CC BY
0ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ФИЛОЛОГИЯ JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. PHILOLOGY
e-ISSN: 1694-8874
№2(4)/2024, 63-76
УДК: 316.35
DOI: 10.52754/16948874 2024 2(4) 7
ЖАШТАР АРАСЫНДА КИБЕРБУЛЛИНГ: СЕБЕПТЕРИ, КЕСЕПЕТТЕРИ ЖАНА
АЛДЫН АЛУУ СТРАТЕГИЯЛАРЫ
КИБЕРБУЛЛИНГ СРЕДИ МОЛОДЕЖИ: ПРИЧИНЫ, ПОСЛЕДСТВИЯ И СТРАТЕГИИ
ПРЕДОТВРАЩЕНИЯ
CYBERBULLYING AMONG YOUTH: CAUSES, CONSEQUENCES, AND PREVENTION
STRATEGIES
Бакытбек кызы Каныкей
Бакытбек кызы Каныкей Bakytbek kyzy Kanykei
студент, Ош мамлекеттик университети
студент, Ошский государственный университет _Student, Osh State University_
Жапаралиев Шербол Жапаралиевич
Жапаралиев Шербол Жапаралиевич Sherbol Zhaparaliev
PhD, улук окутуучу, Ош мамлекеттик университети
PhD, старший преподаватель, Ошский государственный университет PhD., Assistant Professor, Osh State University shjaparaliev@,oshsu.kg ORCID: 0000-0002-1009-4093
ЖАШТАР АРАСЫНДА КИБЕРБУЛЛИНГ: СЕБЕПТЕРИ, КЕСЕПЕТТЕРИ ЖАНА
АЛДЫН АЛУУ СТРАТЕГИЯЛАРЫ
Аннотация
Социалдык тармактардагы кибер зордук-зомбулук, 6YrYHKY кYндYн санарип коммуникациясынын жацы жана опурталдуу чакырыгы болуп саналат. Технологиянын внYГYШY жана социалдык тармактардын жашообузга жайылышы менен биз зордук-зомбулуктун жацы формасына - кибер зордук-зомбулукка туш болдук. Бул кврYHYш онлайн рэкетчилик жана коркутуулардан баштап жалган маалыматтын (дезинформация) жайылышына жана жеке маалыматтарга мыйзамсыз кируу^н кецири спектрин камтыйт. Бул макала кибер зордук-зомбулуктун психологиялык ден соолукка, социалдык вз ара аракеттенYYгв жана коомчулук менен болгон мамилелерге тийгизген таасирин изилдввгв багытталган. Бул болсо жыйынтыгында кибер зордук-зомбулуктун курмандыктарын колдоонун жана коргоонун натыйжалуу ыкмаларын иштеп чыгууга вбвлгв тYЗвт.
Ачкыч свздвр: кибербуллинг, кибер зордук-зомбулук, киберсталкинг, дезинформация, кастык тили, психологиялык ден соолук
КИБЕРБУЛЛИНГ СРЕДИ МОЛОДЕЖИ: ПРИЧИНЫ, ПОСЛЕДСТВИЯ И СТРАТЕГИИ ПРЕДОТВРАЩЕНИЯ
Аннотация
Кибербуллинг в социальных сетях — это новая и опасная проблема в современной цифровой коммуникации. С развитием технологий и распространением социальных сетей в нашу жизнь мы столкнулись с новой формой насилия -кибернасилием. Это явление охватывает широкий спектр: от онлайн-травли и угроз до распространения ложной информации (дезинформации) и незаконного доступа к персональным данным. В этой статье рассматривается влияние киберзапугивания на психологическое здоровье, социальные
взаимодействия и отношения в обществе. Это, в свою очередь, способствует разработке эффективных методов поддержки и защиты жертв кибернасилия.
CYBERBULLYINGAMONG YOUTH: CAUSES, CONSEQUENCES, AND PREVENTION STRATEGIES
Abstract
Cyberbullying on social media is a new and dangerous problem in modern digital communication. With the development of technology and the spread of social networks in our lives, we are faced with a new form of violence - cyberbullying. This phenomenon covers a wide range: from online bullying and threats to the spread of false information (disinformation) and illegal access to personal data. This article examines the impact of cyberbullying on psychological health, social interactions and relationships in society. This, in turn, contributes to the development of effective methods for supporting and protecting victims of cyberbullying.
Ключевые слова: кибербуллинг, кибернасилие, киберсталкинг, дезинформация, язык вражды, психологическое здоровье
Keywords: cyberbullying, cyberviolence, cyberstalking, disinformation, hate speech, mental health
Киришуу: социалдык медиа колдонуунун дуйнелук тенденциялары
Социалдык медиа - бул адамдарга контентти (текст, CYpeTTep, видеолор сыяктуу) TY3YYre жана бeлYШYYгe, интернет аркылуу бири-бири менен баарлашууга мYмкYндYк берген онлайн платформалар жана тиркемелер. Алар профилдерди тY3YYгe, досторду же жолдоочуларды кошууга, баарлашууга же комментарий жазууга жана баракчаларьщызга же аккаунттарыцызга контентти жарыялоого мYмкYнчYЛYк берет. Социалдык медиа кeптeгeн адамдардын кYHYмдYк жашоосунун маанилYY бeлYГY болуп калды жана байланыш, маалымат алмашуу, ^нул ачуу, жарнама жана башка максаттарда колдонулат (Омаралиева ж.б., 2021; Аркабаев ж-а Базарбаев, 2023; Balkhimbekova et al., 2024).
Социалдык медиа дYЙнe жY3Y боюнча укмуштуудай популярдуу болуп, коомго, экономикага жана кYHYмдYк маданиятка олуттуу таасирин тийгизди десек болот. Бул таасирди бир нече негизги пункттар менен алып караса болот:
1. Глобалдык камтуу: Социалдык медиа дYЙнeнYн дээрлик бардык eлкeлepYнe жетет. Facebook, Instagram, Twitter, LinkedIn, WhatsApp, YouTube жана башка ^ш^ген платформалар дYЙнe жY3Y боюнча миллиондогон жана миллиарддаган колдонуучуларга ээ.
2. Мобилдик жеткиликтYYЛYк: Мобилдик технологиялардын жана интернет тармактарынын eнYГYШY бYткYЛ дYЙнe жY3YндeгY адамдарга мобилдик тY3YЛYштepY аркылуу социалдык медиага оцой киpYYгe мYмкYндYк берди. Бул социалдык платформалардын популярдуулугун жана колдонулушун бир топ жогорулатты.
3. Маданий айырмачылыктар: 0лкeлep жана аймактар боюнча социалдык медианы колдонуу артыкчылыктарында айырмачылыктар болушу мYмкYн. Мисалы, Кытайда WeChat жана Weibo сыяктуу платформалар популярдуу болсо, Орусияда ВКонтакте жана Одноклассникиге артыкчылык берилет.
4. Маалымат мейкиндигине таасири: Социалдык тармактар маалыматты жайылтууда жана коомдук пикирди калыптандырууда маанилYY роль ойнойт. Алар жацылыктар, жеке ой-пикирлер, жарнама жана маданий контент YЧYн ылайыктуу каналга айланган.
5. Бизнеске жана маркетингге тийгизген таасири: ^ш^ген компаниялар товарларын жана кызматтарын жарнамалоо жана кардарлар менен e3 ара аpакеттенYY YЧYн социалдык медианы колдонушат. Бул кeптeгeн бренддердин маркетинг стратегияларынын ажырагыс бeлYГY болуп калды.
Жалпысынан алганда, социалдык медиа заманбап жашоонун ажырагыс бeлYГY болуп калды жана дYЙнeлYк денгээлде олуттуу таасирин улантууда.
Statista агенттигинин берген маалыматына ылайык, 2024-жылдын апрель айында дYЙнeдeгY эц кeп колдонулган социалдык тYЙYндep тeмeнкYлep болгон (ай сайын активдYY колдонуучулардын саны): 1
Facebook 3.065 млн колдонуучу
YouTube 2.504 млн колдонуучу
1 Statista, "Most popular social networks worldwide as of April 2024, ranked by number of monthly active users", https ://www. statista. com/statistics/272014/global-social-networks-ranked-by-number-of-users/ (a^brnraH garacbi: 13.05.2024).
Instagram 2.000 млн колдонуучу
WhatsApp 2.000 млн колдонуучу
TikTok 1.582 млн колдонуучу
WeChat 1.343 млн колдонуучу
Facebook Messenger 1.010 млн колдонуучу
Telegram 900 млн колдонуучу
Snapchat 800 млн колдонуучу
Douyin 755 млн колдонуучу
Ал эми eлкeлeрдY социалдык медианы колдонуучулардын санына карап тизмектей турган болсок, 2023-жылдын жыйынтыгы боюнча тeмeндeгYдeй абалды кeрeбYЗ (миллион
колдонуучу). ТeмeндeгY маалыматтан eлкe жарандарынын дээрлик кeпчYЛYГYHYн
2
социалдык медиа колдонгону кeрYHYп турат
Кытай 1.069 млн колдонуучу
Индия 862.08 млн колдонуучу
АКШ 308.27 млн колдонуучу
Индонезия 228.76 млн колдонуучу
Бразилия 171.17 млн колдонуучу
Z муунунун (1997-2012-жылдар аралыгында тeрeлгeндeр) социалдык медианы колдонуусунун алты негизги себебин алып караса болот. Алар: (1) маалымат издee, (2) шыктандыруу, (3) баарлашуу, (4) ^нул ачуу, (5) коомчулукка таандык болуу жана (6) эскертYYлeр (Benavides et al., 2023: 23). Бул иш-аракеттерге кeз салуу бизге Z муунунун кYHYмдYк жашоосунда социалдык медианы кантип колдонорун жана бул контекстте алар YЧYн кандай муктаждыктар жана баалуулуктар маанилYY экенин тYШYHYYгe жардам берет.
Жалпысынан, жаш колдонуучулардын социалдык медианы колдонууга болгон алты мотивдерин тeмeнкY Таблица 1де жалпылоого болот
Таблица 1. Социалдык тармактарды колдонуунун себептери (Benavides et al., 2023: 26)
Себеп Аныктама
Маалымат издвв ДYЙнe жYЗY боюнча болуп жаткан окуялардан, алардын коомдук чeйрeгe жана айлана-чeйрeгe тийгизген таасиринен кабардар болуу
Шыктандыруу Эмгек кылуу жана билим алуу маселелеринен мотивацияга чейин кызыккан ар кандай темаларда илхам алуу
Баарлашуу Достор жана YЙ-бYлe менен баарлашуу жана алардын жашоосунун бир бeлYГY болуу
Квцул ачуу Бош убактыларды ^нул ачуу YЧYн колдонуу
Коомчулукка таандык болуу Жалпы кызыкчылыктардын тобуна кошулуу менен коомчулуктун бир бeлYГY болууга аракет кылуу
Эскертмелер БирeeлeрдYн иш-чараларына же туулган ^н сыяктуу майрам кYндeрY тууралуу эскертме алуу
2 Statista, "Number of social network users in selected countries in 2023 and 2029",
https://www.statista.com/statistics/278341/number-of-social-network-users-in-selected-countries/ (a^brnraH garacbi:
13.05.2024).
Изилдеенун методологиясы
Квалификациялык иштин изилдее бeлYГYЦДe социалдык тармактарда аялдарга жана кыз-келиндерге карата кибер зордук-зомбулуктун табиятына токтолду. "Гендердик (адамдын коомдук жынысына карап) кибер зордук-зомбулуктун кандай тYрлeрY бар?", "Алардын бири биринен кандай айырмалары бар?", "Зомбулуктун жыйынтыгы кандай терс кесепеттерге алып келиши мYмкYн?", "Анын алдын алуу YчYн эмне кылуу керек?" деген сыяктуу суроолорго жооп изделди.
Социалдык тармактарда аялдарга карата зомбулук темасына арналган бул квалификациялык иштин методологиясы eзYндe темен^ кадамдарды камтыйт:
• Проблемага байланыштуу негизги терминдерди жана тYШYHYктeрдY аныктоо.
• Ачкыч сeздeрдY колдонуу менен академиялык маалымат базаларынан жана башка булактардан адабияттарды издee.
• ТиешелYY булактарды тандоо жана талдоо.
• Онлайн чeйрeдe зомбулуктун ар кандай аспектилери боюнча маалыматтарды системалаштыруу жана классификациялоо.
• Негизги жыйынтыктарды жана андан аркы изилдeeлeр YЧYн багыттарды аныктоо YЧYн анализдин натыйжаларын синтездee жана талкуулоо.
Мындай подход социалдык тармактарда аялдарга карата зордук-зомбулук кeйгeЙYн системалуу жана комплекстYY изилдeeнY камсыз кылат, бул болсо бул квалификациялык ишти жазууга негиз болуп саналат.
Социалдык медианы кара ниетте колдонуу Кастык тили
Кастык тили - бул башка адамды же адамдардын тобун басуу, кемсишуу же кол салуу YЧYн арналган коммуникациянын бир тYPY. Тилдин бул тYPY ар кандай формада болушу мYмкYн, анын ичинде мазактоо, коркутуу, жалаа жабуу, басмырлоо жана жек кeрYY. Жек кeрYYЧYЛYктYн eзгeчeлYГYHYн бири - анын агрессивдYY жана терс eцY. КeбYнчe мындай тил башка адамдын инсандыгын, баалуулуктарын же мYнeзYн кемсинткен пикирлер же кол салуулар YЧYн колдонулат. КонструктивдYY сындын же пикир келишпестиктерди талкуулоонун ордуна, жек кeрYY сeздeрY азап-кайгы жана зыян келтирYYгe умтулат.
Мындан тышкары, кастык тили сeздeрY кeп учурда тукуруп же манипуляциялоо YЧYн колдонулат. Ал адамдардын белгилYY бир тобуна карата терс ^з караштарды тYЗYYгe же адамдардын же жамааттардын ортосунда чыр-чатакты жаратууга багытталган болушу мYмкYн. Кастык тили кeбYнчe инсандар аралык чыр-чатактын кYчeшY, коомдогу чьщалуунун децгээлин жогорулатуу, адамдардын укуктарын жана кадыр-баркын бузуу сыяктуу терс кесепеттерге алып келет. Ошондуктан мындай тилдин жайылышына каршы кYрeшYY жана сый-урматтуу жана конструктивдYY баарлашууга дем берYY маанилYY.
Кастык тилинин жалпы кабыл алынган аныктамасы жок. Анын мYнeздeмeсY Батыш дYЙнeсYHYн сыртында аз белгилYY жана ар кандай дYЙнe таанымдардын ортосундагы интеллектуалдык талаш-тартыштын предмети болуп саналат. Жалпысынан алганда, кастык тили, адатта, коомдук азчылыктын eкYЛдeрYнe каршы багытталган бир адамга же топко каршы чабуул болуп саналат. Ошентип, негизинен сексисттик, расисттик, ксенофобиялык, жаштык бeлYYЧYЛYк, адамды салмагына карап шылдьщдоо же гомофобиялык деп бeлYYгe болот. Хейтерлер, мисалы, аялдарга, караларга, иммигранттарга, кары-картацдарга, жана майыптарга кол салышат. Бириккен Улуттар Уюму кастык тилин расалык, улуттук же гендердик eзгeчeлYктeргe негизделген кылмыштарга тиешелYY экенин баса белгилейт (Di Fatima, 2023: 11).
Кастык тилинин ^п колдонулган академиялык аныктамасы Фарриордун сунушу болуп саналат, ал "мазактоочу, кемсинткен, коркуткан, куугунтуктаган жана/же зордук-зомбулукка, жек кeрYYЧYЛYккe же дискриминацияга тYрткeн" ар кандай сeзгe колдонууну сунуштайт. Ар бир адамды татыксыз оозеки чабуулдардан "коргоо" YЧYн иштелип чыккан бул аныктаманын жалпы мYнeзY анын талашсыз артыкчылыгы болуп саналат. КeбYрeeк заманбап ыкмаларда жек кeрYY тYШYHYГY, адатта, белгилYY бир семантикалык аспектилерге же максаттуу топторго карата колдонулат. Гельбердин концепциясына шилтеме жасаган Ричардсон, кастик тили социалдык жактан маанилYY бир иденттYYЛYккe негизделген топтун мYчeлeрYнe карата колдонулаарын айткан (Harmon, 2023: 288).
Жeнeкeй тил менен айтканда, кастык тилин расалык, гендердик, сексуалдык ориентация жана башкалар сыяктуу eзгeчeлYктeргe негизделген инсандарга же адамдардын топторуна карата кемсинткен дискурс катары аныктаса болот. Кастик тили - бул адамды же адамдардын тобун ким экендигине, башкача айтканда, динине, этникалык таанымына, улутуна, расасына, тYCYнe карата кемсинткен же басмырлоочу сeздeрдY колдонгон же кол салган CYЙлee, жазуу же жYPYм-турум болуп саналат (Faria, 2023: 312; Tsene, 2023: 186).
Кастык тили диний сабырсыздыктан улам да келип чыгышы жана кYчeтYЛYШY мYмкYн (мисалы, католиктерге же мусулмандарга каршы), уруулар аралык чыр-чатактарга же бир eлкeнYн ичиндеги инсандарга (тYштYккe каршы тYндYккe, борборго жана айыл жергесине) карата терс пикирди кYчeтYШY мYмкYн. Ар кандай ыкмаларды эске алуу менен, бул кубулушту тYШYHYY ал пайда болгон контекстке жараша болот. Коммуникативдик акт катары жек кeрYYЧYЛYктYн тамыры белгилYY бир маданияттын коддорунда жана баалуулуктарында жатат (Di Fatima, 2023: 11-12).
Эми болсо бираз статистикага кайралсак. 2022-жылдын акыркы Yч айында Инстаграмдан 4.7 млн жек кeрYYЧYЛYккe Yндeгeн материал eчYPYЛгeн. Ушул эле себептYY 2021-жылдын алгачкы Yч айында Ютубдан 85 миц видео, 2022-жылы Фейсбуктан 35.1 млн материал, 2021-жылдын эки айында эле Тиктоктон 300 мицден ашык видео жана 2022-жылы Твиттерден 1.6 млн материал eчYPYЛгeн (Ибрагимова, 2023: 44-45).
Социалдык тармактарда ушактар
Ушактар тастыкталбаган маалымат болуп эсептелет, бул маалыматтын чындыгы тастыктала элек. Дифонзо жана Бордиа ушактарды текшерилбеген, бирок маанилYY маалымат катары аныкташат. Бул адатта "белгисиздиктин жана потенциалдуу коркунучтун
контекстинде" пайда болот жана адамдарга тобокелдиктерди таанууга жана башкарууга жардам берет. Уотсон жана Хилл кошумчалайт: ушак-айыцдардын кайдан келип чыкканын табуу кыйынга турат, алар формалдуу эмес каналдар аркылуу ооздон оозго тез тарайт жана эффективдYY байланыш каналдарынын жоктугунан улам тыгыз байланышта болгон жамааттарда eнYгeт. Ушактар тepт категорияга бeлYнeт: карама-каршылык, спекуляция, мисинформация (misinformation) жана дезинформация (жалган маалымат). Акыркы эки категорияга ^шугу жана оор таасиринен улам коммуникация изилдeeлepYндe кeбYpeeк кeцYЛ бурулган. Мисинформация - бул жалган маалыматты атайылабастан таратуу, ал эми дезинформация - башкаларды алдоо максатында жалган маалыматты атайылап тузYY жана таратуу. Дезинформация булактын ниетине жараша болот жана ниети кeбYнчe анын булагы ачыкка чыккандан кийин билинет (Al-Zaman & Puja, 2021: 48-49).
Кибер-харассмент
Кибер-харассмент (кибер куугунтук) eтe кенен тYШYHYк, анын кибер байкоо, кабер коркутуу, чоцсунуу, каралоо, моббинг (кeптee) жана мазактоо сыяктуу кepYHYштep болушу мYмкYн.
Харассментти бир тYШYHYк катары кароодо биз аны тY3гeн практикалардын жана динамикалардын жыйындысын тYШYHYШYбY3 керек. Бул кepYHYшкe кабылгандар eздepY башынан eткepгeн жYPYм-туpумдун кецири спектрин куугунтук катары CYpeттeшY мYмкYн. Бирок анын ичинде кемсинткен сeздep, доксинг ^^ee жeнундe жеке жана купуя маалыматты анын макулдугусуз издee жана/же жарыялоо), догпайлинг (иттерди таштоо маанисине келе тургандай ^ш^п жабылуу) же кылмыштуу топтоштуруу (белгилYY адамдарга же бутага макулдашылган кол салуулар), социалдык мазактоо жана кибер-сталкинг (бир адамга башка адамдан же адамдардын тобунан каалабаган интрузивдик ^^л буруу же байкоо) сыяктуу туpлepY бар (Marwick, 2023: 105).
Кибер-сталкинг, кибер куугунтук жана кибер чоцсунуунун баары санариптик технологияны колдонуу менен агрессордун жабырлануучуга карата жуpYм-туpумун билдирет. Бул терминдер кYнумдYк жашоодо синоним катары колдонулат, ал эми кимдир-биpeeнYн аброюна шек келтирген жалаа тушYHYгу белгилYY бир юридикалык мааниге ээ (Green, 2010: 112).
Кибер чоцсунуу
Чоцсунуу (bullying) - бул адамдарды куугунтуктоо жана аларды жаман акыбалга TYШYPYY YЧYн кYч колдонуу же коркутуу болуп саналат. Кибер чоцсунуу - бул электрондук маалымат каражаттарын колдонгон чоцсунуунун же бейбаштыктын бир TYPY. Кибер чоцсунууга кабылган адамдар телефондон же компьютерден жеткиликтYY электрондук почтаны, заматта кабарлашууну (СМС), тексттик билдиpуулepдY жана CYpeттepдY колдонушу мYмкYн. Веб-баракчалар, блогдор, чат бeлмeлepY жана Facebook жана Instagram сыяктуу коомдук желе сайттары да коркунучтуу билдиpYYлepдY жана CYpeттepдY камтышы мYмкYн. Кибер чоцсунуу кээде кибер куугунтук деп да аталат, айрыкча чоцдор кабылганда. Кибер чоцсунуу же коркутуу ачык да жашыруун да болушу мYмкYн (Hunter, 2012: 6; Carty, 2023: 194).
2013-жылы Лондондо жарыяланган "Медиа зомбулуктун энциклопедиясынын" берген маалыматына ылайык, кибер коркутуунун аныктамалары тYPДYY изилдеелерде ар кандай айтылса да, кибер коркутуу кебYнче езYн оцой коргой албаган инсандарга каршы электрондук каражаттар (мисалы, электрондук почта, блогдор, заматта билдирYYлер (СМС), тексттик билдирYYлер, онлайн оюндар) аркылуу атайылап жана кайра-кайра жасалган агрессия катары аныкталат (Encyclopedia of Media Violence [EMV], 2013: 101).
Райт кибер чоцсунууну "тез кабарлашуу куралдары, социалдык тармактар, оюн консолдору, тексттик билдирYYлер жана уюлдук телефондор, электрондук почта жана веб-сайттар сыяктуу ар кандай маалымат жана коммуникация технологиялары аркылуу ишке ашырылган зыяндуу жYPYм-турум" катары аныктайт (Brojakowski & Cruz, 2023: 78).
Кимдир бирее электрондук почта, заматта кабарлашуу (СМС), социалдык желе сайттары же башка электрондук маалымат каражаттары аркылуу тынымсыз ацдып турса -бул кибер-сталкинг же кибер ацдуу деп аталат. Кибер-сталкерлер кибер куугунтуктоонун кепчYЛYк тYрлерYне караганда коркунучтуу, анткени алар кимдир-биреенY онлайн режиминде ацдыгандан чыныгы дYЙнеде кимдир-биреенY ацдыганга чейин бара алышат. Кибер куугунтук тармагында адистешкен юрист, доктор Парри Афтабдын айтымында, кибер-сталкерлер Y4 топко белYнет (Hunter, 2012: 18-19):
а) Ийгиликсиз мамиле
Кибер-сталкинг же кибер авдуу кебYнче ийгиликсиз кыз-жигит мамиленин натыйжасында келип чыгышы мYмкYн. Мисалы, мурунку CYЙлешкен жигити анын мурунку CYЙлешкен кызын электрондук почта жана СМС менен бомбалашы мYмкYн. Сурамжылоого ылайык, ар бир Yч еспYPYмдYн бири аларды текшерип жаткан жигити же CYЙлешкен кызы тарабынан уяткарган же коркуткан СМС же электрондук кат женетYшкенYн айтышкан. Мурунку CYЙлешкен жигиттери менен мурунку CYЙлешкен кыздарын таарынтып алгандар жеке билдирYYлердY жана (кээде интимдYY) CYреттердY башкаларга женетYШY же интернетке жайгаштырышы мYмкYн.
б) Онлайн мамилени токтотуу
Онлайн мамиле аяктаганда, авдыган адам менен анын курмандыгы чыныгы жашоодо жолуга элек болушу ыктымал. Алар чат белмесY же ушуга окшош онлайн жолугушуу жери аркылуу мамиле тYЗYшкен, бирок мамилеси кибер-сталкингге айланып кеткен обсессивдYY жYPYм-турумдан улам бузулган. Жабырлануучу кээ бир жеке маалыматы менен белYшет, бирок ацдыган адам интернеттен жабырлануучу тууралуу маалыматты да чогултат.
в) Катардагы кибер-сталкерлер
Катардагы кибер-сталкерлер тааныбастан эле интернеттеги адамдарды коркутуу идеясын жакшы керYшет. Алар интернет аркылуу адамдар менен жолугуп, аларды ацдып турушу мYмкYн (Hunter, 2012: 18-19).
Бирок, ошол эле учурда конкреттYY кейгейлердY жаратып же курчуткандар катардагы эле кара ниети жок социалдык медиа колдонуучулары болуп калып жатат. Адамдар экрандын артына же социалдык тармактарга жашынганда таш боор, кара ниет, жYрексYЗ, кекчил жана жек керYYЧY болушу мYмкYн экенин билебиз. Мисалы, бетме-бет кездеги бейбаштык реалдуу жашоодо да кездешет, ал эми рэкетчилик социалдык медиа
баракчасында же жеке билдиpYYдe болгондо, андан да зыяндуу болушу мYмкYн, анткени аудитория кененирээк жана таасири да санарип изден узак мeeнeттуY болушу мYмкYн. Санарип из деген - интернет колдонуучулардын интернетте калтырган издери, бул издер эч качан eчпeй калышы мYмкYн. Ушундан улам таасири да узакка созулат. Башка сeз менен айтканда, кибер куугунтуктун далилдери ^п жылдар бою онлайн бойдон кала берет жана жабырлануучуну тYбeлYккe ацдыйт, жабырлануучу тYбeлYккe e3YH уяткарган материал менен каршылашуусу мYмкYн болгон абалды жаратып коет (Scheinbaum & Dayan, 2024: 5).
Бул жуpYм-туpумдаp жана алардын салыштырмалуу e3 алдынча билдиpYYлepY Таблица 3тe кepсeтYлгeн. Америкалык Pew Research уюмунун берге маалыматына ылайык, тилекке каршы, eспYPYмдepдYн дээрлик жарымы социалдык тармактарда бул кара ниет журум-турумдун бир же бир нечесин башынан eткepYшкeн. Алар башынан eткepгeн кибер куугунтуктун эц кецири тараган TYPY - бул кастык тили менен чырмалышкан жагымсыз ат коюу (eспYPYмдepдYн 32%). ЭспYPYмдepдYн дагы 22% социалдык тармактарда алар тууралуу жалган ушактар тараганын айтышат (Scheinbaum & Dayan, 2024: 17-18).
Таблица 3. Америкалык eспYPYмдep арасында кибер чоцсунууга кабылгандардын пайызы (Scheinbaum & Dayan, 2024: 18)
Тeмeндeгу кибер чоцсунуунун жок дегенде бир typy 46%
Жагымсыз ат коюу 32%
0здepY тууралуу жалган ушактарга кабылуу 22%
Каалоосуздан жагымсыз CYpeттepдY алуу 17%
Тынбай кайда, ким менен жYpгeндYГYн башкалардын текшеруусу 15%
Физикалык коркутуу 10%
ЭздepYHYн жагымсыз CypeTTepyH башкалар бeлYШYп салуу 7%
Кибер куугунтукка гипотетикалык мисал
Мисал катары, Айсулуу аттуу мектеп окуучусу кибер куугунтуктун (кибер рэкетчиликктин) курмандыгы болуп калган кырдаалды элестетели. Абал ар кандай боло берет, биpeeдeн уруш же кагуу жеген, уят CYpeттepY тарап кеткен, биpee менен урушкан же мушташкан, чоцдор, мугалимдер аны кемсинтип басынткан ж.б. Же болбосо ал e3YHYH социалдык тYЙундepYндe коpкутуп-YpкYткeн, кемсинткен билдиpуулepгe туш болду, анда аны сый-урматка дал келбеген eTe начар сeздep менен айыпташууда. Айтор, кибер-харассменттин тYpлepY кeп. Бул билдиpYYлep башка студенттерге тез тарап, алар эмне болуп жатканын кepYY YЧYн интернеттен Айсулууну издей башташат жана таап алар да кepYшeт.
Кeйгeй басацдагандан кийин да, кибер куугунтуктун издери онлайн бойдон кала берет. Айсулуу бул тууралуу унутуп, окуусун аяктагандан кийин жацы жашоого eTYYre аракет кылат, бирок жумуш беpYYЧY же университет интернеттен ал тууралуу маалымат издегенде, алар бул кемсинткен билдиpYYлepдY табышы мYмкYн. Бул алардын Айсулууну жумушка же окуу жайга алуу чечимине таасир этиши мYмкYн, анткени алар анын кесипкeйлYГYнe же мYнeзYнe шектениши ыктымал.
Ошентип, кибер куугунтук жабырлануучуга ал пайда болгон учурда гана эмес, анын бYткYл eмYPYнe да кыйратуучу таасирин тийгизет, анткени бул аракеттин издери санариптик мейкиндикте калып, адамдарды тYбeлYк азапка жана басмырлоого тYpтYШY мYмкYн.
Кибер куугунтуктун натыйжасында Айсулуу стресс, тынчсыздануу, депрессия жана элден четтее сезимдери сыяктуу олуттуу психологиялык таасирлерге дуушар болушу мYмкYн. Ал езYн темен баалоо жана езYне болгон ишенимин жоготуп башташы ыктымал. Бул анын мектептеги же жумуштагы ийгилигине, ошондой эле социалдык мамилелерине жана башкалар менен болгон мамилесине таасир этпей койбойт. Мындай терс, зыяндуу билдирYYлер Айсулуунун тецтуштарынан жана досторунан обочолонуп калышына алып келиши мYмкYн, анткени ал езYн ыцгайсыз сезиши же болуп жаткан окуялардан уялышы мYмкYн. Бул анын жалгыздык жана обочолонуу сезимдерин кYчетYп, психологиялык кейгейлерYн дагы терецдетет.
Узак меенеттYY келечекте, Айсулуу колдоо таппаса жана кибер куугунтуктун кесепеттерин жеце албаса, бул ден-соолукка байланыштуу олуттуу кейгейлерге, анын ичинде психикалык бузулууларга же ез жашоосуна кол салуу сыяктуу фаталдуу ойлорго алып келиши мYмкYн.
Жыйынтыгында, кибер куугунтук Айсулууга эмоционалдык жана психологиялык жактан олуттуу зыян алып келет жана анын жашоосуна жана жыргалчылыгына узак меенеттYY терс таасирин тийгизет.
Кыргызстанда аялдарга карата зордук-зомбулук
Кыргызстанда аялдарга карата зомбулук кейгеЙY коом YЧYн олуттуу маселе бойдон калууда. Аялдардын укуктарын коргоого жана зордук-зомбулукка жол бербееге багытталган мыйзамдардын жана эл аралык конвенциялардын кабыл алынганына карабастан, аялдарга карата адам укуктарынын бузулушунун бул тYPY дагы эле ар кандай формада кездешет.
Аялдарга карата зордук-зомбулуктун эц кецири тараган тYрлерY - YЙ-бYлелYк зомбулук, анын ичинде физикалык, психологиялык жана сексуалдык зомбулук, ошондой эле ала качуу. Кептеген фактылар коомдук коркуудан, укук коргоо органдарына ишенбеечYЛYктен же ез укуктарын билбегендиктен ^чеп кетет.
Жабырлануучуларды коргоо жана колдоонун жетишсиздиги да кейгей. Кептеген аялдар укук коргоо органдарынан жана социалдык кызматтардан жардам жана коргоо алуу YЧYн тоскоолдуктарга туш болушат. Аялдардын ролу жана жYPYм-туруму женYндегY стереотиптер, ошондой эле маданий практика сыяктуу социалдык-маданий факторлор аялдарга карата зомбулуктун нормалдашуусуна жана анын пайда болушу жана сакталышы YЧYн жагымдуу шарттарды тYЗYYге салым кошуп жатат.
Бирок бул кейгей менен кYрешYY YЧYн жарандык коомдун, укук коргоо уюмдарынын жана эл аралык уюмдардын аракеттери кебейдY. Зордук-зомбулуктан жапа чеккен аялдарга жардам керсетYYДе жана коргоодо маалымдоо, жабырлануучуларды колдоо жана окутууга багытталган ар кандай программалар маанилYY роль ойнойт.
Негизги маселе - аялдар ездерYн корголгон жана урматталгандай сезе турган зордук-зомбулуксуз коомду тYЗYY. Бул YЧYн екметтYн, жарандык коомдун жана эл аралык коомчулуктун мыйзамдык негиздерди тYЗYY, жабырлануучуларга колдоо жана жардам алуу мYмкYнчYЛYГYн камсыздоо, аялдарга карата зомбулукка ебелге тYЗген маданий мамилелерди жана стереотиптерди езгертYY боюнча макулдашылган аракеттерди талап кылат.
Кыргыз сот аялдарынын ассоциациясынын билдирген маалыматына ылайык, Кыргызстанда ар бир TepTYH4Y аял (25%) жумушунда харассментке кабылган.3 WPS эл аралык индексинин (Women Peace and Security Index, кыргызча: Аялдар тынчтыгы жана коопсуздугу индекси) 2023-жылдын 24-октябрында жарыялаган отчетунда болсо, Кыргызстан аялдардын eмYPY YЧYн кооптуулук индексинде дYЙнeдe 95-орунга жайгашып, Орто Азия eлкeлeрYHYн ичинен аялдар YЧYн эц кооптуу деп таанылган. Бул туурасында кептеген жергиликтYY басылмалар жазып чыгып, эл ичинде ар кыл талкууларды жараткан эле.4 Тартышуулар Жогорку Кецешке чейин жетип, мындай тариздеги маалыматтарды бeлYШYYгe каршылык кeрсeткeн эл eкYлдeрY да болгон. Бул жагдай Кыргызстандын аялдарга карата жасалган (киберди кой) физикалык харассментке каршы кYрeшYY YЧYн али даяр эмес экендигин айгинелеп турат.
Аялдарга багытталган кастык тилинин кeбYнчe терец тарыхый, социалдык-маданий жана структуралык тамырлары бар. Кeптeгeн коомдордо аялдар дискриминациянын, социалдык тецсиздиктин жана стереотиптердин бутасы болуп келген жана дагы деле болуп калууда, бул аларга каршы кастык сeздeрдY колдонууга eбeлгe тYзeт. Себептердин эц негизгиси - аялдарды коомдун алсыз, ^з каранды жана анча баалуу эмес мYчeсY катары кабылдоону эбак эле калыптандырган гендердик нормалардын жана стереотиптердин болушу. Бул стереотиптер кемсишуу, коркутуу аркылуу айтылган кастык тилин колдоп байытат.
Мындан тышкары, кeптeгeн коомдордогу маданий жана диний каада-салттар аялдарга карата терс мамилени кYчeтYп, кас тилдердин колдонулушуна негиз тYЗYШY мYмкYн. Бул аялдардын баш иЙYY, алардын укуктарын жана эркиндиктерин четке кагуу же сексуалдык же YЙ-бYлeлYк зомбулуктун объектилери катары аялдарды жецYY идеясы менен байланыштуу болушу мYмкYн. Ошондой эле санариптик доордо социалдык тармактар жана интернет аялдарга карата кастык сeздeрдY жайылтуу аянтчасына айланганын белгилей кетYY керек. Интернеттеги мейкиндиктердин анонимдYYЛYГY аялдарга болгон кeз карашты жана жек кeрYYЧYЛYктY эркин жана агрессивдYY билдирYYгe eбeлгe тYзeт.
Корутунду
Адабий серепке негизделген бул изилдee социалдык тармактарда аялдарга карата зордук-зомбулук маселесин терец изилдeeгe мYмкYндYк берди. ИзилдeeнYн натыйжалары бул кeйгeйдYн масштабын жана олуттуулугун кeрсeтYп, мамлекеттик децгээлде кeцYЛ бурууну жана андан ары изилдeeнY талап кылган бир катар негизги аспектилерди аныктады десек болот.
3 ПРООНКыргызстан, "#НЕМОЛЧИ. В Кыргызстане началась кампания против харассмента", https://www.undp.org/ru/kyrgyzstan/press-releases/nemolchi-v-kyrgyzstane-nachalas-kampaniYa-protiv-kharassmenta (алынган датасы: 23.04.2024);
24.kg агенттиги, "Не молчать и не бояться. Как бороться с харассментом на работе и в транспорте", https://24.kg/obschestvo/254738_nemolchat_ineboYatSYa_kak_borotSYa_sharassmentom_narabote_ivtransporte_/ (алынган датасы: 23.04.2024).
4 Азаттык уналгысы, "Изилдее: Кыргызстан аялдар YЧYн кооптуу елке", https://www.azattyk.org/a/wps-kyrgyzstan-ayaldar-uechuen-kooptuu-oelkoe/32658728.html (алынган датасы: 25.04.2024);
24.kg агенттиги, "WPS индекси: Кыргызстан — аялдар YЧYн Борбор Азиядагы эн кооптуу елке", https://24.kg/kyrgyzcha/278605 WPS indeksi kyirgyizstan ayaldar uchun borbor aziyadagyi enkooptuu olko/ (алынган датасы: 25.04.2024).
Биринчиден, интернетте аялдарга карата зордук-зомбулуктун ар кандай тYрлерYн, анын ичинде коркутуу, куугунтуктоо, ацдуу, мазактоо, шантаж, жеке маалыматтарды ачыкка чыгаруу дегендер бар экенин керсепу. Зордук-зомбулуктун бул тYрлерY жабырлануучуларга олуттуу психологиялык жана эмоционалдык таасирин тийгизиши мYмкYн, кээде алардын ден соолугуна жана бакубатчылыгына да оор коркунучтарды туудурушу мYмкYн.
Экинчиден, социалдык тармактарда аялдарга карата зомбулуктун пайда болушуна жана жайылышына шарт тYЗген ар кандай факторлор аныкталды. Аларга гендердик стереотиптер, интернет маданияты, анонимдYYЛYк, социалдык медиа платформаларындагы коргоо жана жазалоо механизмдеринин жетишсиздиги кирет. Эзгече Кыргызстан жана Орто Азиянын башка елкелерY эске алынганда, кибер зомбулуктун юридикалык, мыйзамдык аспектилери иштелип чыга электигин эске салуу керек.
YчYнчY маанилYY тыянак - маселени чечYYге комплекстYY мамиле кылуунун зарылдыгы. Бул санариптик коопсуздук боюнча билим берYY программаларын, укуктук женге салууну жакшыртуу, онлайн коомчулуктарда маалымдуулукту жана эмпатияны жогорулатуу, кибер куугунтук жана онлайн троллинг менен кYрешYY YЧYн технологиялык куралдарды иштеп чыгууну камтыйт. Бул жаатта Кыргыз Республикасынын Санариптик енYктYPYY министрлиги олуттуу инициативаларды колго алып иштеши керек болот. Эц алгачкы кадам катары, мисалы, жалпы билим берYY мектептеринде "медиа сабаттуулук", "маалыматтык коопсуздук" жана "кибер коопсуздук" аттуу предметтерди киргизYY сунушталат.
Изилдее Кыргызстанда учурдагы изилдеелердегY кемчиликтерди аныктап, келечектеги изилдеелердYн багыттарын керсеттY. Бул санариптик коомчулуктарды TYЗYYHYH механизмдерин, ошондой эле алардын интернетте зомбулуктун жайылышына тийгизген таасирин жакшыраак TYШYHYY зарылдыгын камтыйт.
Социалдык медиадагы аялдарга карата зомбулук боюнча адабияттарды карап чыгуу бул маселенин маанилYYЛYГYн жана аны чечYY YЧYн коомдун, екметтердYн, социалдык медиа платформаларынын жана академиялык коомчулуктун биргелешкен аракеттеринин зарылдыгын белгиледи.
Социалдык медиадагы кибер зордук-зомбулук коомчулуктан, мыйзам чыгаруучулардан жана онлайн платформалардан ке^л бурууну жана чара керYYHY талап кылган олуттуу маселе. Бардык кызыкдар тараптардын билими, маалымдуулугу жана кызматташуусу зомбулуктун бул TYPYH азайтууга жана бардык онлайн колдонуучулар YЧYн коопсуз санариптик мейкиндикти камсыз кылууга жардам бериши керек.
Жалпысынан, социалдык тармактардагы кибер зордук-зомбулук проблемасын изилдее коом YЧYн чоц мааниге ээ жана бул керYHYштYн алдын алуу жана ага каршы кYрешYY боюнча конкреттуу чараларды иштеп чыгууга тYртYШY шарт, бул бардык интернет колдонуучулар YЧYн коопсуз жана урматтуу санариптик чейренY тYЗYYге жардам бермек.
Социалдык тармактардагы аялдарга багытталган кибер зордук-зомбулукту изилдее Кыргызстан YЧYн бир нече себептерден улам маанилYY маселе болуп саналат. Бул себептер тийиштYY органдарга иш алып баруу YЧYн керектYY негиз болуп бере алмак. Атап етсек:
1. Жаштарды коргоо: Кыргызстандын жаштары баарлашуу, билим алуу жана ке^л ачуу YЧYн социалдык тармактарды активдYY колдонушат. Бирок, алар кибер зордук-
зомбулукка да дуушар болушат. Бул кeйгeйдY изилдее жаштардын кайсы топтору жана категориялары Ke6YpeeK коркунучта экенин, алардын кызыкчылыктарын коргоо Y4YH кандай чараларды кeрYYгe болорун жакшыраак тYШYHYYгe мYмкYндYк берет.
2. Социалдык-маданий контекст: Кыргызстандын eзYHYн уникалдуу социалдык-маданий eзгeчeлYктeрY бар, алар кибер зордук-зомбулуктун мYнeзYнe жана жайылышына таасир этет. Бул кeйгeйдY кыргыз коомунун контекстинде изилдee кибер зордук-зомбулуктун жайылышына eбeлгe тYЗгeн факторлорду аныктоого жана бул кeрYHYш менен кYрeшYY боюнча тийиштYY стратегияларды иштеп чыгууга жардам берет. 0лкeдeгY маданий контекстти тYШYHYY, жыйынтыгында, маселенин бир гана социалдык медиада эмес экендигин жана иш-аракетти социалдык медианын сыртында да жYргYЗYY керек экендигин кeрсeтe алат.
3. Билим 6epYY жана маалымдоо: Кибер зордук-зомбулук боюнча изилдeeлeр санариптик коркунучтар жана онлайн коопсуздук жeнYндe калктын маалымдуулугун жогорулатууга жардам берет. Бул кибер зордук-зомбулукка каршы натыйжалуураак кYрeшYYгe жана адамдарды eздeрYн жана жакындарын коргоо YЧYн зарыл билим жана кeндYмдeрдY берYYгe мYмкYндYк берет.
4. Мыйзам чыгаруу жана саясатты внYктYPYY: Кибер зордук-зомбулук боюнча изилдee жарандардын онлайн укуктарын коргоо боюнча киберкоопсуздук мыйзамдарын жана бул жаатта аткарылышы керек болгон саясий кадамдарды иштеп чыгуу же eркYндeтYY боюнча маалымат жана илхам бере алат.
Жалпысынан алганда, Кыргызстандагы социалдык тармактардагы кибер зордук-зомбулукту изилдee eлкeнYн бардык жарандары, eзгeчe, eлкeнYн интернет колдонуучуларынын олуттуу бeлYГYн тYЗгeн жаштар YЧYн коопсуз жана дени сак онлайн чeйрeсYн камсыз кылуу YЧYн абдан маанилYY.
Колдонулган адабияттар
1. Al-Zaman, Md. Sayeed & Puja, Prithula Prosun, (2021). Storytelling and the Rhetoric of Rumor in Social Media. In L.C. Mihae§, R. Andreescu & A. Dimitriu (eds), Handbook of Research on Contemporary Storytelling Methods Across New Media and Disciplines (pp. 40-62). Hershey PA: IGI Global.
2. Balkhimbekova, P.Zh., Musina, S.K., Toguzbayeva, G.M. & Zhakaeva, G.K. (2024). Cultural Kaleidoscope in Digital Discourse: "Create" and "Destroy" Dynamics in Social Media Phraseology. Journal of Osh State University. Pedagogy. Psychology, №1(4), pp. 8492. DOI: 10.52754/16948742_1(4)_10-2024. EDN: DZGMRY.
3. Benavides, T.B.T., Castro, A.T.A., Marichalar, S.A.G., Cisneros, MP. & Suarez, E.C.B. (2023). Social Media Addiction in Generation Z Consumers: Implications for Business and Marketing. Springer Nature.
4. Brojakowski, Benjamin & Cruz, Gabriel A. (2023). Busting Trolls: Examining the Hate Campaign Against Actress Leslie Jones. In L.M. Cuklanz (ed), Gender Violence, Social Media, and Online Environments: When the Virtual Becomes Real (pp. 76-93). Routledge.
5. Carty, Victoria, (2023). Using Social Media Tools to Contribute to and Challenge Gendered Violence. In L.M. Cuklanz (ed), Gender Violence, Social Media, and Online Environments: When the Virtual Becomes Real (pp. 192-208). Routledge.
6. Di Fatima, Branco, (2023). Preface: A Global Approach to Hate Speech on Social Media. In B. Di Fatima (ed), Hate Speech on Social Media: A Global Approach (pp. 11-15). Covilhä: LabCom Books & EdiPUCE.
7. Encyclopedia of Media Violence, (2013). Edited by Matthew S. Eastin. SAGE Publications.
8. Faria, Rita, (2023). Stance-Taking and Gender: Hateful Representations of Portuguese Women Public Figures in the NETLANG Corpus. In I. Ermida (ed), Hate Speech in Social Media: Linguistic Approaches (pp. 311-340). Palgrave Macmillan.
9. Green, Lelia, (2010). The Internet: An Introduction to New Media. Oxford UK, New York: Berg.
10. Harmon, Lucyna, (2023). Hate Speech in Poland in the Context of the War in Ukraine. In I. Ermida (ed), Hate Speech in Social Media: Linguistic Approaches (pp. 287-308). Palgrave Macmillan.
11. Hunter, Nick, (2012). Cyber Bullying. London: Capstone Global Library Limited.
12. Marwick, Alice E. (2023). The Private is Political: Networked Privacy and Social Media. New Haven & London: Yale University Press.
13. Scheinbaum, Angeline Close & Dayan, Betul, (2024). The Darker Side of Social Media for Consumer Psychology and Mental Health: A Framework and Research Directions. In A.C. Scheinbaum (ed), The Darker Side of Social Media: Consumer Psychology and Mental Health (pp. 3-30). Routledge.
14. Tsene, Lida, (2023). Clipping: Hate Speech in Social Media Against Female Sports Journalists in Greece. In B. Di Fatima (ed), Hate Speech on Social Media: A Global Approach (pp. 185-202). Covilhä: LabCom Books & EdiPUCE.
15. Аркабаев, Н.К., Базарбаев, Э.М. (2023). Социальные сети: правовое регулирование. Вестник Ошского государственного университета, №2, сс. 155-166. DOI: 10.52754/16948610_2023_2_19. EDN: CXNNVZ.
16. Ибрагимова, Мила, (2023). Противостоять языку ненависти в цифровом мире. Курьер ЮНЕСКО, №4, 44-45.
17. Омаралиева, Г., Абдугулова, Г.С., Маткалык кызы, К. (2021). Роль социальных сетей в мотивации студентов первого курса во время дистанционного обучения. Вестник Ошского государственного университета, Т. 1, №4, сс. 245-252. DOI: 10.52754/16947452 2021 1 4 245. EDN: ULKVZX.
