениетп ортада тэрбиелеу тужырымдамаларын дамытуда галымдар Дж.Бэнкс, Э.Сепир, Б.Уорф, Уиллард Куайн, А.Тойнби, К.Г. Юнг, Э.Б.Тэйлор жэне т.б. цомацты Yлec цосты. Бул галымдардыц гылыми тужырымдары зeрттeлiп отырган мэceлeнiц эр тYрлi цырларын ашып кврсетуге квмeктeceдi. Оларда нeгiзгi угымдар, мацсат пен принциптер нацтыланган, квп жэне мультимэдени бшм беру мазмуныныц модeлi тужырымдалган, осындай бiлiм беруд тэжiрибeдe icкe асыру жолдары, квпмэдени ортада оцыту мен тэрбиeлeудiц эдicтeрi мен тэciлдeрi, мундай бiлiм берудщ тиiмдiлiк влшeмдeрi бeлгiлeнгeн.
Кундылыцтардыц табигатыныц кYрдeлiлiгiнeн олардыц эртYрлi топтамасы пайда болды. В.П.Тугаринов цундылыцтардыц eкi тобын бвлiп царастырды:
- вмiрдiц цундылыцтары - вмiр, денсаулыц, вмiрдeгi цуаныш, адамдармен царым-цатынас, т.б.;
-мэдени цундылыцтар - материалдыц (техника, баспана, тамац, кшм, т.б.);
- элeумeттiк саяси (цогамдыц тэртш, цоршаган элем, каушиздш, бостандыц, eркiндiк,
адамгeршiлiк);
- рухани цундылыцтар (бшм, гылым, внер).
Социологтap к¥ндылыктapды белгш 6ip еpеже немесе iс-эpекеттщ pеттегiшi pетiнде кapaстыpaды. Б¥дaн 6ac^a мaтеpиaлдык жэне pyхaни ^¥44bWbiKrap (В.Ломов), eзектi жэне потенциaлды (В.Ломов, В.Г.Aлексеевa) к¥ндылыктap TOma^a^i дa кездеседь
Моногpaфиялык зеpттеyлеpде, философиялык, психологиялык, Fылыми-педaroгикaлык эдебиеттеpде «к¥ндылык», «aдaмгеpшiлiк к¥ндылык», «^anmi aдaмзaттык к¥ндылык» ¥Fымдapыныц мэнi жaйлы олapFa эpтYpлi aныктaмaлap беpiлген. Бipaк, к¥ндылык ¥Fымыныц мэнi, мaFынaсы эpтYpлi болyынaн ойлap, пiкipлеp де эpтYpлi болFaн.
Б¥л с¥paккa к¥ндылыктap теоpиясы aксиология жayaп беpyге ¥мтылaды грек тшшен «8х1с» -к¥ндылык жэне «logos» - «шм» деген мaFынaны беpедi. И.Кaнт жэне Г.Гегель - немютщ ¥лы философтapдыц тaнымдapы бойыншa к¥ндылыктap ¥Fымынa зейiн койып, тaлдayлap жYpгiзген. Мысaлы, И.Кaнт aксиологиялык тYсiнiктеpдi кaлыптaстыpy Yшiн коpшaFaн элемдi ойшa нaкты жэне идеaлды деп еюге бeлген. Aдaм aлдынa коЙFaн мaксaтынa жету Yшiн ол фaктоpлapдыц ыкталыш, мэндiлiгiне кaтысты деген ойлapдa болFaн.
М.Вебеp к¥ндылыктapдыц элеyметтiк кaжеттiлiгi 6ap, мaцыздылыFы aйкындaлFaн кaлып деп еспетецщ. Ф.Ницще e3rn^ «моpaль генеологиясы» arra шыFapмaсындa болмыс пен к¥ндылыкты бipiмен-бipiн кaтap кapaстыpып сaлыстыpy философтapдыц Yлесi деген ойды бiлдipедi. Философ Ф.Ницще к¥ндылыкты мэндiк кaтегоpия емес, тек 6aFanay немесе субъектшщ элемдi тaндayындaFы iшкi тэжipибесi деп пaйымдaйды.
К¥ВДылык дегенiмiз - «идеaл» жэне «мэндшк» десек, олapдыц еpекшелiктеpi сyбъектiлеp apaсындaFы кaтынaстapдa жYзеге aсыpылып, кepiнiс тaбaды. К¥ндылык болсa сyбъектiлеp apaсындaFы жеке т¥ЛFa немесе т¥тaс коFaм децгешндеп кaтынaстapдыц жaлпы кезеццеpш бiлдipедi. ЖоFapы к¥ндылыктap иеpapхиясы aныктaлa, яFни олap: aдaм, eмip, денсayлык, отбaсы, отaн, ецбек, бiлiм, мэдениет, бейбiтшiлiк, жеp, aдaмзaт, дaмy, ap-¥ят, еpкiндiк, 6aK^, ецбек, eмip, aкикaт, жaксылык, эдшеттшк, тaбиFaт, коFaм, тaным, тецщк, бayыpлaстык, с¥лулык, кapым-кaтынaс [1].
К¥ндылык бaFдapы iшкi дYниетaнымFa негiзделе отыpып, мышцей белгiлеpмен к¥Pылымдык, жеке тэжipибелiк гащл-^й жиынтыFымен aныктaлaды. A.Г.Здpaвомыслов e3rn^ ецбепнде, бapлык к¥ндылык бaFдapыныц жиынтыFы, жеке т¥ЛFaныц eзiне тэн ой оpтaлыFыныц т¥paктылыFы мен белгiлi 6ip кaбiлет-кaсиетiмен кaмтaмaсыз етiледi» [2]. К^ндылык бaFдapыныц элеyметтiк тaбиFaты e3rn^ K¥Paмымен rapm^ беpедi. К¥ндылык бaFдapыныц элеyметтiк тaбиFaтын И. Кон былaй деп тYсiндipедi. Оныц aйтyы бойыншa к¥ндылыктap бaFдapы «.. 6ip мезгiлде элеyметтi жэне жеке болып тaбылaды» [3]. Олapдыц элеyметтiк болу себебi: коFaмдык тэpбие, жедел дaмy жэне т.с.с. коFaмдык жYЙелеpдiц жaFдaйынa негiзделген к¥ндылыктap бaFдapыныц жиынтыFы, беpiлген коFaм мYшесiне тэн элеуметак мiнезге ие. Сонымен кaтap олap жеке, себебi ондa aдaмныц eмipлiк кaйтaлaнбaс тэжipибесi, оныц кaжеттiлiктеpi мен кызыFyшылыктapыныц eзiндiк еpекшелiктеpi rap^^re^ K¥ндылыктap бaFдapыныц элеyметтiк тaбиFaты оныц езш т¥paктaндыpy фyнкциясындa кepiнедi. 3a^a тiкелей KызыFyшылык зaткa к¥ндылык кaтынaстыц кepсеткiшi болып тaбылмaйды, себебi ол aдaм Yшiн б¥л зaттыц мaцыздылыFымен бaйлaнысты емес, тек aдaммен сыфткы кaсиеттеpiмен Faнa бaйлaнысты. Бiлiмге к¥ндылыкпен кapayыныц кaлыптaсyы оныц т¥ЛFaлык бaFыттылыFыньщ кaлыптaсy бapысын, бiлiм aлyFa дaйын екендiгiн, бiлiмдi кaжетсiнyi мен OFaн кызыFyшылыFыныц бipлiгiн сипaттaйды. Осымен бaйлaнысты бiлiмдi жеке т¥ЛFaсыныц тaндaп ^щл бeлyiн сипaттaйтын психологиялык-педaгогикaлык тYсiнiк pетiнде бiлiмге деген к¥ндылык кaтынaстыц мaзмYнынa тaлдay жaсay кaжет.
K¥ндылыктap мэселесi Ka3aK хaлкыныц сонay ^не зaмaндaFы сaктapдыц, F¥ндapдыц, тYpкiлеpдiц ¥pпaFы екенiн бYгiнгi Kaзaкстaн жеpiнен тaбылFaн apхеологиялык бaйлыктap, кeне мэдени жaзбaлapынaн eзiнiц бaстayын aлып, шыFыстыц ¥лы ойшылдapы К^^т aтa, Эл-Фapaби, ЖYсiп БaлaсaF¥н, Kожa Aхмет Ясayи, М¥хaмед Хaйдap Дyлaти, K^^pFa™ Жaлaйыpи жэне т.б. шыFapмaлapындa оpын aлFaн, тэлiм-тэpбиелiк тaFылымдapымен ¥штaсып, мэцгi сaктaлып, ¥pпaктaн-¥pпaккa pyхaни м¥pa pетiнде жaлFaсып келедi.
Kaзaкстaн ¥лттык энциклопедиясындa: «к¥ндылык» - обьектiнiц жaFымды немесе жaFымсыз жaктapын бiлдipетiн философиялык-социологиялык ¥Fым. К¥ндылык ¥Fымынa т¥ЦFыш философиялык aныктaмaны Р.Лотце мен Г.Коген беpдi. Ежелгi философиялык кeзкapaстapдa к¥ндылыктыц эpтYpлi кepiнiстеpiне жaтaтын жэне тaбиFи, коFaмдык к¥былыстapды, aдaмныц iс-эpекетiн бaFaлayдa пaйдaлaнылaтын с¥лулык, кaйыpымдылык, мейipiмдiлiк секiлдi этикaлык жэне эстетикaлык ¥Fымдap KOлдaнылды.
Психологиялык сездште: «кундылык» TYcimri когам Yшiн элеуметтiк-тарихи манызы бар, «жеке адам» eMÎpÎHÎR болмысын аныктайтын кубылыс. Баска жагынан, психологияда кундылык - цогамдагы моральдык карым-катынас. БYгiнгi галамдану процесвде улттык кундылыктарды сактау мен езшщ бет-бейнесiн, i3ri дэстYрлерiн сактау жолындагы кYрес улттык сананы сактау кYресi екенiн тYсiну.
Цогамдагы элеуметтiк-экономикалык жэне саяси езгерютер тургысынан алганда, элi де шешiлмеген дYниетаныммен, уткыр кундылык жYЙесi бар жастарга эсiресе киын. Болашакта ел туткасын устар азаматтардыц eнегелi тэрбиесi - бYгiнгi ^н тэртiбiнде турган мацызды мэселелердщ бiрi. Олардыц отансYЙгiштiк сезiмiн, бiлiм мен бшктшшн, дагдысы мен шеберлiгiн, аскак адамшылык жэне адамгершiлiк кадiр-касиеттерiн, жаца дYниетанымдык кезкарастарын, салауаттылык дагдыларын, унамды мiнез-кулык нормаларын рухани-адамгершiлiк кундылыктар аркылы калыптастыру- Yлкен кажеттiлiк екендiгi ел президент Н.Э. Назарбаевтыц «Казакстан-2030» жолдауында жан-жакты негiзделген.
Кай заманда болмасын, сол когамга сай азаматты тэрбиелеудщ бiрден-бiр жолы адамныц рухани байлыгын арттыру болып табылады. Казiргi уакытта кала жастары гана емес, ауыл мен ойлары таза, рухани кундылыгы мен адамгершiлiгi жогары, тэрбиелi ауыл адамдары да езгерген. Аурулардыц кебею^ адамгершiлiк касиеттерiмiздiц жYдеу тартуы, юс eлтiру, Yй тонау, маскYнемдiк пен нашакорлык, жезeкшелiк сиякты жат кылыктармен катар мейiрiмсiз, катiгез жастарыныц да арасынан орын алады. Жас урпактыц осындай кYЙге тYCпеуiне, олардыц рухани бай, адамгершшп мыкты, бiр-бiрiмен достык карым-катынаста eмiр CYPуiне жагдай жасау eзектi мэселе екенi анык. Мунда, эсiресе, окушылар тэрбиесiне мектептеп дурыс уйымдастырылган тэрбие iс-шараларыныц ыкпалы зор. Бул мэселе Казакстан Республикасыныц «Бшм туралы» зацында бiлiм беру жYЙесiнiц басты мiндеттерiнiц бiрi реинде кeрiнiс тапкан. Казакстан Республикасыныц жалпы бiлiм беру «тужырымдамасында» жеке адамныц рухани жэне ^ш-куат мYмкiндiктерiн ашу, рухани-адамгершiлiктi калыптастыру, эрбiр адамды дамыту Yшiн жагдайлар жасау мiндетi ерекше аталуы кeтерiлiп отырган мэселенiц когам талабынан туындап отыргандыгын жэне такырыптыц eзектiлiгiн дэлелдейдi.
Рухани-адамгершiлiк кундылыктар мэш, тэрбиелiк мацызы туралы казак гуламалары, когам кайраткерлерi мен агартушы-педагогтар ой-пiкiрлерi мен кезкарастары бар (Эл-Фараби, Ж. Баласагун, Кожа-Ахмет-Иассауи, Абай Кунанбаев, Ш. Кунанбаев т.б). Сонымен катар рухани-адамгершшк кундылыктар А.К.Каплиева, Р.К. Телеубекова, Р.С. Омарованыц т.б галымдардыц ецбектерiнде кершю тапкан.Сонымен кундылык дегенiмiз не? Кундылык - ол адамныц жYрiс-турысы, ю-эрекеп, сейлеу мэдениетi, кызыгушылыгы, ецбек CYЙгiштiгi, коршаган когамдык ортада алатын орны екенi тарихи-педагогикалык эдебиеттерде айкындалган [4].
Казiргi тацда гасырлар бойы калыптаскан улттык мэдениет пен тарихымыздыц дамып, eркендеуi, халкымыздыц рухани бай мурасын жэне салт-дэстYрлерiн кастерлеу - елiмiздiц дYниежYзiлiк eркениеттегi егемецщгш дэлелдейдi. Эркениеттi елдер катарына косылуга ыкпал ететiн болмыс - адам болып саналады. Болашактыц жастары - парасатты, иманды, елгезек те, каракетшш, сонымен бiрге сулулыктан лэззат ала бшетш адам; ол адамныц мэндш кYшiнiц шын бiрлiгiнiц муратын, оныц рухани жэне тэндш кемелдiгiнiц муратын бейнелейтш саликалы, жан-жакты дамыган тулга. Заман талабына сай eмiр CYPуге кабiлеттi, эстетикалык талгамы жогары адам гана eмiрдiц эсемдiк кундылыктарын жогары багалай алады деген тYсiнiктi камтамасыз етедi. Эйткенi, eмiр салты, рухани мура, эсемдш касиеттер - адам баласыныц кундылыкты эстетикалык тургыдан тYсiнуге мYмкiндiк бередi.
Бiлiмнiц мемлекеттiк тургыдан кундылыкты болуыныц себебi- мемлекеттiц адами-инабаттык, акыл-парасаттык, гылыми-техникалык, рухани-мэдени жэне экономикалык мYмкiндiктерiнiц негiзi -бiлiмде. Бшмшц когамдык кундылыгы да жогарыда аталган алгы шарттармен аныкталады. Мемлекет жэне когам тарапынан болатын бiлiм дамуына орай тYсiнiстiк пен умтылыс эркашан сэйкес бола бермейдi. Мотив адамныц мшез-кулкына козгау салатын, жагымды эрекеттерге багыттайтын кYш. Тиiстi мотивтер болмайынша мшез-кулыктыц кажеттi нормалары бекiлмейдi, адамгершшк касиеттер калыптаспайды. Сол себептен педагогикалык тургыдан дурыс уйымдастырылган оку - тэрбие процесi эдет пен дагдыны, адамгершiлiк касиет пен кундылыктарды калыптастырудыц тиiмдi жолы болып табылады. Эдет - эрекет жасауды кажетсiну, ал эдет дагдымен тыгыз байланыста болады. Жеке тулганыц кундылык багдарыныц калыптасуы, егер окушы мен бiлiмгер Yшiн оку, оку ецбегi шын мэншдеп iштей кYЙзелiс тудырып, бiлiм децгейлерш кетеру Yшiн талпынатын болса, белгш бiр кажеттiлiкке айналса, онда оку ецбеп олар Yшiн кундылык болып табылады. Жеке тулганыц кундылык
багдарыныц мотивация саласыньщ непзш ц¥ВДылыцтар цалайды. Жеке т^лганыц ц¥ВДылыц багдар жYЙесiнiц мотивация саласы: жеке т^лганыц ц¥ВДылыц багдар процесi; жеке т^лганыц ц¥ндылыц багдары; жеке т^лганыц ц¥ндылыц багдарыныц педагогикалыц диагностикасы жэне жеке т^лганыц ц¥ндылыц багдарыныц гылыми эдiстемесiн мецгеруге, цалыптастыруга деген ынта-ыцыластыц пайда болуымен аныцталады.
Жастар цогамдагы жацашыл идеяны цуаттап, цогамдагы рухани-мэдени ц¥ндылыцтарды дамытуда ерекше орын алады. Б. Г. Ананьевтщ ойынша, студенттiк кезецде жастардыц ц¥ндылыцтар жYЙесi мен цатар мотивнк врiсiнде кецiнен жацаша взгерiстер пайда болады. Осы взгерiстер кептеген арнайы элеуметтiк цабшеттшктердщ пайда болуына себеп болады, мысалы, вмiрдiц мэн-магынасын iздеу, болашацца жоспар ц¥ру, тацдаган мамандыцца байланысты терец бiлiм алу, взшщ рухани-адамгершiлiк ц^ндылыцтар шецберiнде дYниетанымын кецейту т.б. оларды жай ойландырып цана цоймай, белсендi эрекетке итермелейдi [5].
А.М. Коршуновтыц айтуынша, «цогамда кез-келген оцигалар мацызды, кез-келген ц^былыс бiр немесе бiрнеше рвлдi атцарады, бiрац олардыц кейбiреулерi оц мэцщ болып табылады - ц^ндылыц ц^райды». Осыган байланысты ол осы ц^ндылыцты аныцтайды. «Мэнi мацызды емес, тек цогам дамуында оц рвл атцаратын гана: ол элеуметтiк прогреспен байланысты» [6; 112].
Когамныц жастары цызыгушылыцца цараганда цызыцты ж^мысца квбiрек назар аударып, материалдыц эл-ауцатца деген ерюндшн артыц квредi. Десекте, материалдыц жагдайга (пэтерге ие болу, квп ацша табуга, жацсы вмiр сYPуге, саяхаттауга жэне т.б.) цол жеткiзудi мацсат еткен жастар саны аз, жоспарыныц мацсатына багдарланган жастар (жацсы отбасы, жацсы балаларды тэрбиелеу, жацсы бшм алу жэне т.б.) саны квп болганы цуантарлыц жагдай.
Жеке т^лганыц адамгершiлiк iс-эрекеттерiне ц^ндылыцтарды тэрбиелеу мацсатын айцындау бiрнеше врiстiк ц^рылымдардан тирады: когнитивтiк врiс; интеллектуалды врiс; мотивациялыц; эмоциялыц; ерiк-жiгер врiсi. К^ндылыц зат та, нэрсе де, мэселе де емес, олардыц цасиеп^ де емес, ол адам ойыныц цандай да бiр жогары тYрi.
К¥ндылыцтар дегенiмiз - ^натцан игiлiктер мен оларга цол жеткiзу тэсiлдерi туралы цорытындылаган, белгiлi квзцарастар, орныцты ойлар, Yлгi аларлыц объектiнiц озыц тэжiрибелерi, сыннан вткен пiкiрлер арцылы взiнiц мшез-ц^лцын аныцтайды.
Жастардыц вмiрге деген езiмшiлдiк квзцарасы квптеген апатияны, вз-взiне жэне басцаларга елеусiздiк тугызады, б^л ¥лттыц рухани-адамгершiлiк жэне рухани денсаулыгыныц жогалуына цауiп твндiредi. Жастарга назар аудару, оныц элеуметпк мэселелерi кYшейтiлуi керек. Жастармен ж^мыс iстеудiц ц^ралдары, нысандары мен эдiстерiн аныцтау осы халыц топтарыныц экономикалыц, жастыц, психологиялыц жэне элеуметпк сипаттамаларын, олардыц элеуметтiк мэртебесш, мэселелерiн жэне цазiргi замангы жастар субкультурасын дамытудагы негiзгi Yрдiстердi бiлуiне тiкелей байланысты. Элеуметтендiру YPДiсi жас ¥рпацца б^рынгы ¥рпацтар эзiрлеген нормалар мен дэстYрлердi беру ретiнде б^зылды, идеологияны тYбегейлi взгерттi. Б^рынгы ¥рпацтыц цазiргi жагдайга бейiмделуi циын, есю ц^ндылыц жYЙесiн сацтайды; жас ¥рпацца б^л т^ргыдан да циын оныц ц^ндылыц жYЙелерi элi жоц, ал егер бар болса, онда шартты негiзсiз, жэне жастар Yшiн салыстырмалы турде жалпы цундылыцтар бар. К¥ндылыц багдарлары - олар адам ретшде оныц сипаттамаларын кврсететiн влшем, воткет адам сана мен взiн-взi сана цурылымындагы ец мацызды тулгалардыц бiрi. К¥ндылыц багдарлары мен оныц мэш квптеген галымдармен белсендi тYрде зерделенш, дамып келедi.
Жастар цогамныц элеуметпк-демографиялыц тобы болып табылады, олар элеуметпк-саяси взгерiстерге белсендi тYрде жауап береди Эмiрдiц жастыц кезецiнiц типтiк ерекшелiктерi - взiн-взi аныцтау, взiн-взi тану, емiрдегi мацсатын аныцтау жэне езiн-езi бекiту.
Жаца ц¥ндылыцтар, эдiстер жэне элеуметтендiру факторлары бYгiнгi жастарга сыналада. Когамды реформалау жагдайында жастардыц ц¥ндылыц багдарларыныц мазм¥нында, жастарды дэстYрлi ц¥ндылыц жYЙесiне, оныц iшiнде бiлiм беру жYЙесiне цатысты елеулi взгерiстер орын алды. Бiлiм демократия мен элеуметпк тендiктi, бiлiм беру мэдениетiн таратуга, элеуметтiк цызметтер мен мэртебелердi цалыптастыруга жэне жацгыртуга ыцпал ететiн ец мацызды мекеме реннде танылады. Kазiргi замангы дамыган елдердiц экономикасын жедел дамыту Yшiн шешушi факторлардыц бiрi бiлiм болды.
Казацстандыц цогамда дэстYрлi тYPде жогары бiлiмдi жастарга жецшдшпен багдарлау YPДiсi байцалды. Кейбiр мамандыцтар мен мамандыцтардыц беделiн багалау жастардыц санасына
айтарлыцтай езгергенше царамастан, бул YPДiс элi де жалгасуда. Социологиялыц зерттеулердщ нэтижес бойынша жастардыц багдарлыц кезцарасы айтарльщтай езгердь
Соцгы жылдарда жастар арасында беделдi мамандыцтарды мецгеру арцылы жэне, тиiсiнше, бiлiм алуга умтылу арцылы емiр проблемаларын ез бетiмен шешуге умтылу байцалады. вмiрдiц перспективаларын тYсiнудегi цундылыцтар материалдыц игiлiкке жэне жеке цажеттiлiктердi цанагаттандыруга арналган жагдайларга баса назар аудара бастады.
Жастардыц цундылыц багдарларында «цогамдыц танымалдылыц», «ужымдыц», «элеуметпк эл-ауцат» тэрiздi нэрселерге багдар берудiц орнына, «даралыц цундылыцтарга» артыцшылыц берiледi. Адамныц материалдыц эл-ауцатыныц, жеке дамуыныц мацыздылыгын мойындай отырып, адамга элеуметтiк цундылыцтардыц релi мен мацызын ескеру цажет.
Мемлекет езiнiц болашагын цамтамасыз ете отырып, жастардыц цундылыц багдарыныц цалыптасуын ескермеуi мYмкiн емес, элеуметпк-экономикалыц цатынастардыц жаца тYрiне дайын болуы, жастардыц жацсы цалыптасцан цундылыцтарыныц табысты, прогрессивтi жэне цогамдыц дамуына цалай ыцпал ететiнiн ескерiп отыруы цажет. Елiмiз элемдiк бiлiм кещсттне енiп, бiлiм сапасын арттыру мен бiлiмдi багалаудыц озыц жYЙесiн ендiру барысында соцгы он шацты жылдыц тецiрегiнде кептеген жаналыцтар жасаауда [7].
Казiргi Казацстанда бiлiм беру мен тэрбиенщ релi езгеруде. Бiлiмнiц элеуметпк мацызы эсiресе элеуметтiк езгерiстердiц кYрт езгеру кезецдерiнде, кейбiр мацызды прек нYктелерiн басцаларга ауыстыру кезiнде арта туседь Адамдардыц жаца жагдайларга бейiмделуi циын, бiлiм беру элемнiц кезцарастарын кецейту жэне жаца бiлiмге ие болу жолымен осы Yрдiске Yлес цосуы мYмкiн. Бiлiм беру жас урпацты нарыц жагдайында емiрге дайындауга, гылыми прогрестiц жетiстiктерiн мецгеруге жэне цогамныц элеуметтiк-мэдени цундылыцтарын дамытуга ыцпал етедь
Бiлiм беру саласындагы жастардыц цундылыц багдарларыныц мазмунын жэне оларды цазац цогамын цалыптастыру жагдайында оларды цалыптастыру ерекшелiктерiн аныцтау. Осы мацсатца цол жетюзу келесi гылыми мiндеттердi шешу цажеттiлiгiн тудырады:
• бшм беру саласындагы жастардыц цундылыц багдарларыныц орны мен релiн аныцтау;
• жастардыц цундылыц багдарларындагы езгерiстердiц оц жэне терю Yрдiстерiн аныцтау;
• жастардыц цундылыц багдарларын цалыптастырудыц жэне езгертудщ негiзгi факторларын керсету.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1 Жарыцбаев К, Сангилов О. Жантану атауларыныц тYсiндiрме сездш.Алматы: «Сездш-словарь». 2006. 384 бет.
2 Здравомыслов А.Г. Методология и процедура социологических исследований. М., Мысль, 1969.
3 Кон И.С. Психология ранней юности. М., Просвещение, 1989. 256с.
4 Жарыцбаев КБ., НYкежанов Ж.С. Казац этнопсихологиясыныц эдiснамасын жасаудыц кейбiр езектi мэселелерi. Этнопсихология--этнопедагогика екiншi жинац. Fылыми-эдiстемелiк басылым. Алматы: Тэлiм-тэрбие цогамдастыгы. 1996. 189бет.
5 Лисовский В.Т. Духовный мир и ценностные ориентации молодежи. СПб., 2000
6 Сокурянская Л. Г. Студенчество на пути к другому обществу: ценностный дискурс перехода: [Монография] / Л.Г. Сокурянская; [Рец.: В.И. Астахова и др.]; Харьк. нац. ун-т им. В.Н. Каразина. Харьков, 2006. 576 с.
7 Найденова Н.Н. Муратбаева Г.Э. Бшм сапасын багалаудыц цазацстандыц жэне элемдш инструментарийлерь Казац мемлекетпк цыздар педагогикалыц университетшщ Хабаршысы. 2018. №1, 119-128б.
ОСОБЕННОСТИ ФОРМИРОВАНИЯ ДУХОВНЫХ ЦЕННОСТЕЙ МОЛОДЕЖИ
Б.С. Цылышпай1, Г.С. Махарова2 1 м.п.н., ст.преподаватель 2 ст.преподаватель 1Казахский государственный женский педагогический университет
2Казахский национальный университет им. аль-Фараби, Казахстан, г. Алматы., e-mail: bayan0274@mail.ru
Казахстан - это страна, соседствующаяс другими народами, где с древних времен концентрируются и интенсивно происходит миграция этнических групп, расовые и лингвистические процессы. Это непосредственно связано с духовным наследием казахского народа, в котором должна изучаться история развития и формирования этнокультурного образования. Источники этногенеза казахского народа, развитие культуры, особенности направлений развития очень сложны и многогранны, а также связаны с историей стран Азий, Европы, Африки. Орхонские памятники как наследие тюркских народов, обеспечивает общее этнокультурное образование. Главная направленность произведений поэтов -объединить тюркские племена, защищать от внешних врагов, уважать традиции и обычаи народа, в том числе уважение матери.
Ключевые слова: ценности, духовно-ценностные ориентации, иерархия высших ценностей
PECULIARITIES OF FORMING THE SPIRITUAL VALUES OF YOUTH
B. Kylyshpay1 G. Makharova2 'Master of Education, senior teacher 2 senior teacher 1 Kazakh State Women's Teacher Training University 2Al-Farabi Kazakh National University Kazakhstan, Almaty, e-mail: bayan0274@mail.ru
Kazakhstan is an area adjacent to other nations, where since ancient times, migration of ethnic groups, racial and linguistic processes have been observed. This should be directly related to the spiritual heritage of the Kazakh people, in which the history of development and formation of ethno-cultural education should be studied. Sources of ethnogenesis of the Kazakh people, its development of culture, peculiarities of the directions of development are very complex and multifaceted, and connected with the history of the countries of Asia, Europe, and Africa. Orkhon monuments are a heritage of the Turkic peoples, which provides a common ethno-cultural education. The main goal of the work of poets is to unite the Turkic tribes, defend against external enemies, respect traditions and customs of the people, including respect for the mother.
Key words: values, spiritual-value orientations, hierarchy of higher values
