CC BY
0ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. УКУК
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ПРАВО JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. LAW
e-ISSN: 1694-8661
№1(4)/2024, 32-38
УДК: 34.343
DOI: 10.52754/16948661 2024 1(4) 5
ЖАШЫ ЖЕТЕ ЭЛЕКТЕРДИН КЫЛМЫШТУУЛУГУНУН СЕБЕПТЕРИ ЖАНА
ШАРТТАРЫ
ПРИЧИНЫ И УСЛОВИЯ ПРЕСТУПНОСТИ НЕСОВЕРШЕННОЛЕТНИХ CAUSES AND CONDITIONS OF JUVENILE DELINQUENCY
Жаасынбек кызы Айнура
Жаасынбек кызы Айнура Ainura Zhaasynbek kyzy
ю.и.к., улук окутуучу, Ош мамлекеттик университети
к.ю.н., старший преподаватель, Ошский государственный университет Candidate of Law, Senior Lecturer, Osh State University [email protected]
ЖАШЫ ЖЕТЕ ЭЛЕКТЕРДИН КЫЛМЫШТУУЛУГУНУН СЕБЕПТЕРИ ЖАНА
ШАРТТАРЫ
Аннотация
Бул макалада азыркы коомдогу жашы жете электердин кылмыштуулугунун негизги себептери жана шарттары берилген. Социалдык жактан кооптуу абалда турган жашы жете элек балдарды жана уй-бYлeлeрдY вз убагында аныктоо боюнча жеке профилактикалык иштердин бир катар маселелери каралды. Жашы жете электердин кылмыш жасашынын себептери ар кандай. Эгерде жашы жете элек кылмышкердин инсандыгына езгече кецул бурулса, профилактикалык иш-аракеттер ийгиликтYY болот. Жашы жете электердин кылмыштуулугу азыркы коомдогу эц курч кeйгeйлeрдYн бири жана укук коргоо органдары менен YЙ бYлeнY жана мугалимдердин арасында чоц тынчсызданууну жаратат.
Ачкыч свздвр: eспYPYм, мамиле, коом, мыйзам, чeйрe, укук, кылмыш.
ПРИЧИНЫ И УСЛОВИЯ ПРЕСТУПНОСТИ НЕСОВЕРШЕННОЛЕТНИХ
Аннотация
В данной статье представлены основные причины и условия преступности несовершеннолетних в современном обществе. Был рассмотрен ряд вопросов индивидуальной профилактической работы по своевременному выявлению несовершеннолетних и семей, находящихся в социально опасном положении. Множество причин, по которым несовершеннолетние совершают преступления. Профилактические меры могут быть успешными, если уделять особое внимание личности несовершеннолетнего правонарушителя. Преступность
несовершеннолетних является одной из наиболее острых проблем в современном обществе и вызывает серьезную озабоченность правоохранительных органов, семей и педагогов.
CAUSES AND CONDITIONS OF JUVENILE DELINQUENCY
Abstract
This article presents the main causes and conditions of juvenile delinquency in modern society. A number of issues of individual preventive work on the timely identification of minors and families who are in a socially dangerous situation were dealt with. The reasons why minors commit crimes are many. Preventive measures can be successful if special attention is paid to the personality of the minor offender. Juvenile delinquency is one of the most pressing problems in today's society and is of great concern to law enforcement agencies, families and teachers.
Ключевые слова: подростки, взаимоотношения, общество, закон, окружающая среда, преступность.
Keywords: teenagers, relationships, society, environment, law, crime.
Азыркы социалдык-экономикалык шарттар жашы жете электердин кылмыштуулугуна таасир этYYЧY негизги факторлордун бири болуп саналат. Байлар менен кедейлердин ортосундагы ажырым, региондордун бирдей эмес eнYГYШY жана жогорку жумушсуздук жаштардын eзYлeрYHYн жашоосун камсыз кылуу YЧYн кылмыштуу иштерге аралаша турган шарттарды тYзeт. Ошондой эле YЙ бYлeлYк мамилелердин жана билим берYY системасынын eспYPYмдeрдYн кылмыштуулугуна тийгизген таасири эске алынышы керек. Кээ бир учурларда, Yй бYлeлeр ар кандай кeйгeйлeрдeн улам балдарды тарбиялоодо кыйынчылыктарга туш болушат, мисалы: алкоголдук кeз карандылык, зордук-зомбулук же ата-энелердин жоопкерчиликсиздиги. Бул eспYPYмдeрдYн eнYГYШY YЧYн жагымсыз чeйрeнY тYЗYп, алардын кылмыштарга катышуу ыктымалдыгын жогорулатат. Жашы жете электердин арасындагы кылмыштуулуктун себептерин жана факторлорун изилдeeнYн маанилYYЛYГYн криминологдордун, психологдордун жана социологдордун ^ш^ген изилдeeлeрY баса белгилейт. Бул изилдeeлeр eспYPYмдeрдYн кылмыштуу жYPYм-турумунун механизмдерин жакшыраак тYШYHYYгe жана калктын ушул категориясында кылмыштуулукту алдын алуунун эц натыйжалуу стратегияларын жана ыкмаларын иштеп чыгууга мYмкYндYк берет. Кыргызстанда eспYPYмдeрдYн кылмыштуулугун талдоо коомго жана анын тYЗYЛYШYнe таасир эткен тарыхый мезгилдердин ар тYрдYYЛYГYн эске алышы керек.
Жашы жете электердин кылмыштуулугунун негизги себептери кeйгeйлeрY жана социалдык, экономикалык, психологиялык жана маданий факторлорго байланыштуу. Социалдык-экономикалык фактор-жакырчылыкта жана жумушсуздукта жашаган жакыр YЙ-бYлeлeрдeн чыккан жаштар кeбYнчe жашоо жана жашоо-тиричиликти издеп жатканда кылмыш дYЙнeсYHYн курмандыгы болушат. ^п учурда кылмыштуу топтор жаштарга акчалай колдоо кeрсeтYп, жакшы жашоого убада берип, аларды eзYнe тартып турат. Билим берYY чeйрeсY жогорку сапаттагы билим беруу жана аз билим берYY ресурстарына жетYY MYMKYHЧYЛYГYHYH жоктугунан улам, айрым тармактарда eспYPYмдeрдYн кылмыштуулугун жайылтууга болот деп эсептейт. ИйгиликтYY карьера YЧYн керектYY кeндYмдeр жана билимдер жок болсо, eспYPYмдeр альтернатива катары кылмыштуулуктун жолун тандай алышат. Yй бYлeлYк мамилелер: Yй бYлeдeгY кeйгeйлeр, мисалы, алкоголдук ^з карандылык, зордук-зомбулук, ажырашуу же ата-эненин жоопкерчиликсиздиги баланын eнYГYШY YЧYн жагымсыз чeйрeнY жаратышы MYMKYH, бул eз кезегинде кылмыштуу жYPYм-турумдун ыктымалдыгын жогорулатат. Маалымат каражаттарынын жана интернеттин таасири: заманбап технологиялар жана маалымат каналдары каалабаган маалыматка, анын ичинде зордук-зомбулукту, бацгизаттарды жана кылмыштуу иш-аракеттерди жайылтууга мYмкYнчYЛYк берет. 0спYPYмдeргe бул булактардан терс таасирин тийгизип, кийинчерээк кылмыштуу топторго мYчe боло алышат. Психологиялык факторлор: жашы жете элек eспYPYмдeр АктивдYY психологиялык жана эмоционалдык eнYГYY мезгилинде, бул аларды айлана-чeйрeнYн таасирине жана жагдайларына дуушар кылышы MYMKYH. Айрым eспYPYмдeр агрессия, депрессия же импульсивдYYЛYктYн жогорулашы сыяктуу психикалык бузулуулардан жапа чегиши MYMKYH, бул кылмыштуу жYPYм-турум коркунучун жогорулатат. Жашы жете электердин кылмыш жасашынын себептери ар башка. 0лкeдeгY социалдык чыцалуунун eсYШY, экономикалык абалдын начарлашы жана жашоо децгээлинин тeмeндeшY, эреже катары, биринчи кезекте жаштарга таасир этет. Алкоголизм, анестезия, YЙ-бYлeдeгY кeйгeйлeр жана кемчиликтер сыяктуу кылмыштуу факторлор кылмыштуулуктун кeбeЙYШYнe жана кYчeшYнe таасир этет.
Социалдык жактан алсыз Yй бYлe-бул социалдык жактан алсыз балдары бар Yй бYлe жана жашы жете элек балдардын ата-энелери же мыйзамдуу eкYлдeрдYн балдарды тарбиялоосу жана мыйзам боюнча милдеттерин аткарбаган, алардын жYPYм-турумуна терс таасирин тийгизген же жаман мамиле кылган YЙ-бYлe.
Белгилей кетYYчY нерсе, психологиялык жана социалдык фактор, келечек жeнYндe дагы бир белгисиздик катары, изилдeeнYн кeз карашы, жумуш орду, жумуш менен камсыз кылуу жана коомдогу катуу менчик катмары жашы жете электердин бацгизаттарды колдонуудан улам кYHYмдYк кыйынчылыктардан качып кетишине алып келет. Алкоголдук ичимдиктердин, бацгизаттардын, зордук-зомбулуктун болушу адеп-ахлактык принциптердин, каада-салттардын жана нормалардын жоголушуна алып келет. Коомдогу eзгeрYYлeр жаш муунга тYЗдeн-тYЗ таасир этет, мунун бардыгы жаштардын социалдык коопсуздугу жана компетенттYY YЙ бYлeлYк билим берYYHYн жоктугу жeнYндe, ал жерде тeрeлгeндeн баштап туура негизделген моралдык принциптер жок. Yй бYлeлYк тарбия алсырап калганда, кeчe чeйрeсY таасир эте баштайт, бул негиз жана имитация болуп калат, кeбYнчe мындай тарбиянын негизи eтe жагымсыз. Жашы жете электер тарабынан жасалган кылмыштардын санынын кeбeЙYШY терец жана олуттуу социалдык чыр-чатактарды кeрсeтYп турат анда жаштар менен иштеген мекемелердин мамлекеттик программалары жана иш-аракеттери натыйжасыз болуп чыгат. Жашы жете электердин кылмыштуулугунун себептери: коомдун катмарлануусу, жашоонун тeмeнкY децгээли, eспYPYмдeрдYн арасында алкоголдук ичимдиктердин жана бацгизатка кeз карандылыктын жайылышы, адеп-ахлактын тeмeндeшY, адеп-ахлак, телевидение жана интернет, алар дайыма бузуку жашоо образын жайылтышат, eспYPYмдeрдYн eзYлeрYндe эрк сапаттарынын жоктугу ж.б.
Жашы жете элек кылмышкердин инсандыгына eзгeчe ^цул бурулса, профилактикалык иш-чаралар ийгиликтYY болот. Криминологиялык адз караштан алганда, муктаждык жашы жете элек кылмышкерлердин YЙ-бYлeлYк абалын биринчи кезекте изилдeeдe турат, мында инсандын социалдык сапаттары жана негиздери негиз болот. КeбYнчe ата-энелери туура эмес жYPYм-турум кылган YЙ бYлeлeрдe балдар кылмыш жолуна тYШYшeт. ЭспYPYмдeрдYн инсандык eзгeчeлYктeрYн аныктоонун негизи-алардын укуктук ац-сезиминин eзгeчeлYктeрY, кылмыш жасаган eспYPYмдeр мыйзамдуу сабатсыздыкка ээ. МYнeздYY eзгeчeлYк-eспYPYмдeрдYн бош убактысы, кылмышкерлердин бош убактысы алда канча кeп. Ошондой эле билим берYY менен инсандык маданияттын ортосунда жакшы байланыш бар - бул тенденция билим децгээли тeмeн балдардын билим децгээли жана билими жетиштYY болгон мыйзамды сыйлаган курдаштарына караганда кылмыш жасоого кeбYрeeк жакын экендигин кeрсeтeт.
Тарбиянын зыяндуу эки тYPY бар: деспоттук жана жол берYYЧY:
- балага туруктуу кысым менен байланышкан деспотиялык мYнeз, бардык иш-аракеттерди катуу кeзeмeлдee, жашы жете элек баланын каалоосун бекемдейт, айрыкча мeткeeл мезгилде" эркиндик жана адз карандысыздык YЧYн, кара ниеттик жана мыкаачылык атмосферасын тYзeт. Бул eспYPYмдeрдYн максимализми менен аралашып, жашы жете элек баланы YЙдeн качууга жана YЙ-жайсыз адамдардын катарын толуктоого тYртeт, алар кeбYнчe ар кандай максаттарда кылмыш жасашат. Бул кылмыш "eспYPYмдeрдYн кeтeрYЛYШYHYнм натыйжасы болушу мYмкYн. Жана мындай кылмыштын зордук-зомбулук мYнeзYн жокко чыгарууга болбойт, мисалы, ата-энелерге физикалык каршылык кeрсeтYY менен (айрыкча
тарбиялоодо физикалык таасир этYY ыкмаларын колдонуу менен). Эгерде тарбиялоодо физикалык зомбулукту колдонуу жeнYндe сeз кылсак, анда мындай ыкмалар баланын инсандыгын калыптандырууга eтe терс таасирин тийгизерин белгилей кетYY керек;
- же тескерисинче, ушул сыяктуу кесепеттерге алып келет, бул баланын кандайдыр бир кYнeeсY YЧYн кечирилген жана ал eзYHYн иш-аракеттери YЧYн жооптуу эмес. Мындай тарбия жазасыз калуу жана жол бербee сезимин калыптандырууга алып келет. Бул eз кезегинде социалдык коркунучтуу иш-аракет YЧYн жазадан коркуунун жоктугуна, жасалган аракеттердин зыяндуулугун жетиштYY децгээлде билбeeгe алып келиши MYMKYH.
Албетте, YЙ бYлeнYн таасири билим берYY таасири менен гана чектелбейт. Балдарга болгон мамилеси менен тыгыз байланышта болгон ата-энелердин жYPYм-туруму да маанилYY. Ата-энелердин жYPYм-туруму менен алардын балдар менен болгон мамилесинин ортосундагы мамиленин таасирин.
Азыркы учурда eспYPYмдeрдYн кылмыштуулугу кeп факторлуу жана татаал. 0спYPYмдeрдYн кылмышына таасир этYYЧY факторлорду изилдee, ошондой эле алдын алуу жана реабилитациялоонун инновациялык ыкмаларын иштеп чыгуу YЧYн кошумча изилдeeлeрдY жYргYЗYY маанилYY. Бул кeйгeйдY чечYY YЧYн, интеграцияланган ыкма керек, анын ичинде eспYPYмдeр YЧYн социалдык колдоону жана коргоо чараларын кeбeйтYY, айрыкча оор турмуштук шарттарда. Билим берYYHYн сапатын жана жеткиликтYYЛYГYн жакшыртуу, кeз карандылыкты алдын алуу программаларын жана агрессияны алдын алуу, ошондой эле eспYPYмдeрдYн коомдук жана маданий турмушка активдYY катышуусу кылмышкерлердин тобокелдигин азайтууга жардам берет. Мындан тышкары, бул кeйгeйдY чечYYДe маанилуу аспект-бул жашы жете элек кылмышкерлер YЧYн натыйжалуу реабилитациялоо программаларын иштеп чыгуу жана ишке ашыруу, анын ичинде психологиялык колдоо, конструктивдуу жYPYм-турумду YЙрeтYY жана курдаштары жана чоцдор менен eз ара аракеттенYY.
Ошондуктан, мамлекеттин, билим берYY мекемелеринин, коомдук уюмдардын жана YЙ бYлeнYн биргелешкен аракеттери eспYPYмдeрдYн кылмыштуулугун азайтууга жана анын eнYГYШY жана мYмкYнчYЛYктeрYн кецешуу YЧYн ыцгайлуу чeйрeнY тYЗYYгe жардам берет. Бул тармактагы илимий изилдeeлeр коомчулукка eспYPYмдeрдYн кылмыштуулугуна байланыштуу кыйынчылыктарды ийгиликтYY чечYYгe MYMKYHДYK берген билим жана тажрыйба алуу YЧYн улантылышы керек. Жыйынтыктап айтканда, жашы жете электердин кылмыштуулугу белгилей кетYY керек бири-бирине байланышкан тышкы жана ички факторлордун кeптYГYнeн кeз каранды.
Жашы жете электердин кылмыштуулугу сыяктуу кeрYHYштYн бар экендигин конкрепуу менен байланыштыруу терс социалдык же жYPYм-турумдук аспект ыцгайсыз-алар бар системада жана детерминисттик нерсе менен. Жашы жете электердин арасындагы кылмыштардын алдын алуу маселелери мамлекеттин милдети болуп саналат.
Жашы жете электердин жана жаштардын арасындагы кылмыштуулуктун эффективдYY атайын криминологиялык алдын алуунун негизги шарты бир эле учурда ар кандай ведомстволордун, мекемелердин, тYЗYмдeрдYн жакшы координацияланган eз ара аракеттенYYCY жана профилактиканын бардык тартылган субъекттеринин аракеттерин так координациялоо болуп саналат. Ошондуктан, жашы жете электердин жана eспYPYмдeрдYн
кылмыштуулукту алдын алуу системасын андан ары eнYктYPYY мамлекеттин жана жалпы коомдун толук колдоосусуз мYмкYн эмес. Мамлекет бул маселени чечYYгe жоопкерчиликтYY мамиле жасашы керек, жогорку квалификациялуу адистердин кадрдык резервдерин кецейтYY жана жашы жете элек балдары бар кембагал YЙ-бYлeлeрдYн кeйгeйлeрY менен алектенген мекемелердин каржылык колдоосун эске алуу керек.
Мамлекет ошондой эле коомдук ишмерлерди жана Социалдык адаптация жана жашы жете элек балдардын маданий eнYГYYCY YЧYн маданий мекемелердин жетекчилигин камтышы керек. Мамлекеттин, коомдук ишмерлердин, ошондой эле, айрыкча, ар бир жарандын биргелешкен аракетинин аркасында, бул кeйгeйдY чечYYHYн натыйжалуу ыкмасын табууга болот, атайын eспYPYмдeрдYн жана eспYPYмдeрдYн кылмыштуулугун криминологиялык жол менен алдын алуу YЧYн.
Кыргызстанда кылмыш жоопкерчилиги 16 жаштан, eзгeчe оор кылмыштар YЧYн (адам eлтYPYY, зордуктоо ж.б.) 14 жаштан башталат.
Кыргыз Республикасынын Башкы прокуратурасынын маалыматы боюнча, 2022-жылы кылмыш жасаган eспYPYмдeрдYн (14-17 жаштагы) саны 2021-жылга салыштырмалуу дээрлик 33 пайызга eскeн. Кыргызстанда акыркы эки жылда кылмыш жасаган eспYPYмдeрдYн саны 1,6 эсеге eстY, (кылмыш жасаган 14-17 жаштагы eспYPYмдeрдYн саны).
2018-жылдан бери Башкы прокуратура балдар жана балдарга каршы жасалган бардык кылмыштардын анализин жYргYЗYп келет. КeбYнчe уурулук катталат,б.а мотив социалдык, атайылап эмес. Бул жакырчылык жана кыйынчылыктар балдарды кылмыш жасоого тYртeт дегенди билдирет. Алардын кeбY мигрант YЙ бYлeлeрдYн балдары.
2021-жылы Улуттук статистикалык комитеттин маалыматы боюнча, балдардын 40,5% же 1 миллион 72 миц адам жакырчылыкта жашашкан. Эмгек, социалдык камсыздоо жана миграция министрлиги 2022-жылдын июль айында 88000ден ашуун мигрант ата-энелердин балдары жeнYндe билдирди. Ошол эле учурда, беш мицден ашуун бала туугандары жок адамдар менен жашашкан.
Улуттук статкомдун маалыматына ылайык, кылмыш жасалган учурда 14-17 жаштагы соттолгондордун саны акыркы жылдары кeбeйдY. Бирок бул 2000-жылдардын башындагыга караганда бир нече эсе аз.
Колдонулган адабияттар
1. Андриенко, В.К. Система перевоспитания подростков в условиях специальной школы: (Пособие: Науч.-метод. рекомендации) / В.К. Андриенко, Ю. В Гербеев, И.А. Невский; НИИ общ. пробл. воспитания АПН СССР, Лаб. по изуч. причин и предупреждению отклонений в поведении учащихся. - М.: Б. и., 2020.
2. Гилинский Я.И. Девиантность, преступность, социальный контроль. Избранные статьи. СПб., 2004.
3. Курбанова Д.А. Традиции и обычаи народов Дагестана в системе мер предупреждения преступности // Актуальные проблемы российского права. 2010. № 4 (17). С. 174-181.
4. Жаасынбек кызы, А., & Маманова, А. (2023). Yй бYлeлYк зомбулук: бYTYндeй коомдун кeйгeЙY. Ош мамлекеттик университетинин Жарчысы. Укук, 1(2), 43-48. DOI: https://doi.org/10.52754/16948661 2023 1(2) 7. EDN: IAHKAM.
5. Жаасынбек Кызы, А. Yй бYлeлYк зомбулук: бYTYндeй коомдун кeйгeЙY / А. Жаасынбек Кызы, А. Ж. Маманова // Ош мамлекеттик университетинин Жарчысы. Укук. - 2023. -No. 1. - P. 43-48. - DOI 10.52754/16948661_2023_1(2)_7. - EDN IAHKAM.
6. Маматсалим Кызы, Г. Правовой статус субьектов семейно-правовых отношений опека и попечительство над несовершеннолетними / Г. Маматсалим Кызы, Д. А. Джунусова // Вестник Ошского государственного университета. - 2021. - Т. 1, № 3. - С. 162-168. -DOI 10.52754/16947452_2021_1_3_162. - EDN HLWWIU.
7. https://cyberleninka.ru/article/n/organizatsionno-takticheskie-osnovy-rassledovaniya-otdelnyh-vidov-prestupleniy-sovershennyh-nesovershennoletnimi
