Научная статья на тему 'Жасөспірім кезеңінің психологиясы'

Жасөспірім кезеңінің психологиясы Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
181
46
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Жасөспірім кезеңінің психологиясы»

ской практики все еще до конца не решены.

Профессия психолога консультанта является новой в здравоохранении. Поэтому возникают вопросы и проблемы в работе:

1. Формирование профессии медицинского психолога и психологической службы в системе здравоохранения происходит недостаточно активно. Важным обстоятельством было то, что права и реальные роли врача и медицинского психолога в лечебном процессе различны. [1].

2. Роль медицинского психолога в лечебном процессе не столь очевидна, так как бытует мнение, что психологи выполняют вспомогательную роль в целостном лечебном процессе, который ведет врач. Углубленное психологическое изучение интеллектуальных, эмоциональных, личностных особенностей пациента, страдающего заболеванием, - вот та задача, которую врачи ставят перед психологами.

3. Результаты психологического обследования оформляются в виде заключения и передаются лечащему врачу, который зачастую просто не знает, что с ними делать [2].

4. Проявляется взаимное непонимание врачей и психологов. Безусловно, ни один врач не станет отрицать существование психики человека, а многие признают ее существенное влияние на соматические процессы.

5. Недостаточная подготовка врачей в области медицинской психологии. Заключения психологов строятся на результатах использования методов, несопоставимых по своей точности с диагностическими медицинскими исследованиями. Поэтому эти заключения кажутся врачам бездоказательными и субъективными. [3].

6. слабое понимание медицинским персоналом роли психолога и отсутствие запроса на психологическую помощь. Суть этой проблемы в том, что врачи посылая на консультацию психолога. Не определяют четкой цели психологического исследования.

7. психолог пока не чувствует себя полноправным членом команды и не включается в общий медицинский процесс.

8. непонимание мед персонала того, что психолог за свой рабочий день может принять 3-5 человек, так как временные затраты на одного человека складываются из непосредственно диагностики и консультирования и обработки информации. На каждого клиента в среднем получается по 2 часа.

Надеемся, что данная нами информация о трудностях работы психолога поможет вам более эффективно начать свою практическую работу психологом-консультантом в медицинской организации первичного здравоохранения.

Литература

1. Блейхер В.М., Крук И.В., Боков С.Н. Практическая патопсихология: руководство для врачей и клинических психологов. М: Изд-во Московского психолого-социального института; Воронеж: Из-во НПО «МОДЭК»», 2002.-512с

2. ПоляковЮ.Ф.Здравоохранениеизадачипсихологии//Психологическийжурнал.-1984.-Т.5.-№2.-с63-69

3. Абрамова Г.С., Юдчиц Ю.А.Психология в медицине- М., 1989.-272с

ЖАС0СП1Р1М КЕЗЕН1НЩ ПСИХОЛОГИЯСЫ

Ж.Ц. Анназарова

МК^К «Демеу» Отбасылын медицинасынын ону-тэж'1рибел'1к орталыгы, Астана наласы

Жасeсшрiм езше деген шк карым - катынасын калыптастыруга (мен кандай болгым келедi?) бас^а адамдарга деген карым - катыныска, жэне де моральдык кундылыктарга талпынады. Нак осы жасeспiрiм кезецшде адам езшщ жаксылык пен жамандык категориялары арасында саналы тYPде ез орнын табады. «Намыс», «адамгерштк», «кукык», «мшдет» сиякты тулганыц сипатын баска да угымдар толгандырады. Жасeспiрiм кезецшде адам жаксылык пен зулымдылыктыц диапа-зоныныц шектел-ген шекарасына дешн таниды. Сондай - ак, ол езшщ акылы мен жаныныц кереметтей шарыктаудыц мешр-бандылыктан зулымдыкка, адамгер-штктен жауыздыкка дешнп диапазон аралыгын басынан еткередк Арбаулар мен шарыктауда, тресте жэне бастан еткеруде, жыгылуда жэне кайта туруда жасeспiрiм сезт бтуге умтылады. 1шк позицияны тацдау ете кYPделi рухани жумыс.

¥л-кыз 11-15 жас аралыгына келгенде олардыц мшез-кулкы, психологиясы езгере бастайды. «©тпелi кезец» немесе жасeспiрiмдiк даедарыс (переходной возраст) кезшде кыздар оцашаланып, уяц тартса, ул балалар бузыктыкка бейiм, ашуланшак болып кетедi. Бiз бYгiн жасeспiрiмдердегi осы кезецнщ себебi мен онымен калай кYресу жeнiне токталмакпыз.

«©тпелi кезец» - бул 11 жастагы кыз бен 13 жастагы ул баланыц биологиялык бой жету кезец деуге болады. Ол белгiлi бiр жас арасында eтедi дегенмен, эр адамда эр тYPлi байкалуы мYмкiн. Сол сиякты кыздар мен ер балалар арасындагы «eтпелi кезецде» де езшдк айырмашылык бар. Мэселен, кыздарда жасeспiрiмдiк дагдарыс жумсак жагдайда eтедi, улдарга караганда ерте басталады жэне тез

аякталады. Ал ул балалар бул кезде ашушач, бузыктау, тiл алмайтын, взiн-взi ересек етiп керсетуге талпынатын болып келедi.

Психологтар жасвспiрiмдiк дагдарысты ата-ана мен бала арасындагы осы кезге дейн созылып келген табиги байланыстыч Yзiлiп, жача вмiрге кадам басуы деп тYсiндiредi.

Бала дYниеге келгеннен Yлкендердiч камкорлыгында болатыны белгл Ол тiптi жYрсе де, тамак iшсе де ересектерге т8уелдi болады. Кейiннен вз бетiнше жYрiп, мектепке барганмен де накты шешiм кабылдайтын тустарда б8рiбiр моральдык-психологиялык тургыда взшен Yлкендерге багынышты болып кала бередк Ал 8лгiндей биологиялык жетiлу кезшде оныч агзасындагы взгерiстер вз алдына, бала взiндiк купия сактап, вз бетшше шешiм шыгаруга талпынады. Ол емiрге нагыз ересектерше карай бастайды. Осы кезде ата-ана мен бала арасындагы квзге кврiнбей созылып келе жаткан «резечке» Yзiледi. Муныч б8рi жасвспiрiм психологиясына 8сер етедi де, дагдарыс басталады.

Эрине, бала бойындагы взгерiстi ата-анасы, тiптi устаздары да бiрден байкайды. Дегенмен мундайда не ютеу керек? Жасвспiрiмге урсып, жекудщ, оныч б8рiбiр т8уелдi екенiн айтып ренжiтудiч керегi жок. Оган ересектерше карап, 8рбiр свзiн мукият тычдап, теч адамша свйлесiп, керек кезде вз бетшше шешiм шыгаруына да мYмкiндiк беру керек. Мундайда оныч шешiмiне кYле карауга болмайды, одан жасвспiрiмде взiне деген сенiмсiздiк пайда болуы мYмкiн. Ал кейбiр елеусз кателiктердi жай гана ескертiп, немесе ттт кврмеген болып, елемей коя салган жвн. ©йткенi уакыт вте келе бала вз кателИн езi тYсiнiп, оны тYзеуге тырысады ж8не келесi жолы дурыс шешiм кабылдауга умтылады. Бул оныч болашагы Yшiн де мачызды кадам. Егер турмыстык майда м8селелерде баламен кечест, оныч да пiкiрiн тычдасачыз, онда «етпелi кезеч» тезiрек ж8не жечш втуше квмектескен болар едiкiз. Онымен теч адамша свйлесiп, отбасыныч толык мYшесiндей сырласудыч да мачызы зор. Ол жасвсшр1мнщ взiне деген сенiмiн жогалтпауына ж8не психологиялык тургыда дурыс дамуына себеп болады.

Квп жагдайларда «етпелi кезечдег» жасвспiрiмдi ата-ана 8деттегiден каталдау устагысы келедi. Сол Yшiн каталдык танытып, вз бетiнше шешiм шыгаруга жол бермейтшдер бар. Тiптi баланыч кандай киiм киетiнiн де езi шешетiн ата-аналар кездеседi. Бул баланыч жеке дамуын бузады. Ал табиги ж8не биологиялык дамудан кенже калган балада невроз басталуы мYмкiн.

Жасеспiрiм кезечi 15-16, 21-25 жас аралыкка дейiнгi жас мвлшерiн камтиды. Бул кезеч адамныч сенiмсiздiк пен жYйесiздiк кезечiнен шынайы ер жету шагы. Жасвспiрiм кезечiнде адамдарда вмiр кундылыктарын тачдау м8селесi пайда болады.

Жасес^м взiне деген iшкi карым - катынасын калыптастыруга (мен кандай болгым келедi?) баска адамдарга деген карым - катыныска, ж8не де моральдык кундылыктарга талпынады. Нак осы жасес^м кезечiнде адам взiнiч жаксылык пен жамандык категориялары арасында саналы тYPде вз орнын табады. «Намыс», «адамгерштк», «кукык», «мiндет» сиякты тулганыч сипатын баска да угымдар толгандырады. Жасесшрiм кезечiнде адам жаксылык пен зулымдылыктыч диапа-зоныныч шектелген шекарасына дейiн таниды. Сондай - ак, ол ез^ч акылы мен жаныныч кереметтей шарыктаудыч мейiрбандылыктан зулымдыкка, адамгер-шiлiктен жауыздыкка дейнг диапазон аралыгын басынан вткередi. Арбаулар мен шарыктауда, кYресте ж8не бастан вткеруде, жыгылуда ж8не кайта туруда жасесшрiм сезiп бiлуге умтылады. 1шк позицияны тачдау вте кYPделi рухани жумыс.

Эсiресе жасвспiрiм шакта табиги берiлген баска жыныска деген талпыныс козады. Жасвспiрiмдiк кезеч адам ез^ч рефлексивтi жаттыгуларын багалайтын кезеч. Ал бул рефлексивт жаттыгулар iшiнен ол ез^ досы, барлык адамзат мредк Жасвспiрiм взiнiч туракты рефлексиясы аркылы взiнiч негiзiн, м8нiн ашады. Ол н8зк жанды, тез уайымдауга, с8таздкке берiлгiш болады. ^андай болмасын ерекше бвгде кезкарас, 8серлi свз, ерекше 8серлi болып оны жолынан тайдыруы мYмкiн.

©зiндiк жеке тулгасына деген кызыгушылыктыч кYшейуi, сыншыл-дыктыч кврiнуi - булардыч барлыгы ерте жеткiншек жаста сакталады, бiрак, олар м8ндi езгерютерге ушырап, саналы тYPде бейнеленедi. Еч негiзгi м8ндi взгерiс тулганыч взшдк дамуында болады..

«Мен кiммiн?», «Мен кандаймын?», «Менiч кабiлеттерiм кандай?», «Менч вмiрлiк идеалым кандай?», «Мен км болгым келедi?» - мiне осы сиякты сурактар жасвспiрiм жастагыларга вте катты 8сер етедi.

Психолог В.А. Крутецкийдiч бекiтуi бойынша жасвспiрiмдердiч жет^ жеткiншектерге караганда жогары дечгейде. Жеткiншектердiч айкын сезiмiн сырттан караганда ересек адамдарга келедк Оларга караганда жасеспiрiмдердiч ортаны белек олардыч баскага уксамауы ж8не кур-былыстарымен ересек адамдардыч ара-сында ерекше болуы, 8р тYрлi багытта вз - взiн кврсетуi ж8не взiнiч взiндiгiн бекiтуi т8н.

«Жасесшрiм» - свзiнiч магынасы iшкi дYниенiч негiзгi тенденциясыныч дамуын кврсетедi. Жасеспiрiм шакка аяк баскан баланыч калыптасуындагы тYбегейлi взгерiстер сана - сезiмнiч дамуындагы сапалык взгерiспен анык-талады, осыныч аркасында бала мен ортаныч арасындагы катынас бузылады. Жасвспiрiмнiч жеке басындагы басты ж8не дiни т8н жача курылымын оныч взi туралы ендi бала емеспiн дейтiн тYсiнiктiч пайда болуы орын алады. Ол езш ересекпiн деп сезiне бастайды, ересек болуга ж8не взiне журттыч осылай деп карауына умтылады.

Мектеп окушыларыныч вмiрiндегi ересектену (14 -15 жастан бастап 17-18 жас аралыгында) вте кунды кезеч. Осы жаста жасесшрiмдердiч мектептен оку процесi аякталады. Физиологиялык жетiлуi баяулап, жыныстык окдасы ерте жеттедк Осыныч аркасында физиологиялык кызмет реттеледi ж8не

кан айналымы жаксарады т.с.с. Жасесшр1мдердщ даму кезецшде кан тамырларыныц кан айналу жYйесi кYшейiп, сол кезде жYрек ауруы, бас айналуы, кан кысымыныц кетерiлуi жойылады.

Жасеспiрiмдердщ ерте жетту кезецдершде орталык жYйке жYйесi ересек адамдiкiмен тецеледк Мидыц салмагы мен келемi жэне фукционалды белсендтИ ересек адамдардыц ойлауынан караганда айырмашылы^ы болмайды.

Сонымен катар функционалды жетiлу жалгасып, осы кезецде мидыц жет^ ерекше морфологиялык жэне функционалдык дамуымен аныкталады.

Жасесшрiмдердщ элеуметтiк есейуiн дамыту болашак емiрге даярлау Yшiн когамдьщ тургыдан кажет. Муныц езi кYPделi процесс, уакытты талап етедi жэне жасеспiрiм ересектерге арналган норма-лар мен талаптар жYйесiнде емiр CYре бастаса мYмкiн болады. Ал бул дербестiк кажеттi эр мiндеттi тYPде мiндеттер мен кукыктарды улгайтумен байланысты. Тек осындай жагдайда гана жасеспiрiмдер ересектерге iс - эрекет етуге, ойлауга алуан тYрлi мiндеттi орындауга, адаммен карым-катынас жаса-уга Yйрене алады.

Жасеспiрiмдерде шектен тыс белсендтк - аяк шалыска шектен тыс кецшдшш - уайым, езiне сеымдтк - уялшактык пен коркыныш жогары децгейдеп адамгершiлiк талпыныстарыныц кYрт темендеуi ашык карым - катынастык, ете нэзiк сезiмталдык апатияга, еткiр куштарлык - бiрбеткейлiкке о^а деген ынта белгiсiздiкке, бакылау мен эуестiлiк сиякты талкылаулар болады. Бул кезецд «Боран мен тегеурiн» кезец деп атайды.

Келесi жасеспiрiм шакты зерттеушi немю философы мен психологы Э. Шпрангер болды. Э. Шпрангер жасеспiрiм кезецш толык карастыра отырып, жас кезецд кыз балаларды 13 -19 жас, ул бала-ларды 14 - 21 жас деп карастырды. Ол тэуелдтк - еркiндiк мазмуны болып табылатын «кризиспен» сипатталады.

Жасеспiрiм кезецнщ непзп ерек-шелiгi - дамудыц бар жактарын езгерту. Осы кезецде адамныц ез бетттИ емiрге деген дайынды^ымен аныкталады. Мунда жасетр1мнщ дYниетанымы, кэсiби ю - эрекеттi тацдауы жэне тулганыц азаматтылык мацыздылы^ын нактылау аякталады. Факторлар эсершен тулганыц коршаган адамдармен катынас жYйесi жэне езiне деген катынас езгередi. Осы элеуметтiк позицияныц эсершен оныц когамдык пайдалы iс - эрекетке, о^а деген катынасы езгередк Белгiлi бiр болашак мамандыкка деген байланыс калыптасады. Берiлген кезец жасестр1мнщ Yлкендермен мiнез - кулыктыц барлык аймактарында тэуелсiздiгiн керсетедi.

Жасеспiрiмнщ ез кезкарасы бар, жасеспiрiмдер Yнемi ез жетюштерш есiрiп, кемшiлiктерiн азай-тып отырады. ©з курдастарыныц арасында болуга умтылыс, оларды белсендi тYPде Yлкендер арасы-нан езi соган уксагысы келетiн адам iздейдi.

Тулганыц психиканы дамуыныц элеуметтiк жагдайда байланысты езгерук Левин теориясына тYзеу жасаган англиялык психолог Д. Бомберам айтуынша жалпы " Био" жэне социогенетикалык тургыда жасеспiрiмдердi ец басты психикалык факторлар эсершен дамуын карастырады. Д. Бамберам осы екеушщ арасындагы психогенетиканы жазады; ец алдымен психикалык даму процесш алдына кояды, будан Yш агымды белiп керсетуге болады.

1) Эмоция мен мшез-кулык, жYрiс-турыс жайлы ол психодинамикалык концепция деп атады.

2) Интеллектуалдык жэне таным кабiлеттерiне байланысты-"когнетивтГ ягни танымдык немесе "когнетивтнгенетикалык" болып белшедк

3) Тулганыц бiртутастай дамуына "персонологиялык"- ягни персоналды деп соцында белiнедi. Сонымен жасеспiрiм шакта адам езшщ емiр CYPуiндегi мэндiлiктi iздейдi, езшщ бiртутастылыFын

игеруге талпы-нады, баскалар арасында ез орнын табуFа тырысады.

Колданылган эдебиеттер

1. Возрастная и педагогическая психология // Под. ред. А.В. Петровского. - М., 1986.

2. Хрестоматия по возрастной психологии / под. ред. Д.И. Фельдштейна. - М., 1994.

3. Грэйс Крайг. Психология развития. - СПб., 2000

4. Кулагина И.Ю. Возрастная психология. М., 1999.

5. Обухова Л.Ф Возрастная психология. - М., 1999.

6. Уилям Крэйн. Теории развития. - СПб., 2002.

7. Кудрявцев В.Т. Психология развития человека. - Рига, 1999

8. Сапогова Е.Е. Психология развития человека. - М., 2001.

9. Скотт Миллер Психология развития. - СПб., 2002.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.