CC BY
4УДК: 34.343
eспyрyмдeрдyн кылмыш жасоодогу агрессиясынын
актуалдуу кeйгeйлeрy
Жаасынбек кызы А.,улук окутуучу Ош мамлекеттик университети email: zhaasynbekkyzy@inbox.ru Ош, Кыргызстан Турсунбай кызы Г., окутуучу Ош мамлекеттик университети Ош, Кыргызстан
Аннотация: Бул макала жашы жете электердин курдаштарына же башкаларга карата агрессияны кврсвтквн балдар бойго жеткенде башка олуттуу кылмыштарды жасашы мумкун болгондуктан, агрессиясынын учурдагы квйгвйун бир катар кыйынчылыкты жаратып келет, анткени бул квйгвйду кылмыштын алдын алуу боюнча мамлекеттин жана коомдун негизги аракеттери жашы жете электерди тарбиялоого багытталышы керек. Макалада агрессия жана анын алдын алуу жолдору жвнундвгу идеялардын мазмунун байланыштырууга аракет жасалып, психологиянын чвйрвсундв жана кылмыш-жаза мыйзамдарынын тутумунда иштелди.
Ачкыч свздвр: жашы жете электер, квйгвйлвр, укуктук концепция, чвйрв, журум-турум, кылмыш, коом, мыйзам, укук бузуу, агрессия, жаза.
актуальные проблемы агрессии подростков по совершению
преступлений
Жаасынбек кызы А.,старший преподаватель Ошский государственный университет email: zhaasynbekkyzy@inbox.ru Ош, Кыргызстан Турсунбай кызы Г., преподаватель Ошский государственный университет
Ош, Кыргызстан
Аннотация:В данной статье затронута актуальная проблема агрессии несовершеннолетних по совершению преступлений, поскольку дети, проявляющие агрессию по отношению к своим сверстникам или другим лицам, с наибольшей вероятностью совершат другие более серьезные преступления в зрелом возрасте, представляется, что основные усилия государства и общества по предотвращению этого преступления должны быть направлены на воспитание несовершеннолетних. В статье была предпринята попытка связать содержание представлений об агрессии и способах ее предотвращения, и она была разработана в области психологии и системы уголовного права.
Ключевые слова: несовершеннолетние, проблемы, правовая концепция, среда, поведение, преступление, общество, закон, правонарушение, агрессия, наказание.
current problems of aggression of teenagers to commit a crime
A. Zhaasynbek kyzy, Senior Lecturer Osh State University e-mail: zhaasynbekkyzy@inbox.ru Osh, Kyrgyzstan
A. G. Tursunbai kyzy Lecturer Osh State University Osh, Kyrgyzstan
Abstract: This article raises the current problem of aggression, as children who show aggression towards their peers or others as minors may commit other serious crimes as adults, because this problem is the main effort of the state and society to prevent crime. should be directed to the education of minors. The article tried to connect the content of ideas about aggression and ways to prevent it, worked in the field of psychology and the system of criminal law. Key words: minors, problems, legal concept, environment, behavior, crime, society, law, offense , aggression, punishment. This article deals with the actual problem of juvenile aggression in the commission of crimes, since children who show aggression towards their peers or other persons are more likely to commit other more serious crimes in adulthood, it seems that the main efforts of the state and society to prevent this crime should be aimed at educating minors. In the article, an attempt was made to connect the content of ideas about aggression and ways to prevent it, and it was developed in the field ofpsychology and the system of criminal law.
Keywords: incompetence, problems, legal concept, environment, behavior, crime, society, law, offense, aggression, punishment.
Акыркы он жылда дYЙнe жYЗYндe зордук-зомбулук фактылары кебейду. Адатта, ички (жеке) жана тышкы (социалдык) факторлордон келип чыккан агрессия жана агрессивдуулук тYШYHYктeрY менен байланышкан мындай социалдык коркунучтуу кeрYHYштeр олуттуу тынчсызданууну жаратат. Агрессия кeйгeЙY ДYЙнeлYк психологиядагы эц актуалдуу маселелердин бири болуп калды.
0спYPYмДYн инсандыгынын ички дYЙнeсY кeптeгeн тышкы факторлордун таасири астында калыптанат. Алардын арасында инсанды калыптандыруучу факторлордун таасири e3re4e ролду ойнойт. Агрессивд^ жYPYм мYнeзY адамда, негизинен жаш eзгeчeлYктeрY менен аныкталат.
Ар бир курактык мезгил белгилYY бир eнYГYY кырдаалына ээ жана инсанга белгилуу бир талаптарды коет. Курактык муктаждыктарга ылайыкташуу кeбYнчe агрессивдYY жYPYм-турумдун ар кандай кeрYHYштeрY менен коштолот. Алардын айланасындагы адамдар жаш кезинен эле калыптанып жаткан баланын психикасына таасир этет жана тарбиялоодогу ката мындай кесепеттерге алып келиши мYмкYн, андан кийин баланын тагдыры бYTYндeй жок кылынышы мYмкYн.
Билим берYY процессинде баланын психологиясын калыптандырууда ата-эненин ролу гана эмес, ар кандай eспYPYмдYн калыптануусуна таасир этYYЧY, кино, музыка, оюндар, эске алынышы керек. АгрессивдYY eспYPYмдeр, алардын мYнeзY жYPYм-турум eзгeчeлYктeрYнe карабастан айырмаланат. Аларга баалуулуктардын жакырчылыгы, алардын примитивдYYЛYгY, хоббинин жоктугу, кызыкчылыктардын тар жана туруксуздугу кирет. Бул балдар, эреже катары, интеллектуалдык eнYГYYCY тeмeн, мYнeзYHYн туруксуздугу, адеп-ахлактык идеялардын eнYкпeгeндYГY ж.б. Алар курдаштарына жана айланасындагы чоцдорго каршы эмоционалдык оройлукка, ачууланууга мYнeздYY.
Агрессия (латын тилинен "агрессио" - чабуул, кол салуу) - бул коомдогу адамдардын чогуу жашоо ченемдерине жана эрежелерине карама-каршы келген, кол салуу объектилерине жана адамдарга физикалык жактан зыян келтирYYCY (терс окуялар, чьщалуу, тынчсыздануу, депрессия ж.б.).
Агрессиянын эки TYPY бар: бири башкаларга, экинчиси eзYнe (автоагрессия) багытталат. Эки учурда тец агрессиянын себеби таарыныч. КeбYнчe таарынган адам кылмышкерге агрессивдYY жооп бере албайт, ошондуктан топтолгон агрессия жеткиликтYY объектке же адамдын eзYнe eтeт жана бул учурда ал eзYнe зыян келтире баштайт.
Бaлдaрдын жaнa eспYPYмдeрдYн укугун коргоо мaселеси ap дaйым эд aктyaлдyy мaселелеpдин бири болуп келген. ЭспYPYм кypaгындa инсaндык кaлыптaнyy процессинде тaжpыйбaнын интенсивдYY топтолушу од гaнa эмес, терс дa топтолот, aлap кечигип кepYHYп, eспYPYмДYн тaгдыpынa чод тaaсиpин тийгизиши мYмкYH.
ЭспYPYмдep дaгы эле жетиле элек жaнa чоддордой ойлошпойт, ошондукган aлap кaтa кетиришет же толугу менен кeзeмeлдe болбогон кылмыштapды жaсaшaт. ЭспYPYмдep ap кaндaй себептерден yлaм мыйзaмдapды бузушу мYмкYн жaнa aлapды жaшы жете электердин кылмыштyyлyгyнa aлып келYYчY бир кaтap фaктоpлоp бap. ЭспYPYмдepдYн жaшы жете элек кылмышкер болуп кaлышынын дaгы бир себептери,
- Kypдaштapдын кысымы-бул чыныгы нерсе, aл эми жaшы жете электер кeбYнчe "досторунун" aлдындa кaбыл aлынып, топтун мYчeсY болууну кaaлоосy жaнa жaсaгaн иш-apaкеттеpи кылмыш жолyнa тYЗдeн-тYЗ aлып бapyyсy.
- Мектептеги кeйгeйлep. Бул кeйгeй жaшы жете электердин кылмыштуулугунун себептеринин бири болуп сaнaлaт. Эгерде жaшы жете элек бaлa окyyдa кыйынчылыккa туш болсо же aтa-энеси болуп туруп, бaлaнын мектепке тaкaй бapышынa кызыкдap эмес болсо, aндa бул бaлa aкыpы кылмыш ишине aлып келген кыpдaaлгa туш болушу мYмкYн.
- Чоддор менен бaйлaнышынын жоктугу. Бaлдapды кypчaп турган aдaмдapдын тaaсиpи. Бул нерселердин тaбигый тapтиби. Kaтaлapды оддоого YЙpeтYY YчYн бойго жеткен тaaсиpи жок бaлдap, aлapды мыйзaмдын чегинде кaлyyгa Yндeшeт же жeн гaнa жaшоосyндa болyшaт кылмыш ишине кeбYpeeк кaбылышaт. Чоддордун тaaсиpи бaлдapгa бapдык кыpдaaлдapдa тyypa чечим чыгapyyгa жapдaм берет.
- YйдeгY физикaлык зомбулук. Yйдe бaлa же eспYPYм физикaлык зомбyлyккa кaбылгaндa. Эреже кaтapы, бул aдaмдapгa же мYлккe кapшы
кaтaaл кылмыштaрдa чaгылдырылaт. Keп yчyрдa, мындой мисaлдaр бaлaгa кaрaтa кылмыш жaсоонyн мындой мисaлдaры e4 олуу зом6улугуи жaрaтышы мYмкYи.
- Иштебеген же толук эмес YЙ-бYлe. ЭспYPYм aтa-энелерден жaиa бaшкa YЙ-бYлe мYчeлeрYиeи моролдык жaиa этиколык бaaлyyлyктaрды кaбыл мот. Албетте, YЙ-бYлe eспYPYмДYи жYPYм-тyрyмyи кaлыптaндырyyдa, оный иисaидыгыи торбиялоодо мaaиилYY ролду ойнойт. Бирок, eспYPYмдeр aгрессивдYY болуп колышот же YЙ-бYлeдeгY бaшaлaмaидыккa туш болгондо гата жошы жете элек кылмыштуулуктун белгилерин кeрсeтYшeт. Жомж мaмилеси бор дисфункционолдуу же толук эмес YЙ-бYлeлeр eспYPYмдeрдYи одошып, aгрессивдYY болушута олып келиши мYмкYи. Жолгыз бой ото-энелер кeбYичe жумуш менен олек болушот, ошондукган мор болдоры менен убокыт eткeрe мыш^йт. Бул eспYPYмдeрдYн YЙдeи тышкоры кeцYЛ бурууну жота боорлошууну издеп жaткaидыгыиa влып келет.
- ^рж^ыи жоктугу. Тaмaк-aштыи, кийимдин же жошой турган жердин жетишсиздиги кылмыш ишине олып келиши мум^н. Болдор очко болгондо уурулук кыло боштошот. Эгерде жошы жете элек ад^м e3YHYH эц жeиeкeй муктождыкторын кaиaaттaидырa олбосо, ондо кылмыш ишинин ^ш^ген тYрлeрY Y4YH жогорку потенциол бор.
Болоныи кылмыш коолоолору менен тeрeлбeгeнYн тYШYИYY мaaиилYY. Жошы жете электердин кылмыштуулугута жвга кооптуу жогдойлорго влып келYYЧY себептер ор дойым бор. Алгачкы этопто белгилYY бир кийлигишYY толоп кылынот жота жошы жете электердин кылмыштуулугунун олдын олуу Y4YH &лгач себептерин ток тYШYHYY керек. Kылмыш иштери менен aлектеиYY кeбYичe жошы жете элек болоныи жошоосундогы бошко кeйгeйлeрдYи иaтыйжaсы болуп сон^от. ЭспYPYмдeрдYи aгрессивдYYЛYГY, мисмы, ото-энелер жота торбиячылор торобынон эмоционолдык четке когуунун фонундо, же тескерисинче, жолпы жвга котуу кeзeмeл шортындо eиYГYШY мYмкYи.
Биринчиси, eзYHYн психологиялык кeйгeйлepY бap aтaлapдын мaмилесинин мYнeздYY eзгeчeлYГY, мисaлы, тынчсыздaнyy, aлapдын интеллектyaлдык, эркектик жaнa сексyaлдык жeндeмдepYнe бaйлaныштyy белгисиздик. Бaлa психологиялык ыдгайсыздык, KeдYлДYн тapтыштыгы жaнa там кepYY шapттapындa eсeт жaнa eнYгeт, нaтыйжaдa aгpессия кeбYнчe нaapaзычылык жYPYм-тypyмyнyн бир тYPY кaтapы тaндaлaт, eч aлyy, эмоционaлдык aгyy жолу кaтapы, бaшкaлapды aгa кeдYл бypyyгa мaжбypлaйт. Ошондyктaн, мектепке чейинки бaлдap, бeбeктep сыяктуу эле, aлapгa кapшы кылмыштapды eз aлдынчa билдире aлышпaйт жaнa кeбYнчe кылмыштap YчYнчY жaктын отчеттору же бaйкоо кaмеpaлapы же физикaлык зомбулуктун кесепеттери кaйтapылгыс болгондо гата aчылaт.
АгpессивдYY кepYHYштepдYн кYЧY, бaгыты жaнa yзaктыгы психологиялык, физиологиялык жaнa кыpдaaлдык фaктоpлоpдyн бYTYндeй спектрине жapaшa болот. АгpессивдYYЛYктYн жогорку дедгээлин тYЗYYДe кeптeгeн биогpaфиялык жaнa конституциялык фaктоpлоp мaaнилYY ролду ойнойт-aдaмдын тaмaктaнyyсyнyн мYнeзY aнын согyшчaндыгын arnircram. Бирок ap бир aгpессиянын жYpeгYндe чыр - чaтaк-aд-сезимдYY же aд-сезимсиз, тез же yзaккa созyлгaн, дaяpдyyлyк менен кeтepYЛYп же кaбыл aлынyyгa apгaсыз болот.
Бaлa мектепке бapгaндa, aл жaды тaжpыйбaлapды aлaт, социaлдык кыpдaaл eзгepeт жaнa YЙ-бYлeдeгY бaapлaшyy стили eзгepYШY мYмкYн. Бул контекстте зордук-зомбулук, физикaлык жaзa, чыp-чaтaктap жaнa мaзaктоолоp, aйpыкчa aвтоpитapдык YЙ-бYлeлepдe болушу мYмкYн. Ушул чыp-чaтaктyy кыpдaaлдapдын aйpымдapын кылмышсыз жолу менен чечсе болот, aнткени ушул кypaктa бaлa дaгы деле eзYнe туруштук бере aлбaйт. Бaлдapгa кapaтa зомбулук зaмaнбaп коомдун eнYГYШYнe коркунуч тyyдypгaн эд aктyaлдyy кeйгeйлepдYн бири. Бaлдapгa кapaтa зомбулукту колдонуу aлapдaгы эд кYчтYY стрессти жapaтaт, aнын кесепеттери кийинчерээк кepYHYШY мYмкYн. Ошол эле
учурда, бYткYл дYЙнeлYк саламаттыкты сактоо уюму (ДССУ) стрессти зордук-зомбулуктан улам мээнин эрте eнYГYШY жана иммундук жана нерв системаларынын eнYГYШY начарлап, байланыштырат. Бойго жеткенде, бала кезинде физикалык зомбулукка кабылган адамдар YЧYн зордук-зомбулук (же тескерисинче, зомбулуктун курмандыгы болуп калса), депрессия, ар кандай кез карандылыктын пайда болушу (алкоголь, тамеки тартуу, тамактануунун бузулушу) сыяктуу жYPYм-турум жана физикалык жана психикалык ден-соолук жаатындагы кейгейлер бар. Жашы жете электерге каршы кылмыштардын жана жашы жете электерге жасалган кылмыштардын езгече мамилесин да белгилей кетYY керек. Практика керсеткендей, жашы жете электерге каршы кылмыштары жана бойго жеткенде да кeрYHYШY мYмкYн болгон жашы жете электерге карата кылмыштуулуктун eсYШYнe жана "стимулдаштырууга" ебелге тYзeт.
Атайын изилдeeлeрдYн баамында "YЙ-бYлeлYк мамилелер бузулуп, Yй-бYлeнYн криминогендик потенциалы жашы жете элек бала чыныгы тYрмeгe кесилгенге чейин темендейт"деп бекеринен айтылбаса керек.
Балдарга карата зомбулуктун себептери эмнеде? КeбYнчe кYHYмдYк жашоодо: " eзY (бала) кYнeeлYY." Чынбы? деген сез бар.
Анын YCTYнe, eспYPYм эч качан атайлап бир ишти жасабайт, тYрткY, таасир алдында гана болмойун, муну психология жаатындагы кептеген изилдеелер тастыктайт. Бирок, кээ бир чоцдор муну кабыл ала алышпайт жана тYШYнe алышпайт, бул башка факторлор менен айкалышып, балага карата зомбулукка алып келет. Ошол эле учурда, бала зордук-зомбулукту колдонууда дагы деле туруштук бере албайт, эц негизгиси, балдар жаза менен eзYн-eзY кылмыштуулуктун айырмасын тYШYHYшпeйт. Бул курактагы бала eзY YчYн туруштук бере албайт, жигердYY каршылык керсете албайт, натыйжада ал чоцдор аларда топтолгон агрессияны бузган объект болуп калат.
Ошондуктан, жашы жете электердин мыйзамды бузушуна себеп болушу MYMKYH болгон кептеген себептер бар. Аларга теменкулер кирет: тецтуштардын басымы, курдаштардын девианттык жYPYм-турумга катышуусу, анын ичинде кылмыш жYPYм-туруму, тецтуштары менен кеземелсуз убакыт, ата-энелик кылмыш, ата-энелик тартиптин начардыгы жана кеземел, YЙ-бYленYн кирешеси темен, социалдык четтетYY, четтетYY, Y®-бYлелYк чыр-чатактар, бацги заттарды же спирт ичимдиктерин колдонуу, психикалык оорулар, билим децгээли жетишсиз жана башкалар. Чындыгында, " ар кандай кылмыш кылмышкер менен жабырлануучунун ортосундагы ез ара аракеттенуртрт натыйжасы болуп саналат, ал бир катар объективдуу жана субъективдYY байланыштарга негизделген, ошондуктан кылмышкердин гана эмес, зордук-зомбулуктан жабыркаган жашы жете электердин да инсандыгын изилдее керек. "Баланын кылмыш жасоонун механизминдеги ролун изилдее YЧYH "жабырлануучулук" тYШYHYГYне кайрылып, аны "жабырлануучунун жYPYм-турумум тYШYHYГY менен аныктоо керек.
Ошондуктан, агрессия-бул коомдогу сый-урматтуу жана татыктуу жYPYм-турумдун сакталбашы. Акыркы учурларда кастык ооруга айланат. Жалпысынан алганда, душмандык циклди тYЗYY алгоритми мындай керYнет: биринчиден, байкоочуга керYнбейт жана оорулуунун езY YЧYн эмоционалдык жактан калыптанбаган процесстерден айырмасы биологиялык жашоонун стандарттуу курсу. Бул этапта пайда болгон оор трансформацияларды жецYYге багытталган компенсациянын элементтери тартылат. Антисоциалдык жYPYм-турум жайылып кетпеши жана еспYPYмдер YЧYH жYPYм-турумдун кенYMYш моделине айланышы YЧYH, эрте диагноз коюу, психологиялык баалоо жана антисоциалдык жYPYм-турумдун алдын алуу ез убагында жYргYЗYЛYШY керек.
Демек, агрессияны жашоо жана адаптациялоого ебелге тYЗген жYPYм-турумдун биологиялык жактан ылайыктуу формасы катары кароого болот. Экинчи жагынан, агрессия адамдардын позитивдYY мацызына карама-каршы келген жYPYм-турум катары деп эсептелет.
Адабияттар:
1. Бандура А. eспYPYмдeрдYн агрессиясы / А. Бандура, Р. Уолтерс - М.: Эксмо пресс, 2009.
2. Барон Р. Агрессия / Р. Барон, Д. Ричардсон. - С-Пб.: Питер, 2009.
3. Галагузова м. а. социалдык педагогика: лекция курсу / М Галагузова,
Ин галагузова, ГН Штинова [жана башкалар.]. - М.: Гуманитардык. Эд. ВАЛДОС борбору, 2009.
4. Личко А.Е. 0спYPYмдeрдeгY каармандардын акцентуацияларынын жана психопатиясынын тYрлeрY. М.: Аст -Харвест 1999.
5. Паренс Г. Биздин балдардын агрессиясы. - М.: Эд. Форум-Хаус, 1997.
6. Кривцов, доор / св кривцов кесилишиндеги св eспYPYм. - М.: Генезис, 2010.
7. Семенюк Л. М. АгрессивдYY жYPYм-турумдун психологиялык eзгeчeлYктeрY eспYPYмдeр жана аны оцдоо шарттары / Л. М. Семенюк. - М., 2009.
8. Шестакова Е. Г., Л. Дж. Дорфман Агрессиянын Жеке eбeлгeлeрY / / / Психология дYЙнeсY. - 2011.
