CC BY
157
УДК 159.922.8(574.13)
ЖАС0СШР1МДЕРДЩ М1НЕЗ ЖЭНЕ ТЕМПЕРАМЕНТ СИПАТЫНА БАЙЛАНЫСТЫ АКЦЕНТУАЦИЯ ТИПТЕР1НЩ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1 (АЦТ0БЕ ЦАЛАСЫ МЫСАЛЫНДА)
А.М. БАСПАЦОВА, Л.С. ЕРМУХАНОВА, Г.Г. ЕРИМБЕТОВА
Марат Оспанов атындагы Батыс Казакстан мемлекетгiк медицина университетi, Актебе, Казакстан
Басмакова А.М. - м.г.к., гылыми жэне инновациялык менеджментi бетмшщ жетекшiсi, e-mail: akmara80@mail.ru; Ермуханова Л.С. - м.г.к., когамдьщ денсаулык жэне денсаулык сактау афедрасынын жетекшiсi,
e-mail: aleka_807@mail.ruA Еримбетова Г.Г. - магистр, FИKМБ-нiц ага гылыми кызметкер^ e-mail: erimbetovagg@mail.ru.
взектШгь Тэуелсiз елiмiздiн казiрri даму кезенi, когамнын барлык саласындагы взгерiстермен ягни, экономикалык жэне элеуметпк карым-катынастардын ерекшелiкгерiмен сипатталады. Казiрri кезендеп жасвспiрiмгердiн элеуметгiк жагдайга бейiмделуiне, мшез-к¥льщтарыньщ калыптасуына, т^лга ретiнде дамуына эсерш тигiзетiн тиiмдi жолдарын кврсету, аныктау да басты проблемалардын бiрi болып табылады. Макалада жасвспiрiмдердiн мшез-к¥лкы ерекшелiктерi мен темпераментiнiн ерекшелiгiн зерттеудiн нэтижелерi келтiрiлген.
Зерттеу материалдары мен эдктерь Зерттеуге 14-17 жас аралыгындагы 213 жасвспiрiм катысты. Fылыми зерттеу ж^мысында сауалнамалык эдiстiн - психологиялык вербальдькоммуникативп эдiсi колданылды. Зерттеу ж^мысында мшез акцентуациясын аныктайтын К.Леонгард - Г.Шмишек сауалнамасы колданылды. Аталган сауалнама мшез акцентуациясыныц 10 типiн аныктауга непзделген. Зерттеу барысында эртYрлi сипаттамалар аныкталды, ал жасвспiрiмдердiн гендерiнде айырмашылыктар аныкталды.
Зерттеу нэтижелерь Актвбе каласынын жасвспiрiмдерi арасында молтыккан мiнез акцентуациясынын ерекшелiктерi жогары болып, 75,9% к¥рады, ал темперамент акцентуациясы бойынша эмотивтi тип ерекшелiктерi басым, 83,8% екенi аныкталынды. Жасвспiрiмдердщ гендiрлiк ерекшелiктерiне байланысты айырмашылыктар сешмдшп Пирсоннын хи-квадрат критериi бойынша багаланып, талдау негiзiнде ер балалар мен кыз балаларга тэн темперамент акцентуациясынын гипертим типi бойынша (р=0,001) жэне мшез акцентуациясынын демонстративп типi бойынша (р=0,008) елеулi айырмашылыктар бар екеш аныкталды. Зерттеуге катыскан ер балаларга караганда кыз балалар кврсеткiштерi жогары болды, ал калган акцентуация типтерi бойынша сенiмдiлiк айырмашылыктары аныкталмады.
Нег1зг1 свздер: жасвспiрiмдер, психологиялыц ерекшелiк, мшез акцентуациясы, темперамент акцентуациясы.
Крипе. Казакстаннын казiргi даму кезенi когам вмiрiнiн барлык саласындагы терен взгерiстермен сипатталады. Осыган орай казiргi заман адамга: вз к-эре-кетiне жауапты болу, элеуметпк взгерiстер жагдайына тез бешмделе отырып, байыпты шешiм кабылдай б^ т.с.с. жана талаптар коюмен ерекшеленедг
вркениеттi когам Yшiн кымбат казына - жеке т^лга, онын даму, калыптасуы мен вмiрi десек, бYгiнгi жас ^рпащъщ осы кымбат казынаны багалай бiлуi аса манызды. Сол себептен жасвспiрiмдердiн т^лга ара-лык катынастарды калыптастырудын маныздылыгы да осыдан басталады. «Жасвспiрiм» - свзiнiн магынасы iшкi дYниенiн негiзгi тенденциясынын дамуын кврсе-тедi. Жасвспiрiм шакка аяк баскан баланын калыпта-
суындагы тYбегейлi взгерiстер сана-сезiмнiн дамуын-дагы сапалык взгерiспен аныкталады [1].
Ересектердiн психикалык денсаулык б^зылыста-рынын жартысы шамамен 14 жаста басталады, бiрак квп жагдайда ол жасырын втiп арнайы ем алынбайды. Депрессия жасвспiрiмдер арасында жш аурушандык пен мYгедектiлiкке экелетш себепшi фактор. З^лым-дык, кедейшшк, когамда вз орнын таба алмау, психикалык денсаулык мэселелесiнiн дамуына кауштшкп кYшейтедi. Мектеп, колледждердегi психоэлеуметпк колдау жэне баска да элеуметпк жагдайлардын колга алынуы балалар мен жасвспiрiмдердiн вмiрлiк дагды-сына жаксы психологиялык денсаулык калыптасты-руга сепппн тигiзедi. Б^дан баска жасвспiрiмдер мен
олардьщ отбасыларынын байланысынын ныгайуына арнайы багдарламалардын болуы мацызды. К^андай-да бiр мэселе туындаганда, олардыц мiндетгi тYPде аныктап жэне бшкп медицина кызметкерлерi квмеп-не жупну керек [2,3].
«Акцентуация» жеке тулганын мiнез ерекшелiгi. К. Леонгард классификациясы бойынша акцентуация-нын 12 титн ажыратуга болады [4,5].
Жасвспiрiмдердiн элеуметп есеюiн дамыту бола-шак вмiрге даярлау Yшiн когамдык т^ргыдан кажет. М^нын взi кYPделi процесс, уакытты талап етедi жэне жасвспiрiм ересектерге арналган нормалар мен талап-тар жYЙесiндегi вмiр CYре бастаса мYмкiн болады. Ал б^л дербестiк кажетл эрi мiндеттi тYPде мiндеттер мен к^кыктарды ^лгайтумен байланысты.
Зерттеу максаты. Актвбе каласы жасвспiрiм-дерiнiн мшез жэне темперамент акцентуациясынын типiн аныктау.
Зерттеу материалдары мен эдктерь Fылы-ми зерттеу ж^мысы Марат Оспанов атындагы Батыс Казаксатан мемлекеттiк медицина университепнде орындалды. Зерттеуге 14-17 жас аралыгындагы 213 жасвспiрiм катысты. Fылыми зерттеу жумысында са-уалнамалык эдотщ - психологиялык вербальды-ком-муникативтi эдга колданылды. Жасвспiрiмдерге жур-гiзiлген сауалнама Марат Оспанов атындагы Батыс Казахстан мемлекеттiк медицина университетiнiн биоэтикалык комиссиясынын он шешiмiн алды. Зерттеу жумысында мiнез акцентуациясын аныктайтын К.Леонгард - Г.Шмишек [6] сауалнамасы колданылды. Аталган сауалнама мiнез акцентуациясынын 10
титн аныктауга негiзделген. Сауалнама 88 с^радтан к¥ралган, екi тYрлi жауаптарды, ягни «ия», «жок» жа-уаптары белгiлендi. Сауалнама мэлiметтерiн вндеу барысында, эр акцентуация типiнiн балл саны есеп-телiндi. Эр акцентуация тишнщ максималды кврсет-кiшi - 24 балл к¥райды. Ягни 12-24 балл - аталган акцентуация тиш айкын немесе жасырын жэне 12 балдан твмен болган жагдайда аталган акцентуация типi тэн емес екенш айкындайды.
Зерттеу нэтижелерь Зерттеуге катыскан Актвбе каласынын жасвспiрiмдерi мшез акцентуациясы бойынша тврт топка бвлiндi. Бiрiншi топ жасвспiрiмдерiнiн 70,4% демонстративп тип екенi жэне 29,6% осы акцентуация тиш тэн емес екеш аныкталды (1 сурет). Екiншi топ жасвспiрiмдерiнiн 68,1% акцентуациянын педанттык титне жататыны жэне 31,9% осы акцентуация тиш айтарлыктай твмен екенi белгш болды. Yшiншi топ - молтыккан тип акцентуациясы - жасвспiрiмдердiн 75,9% табылды, б^л К.Леонгард - Г.Шмишек сауалнамасы бойынша 12 балдан жогары жэне 24,1% осы акцентуация тиш тэн емес екеш белгш болды. Твртiншi топтагы жасвспiрiмдердiн 60,6% акцентуациянын ашушан типiне жататыны жэне б^л акцентуация жасырын, ал, 39,4% осы акцентуация мYлдем тэн емес екеш аныкталды.
2-суретте темперамент акцентуациясы бойынша жасвспiрiмдер алты типке бвлiндi: 1 тип - гипертим - 81,0% к¥рады, 19,0% акцентуациядан аман екеш аныкталды; 2 тип - жасвспiрiмдердiн 50,9% дистим болса, 49,1% темперамент акцентуациясы аныкталма-
1- сурет. Актвбе каласындагы жасвспiрiмдердiн мiнез акцентуациялык ерекшелт (%)
ды; 3 тип - каушп - коркам - б^л типке жасвспiрiм-дердiн 57,9% к¥райтыны жэне 42,1% акцентуациядан аман болып шыкты. Жасвспiрiмдердiн 78,7% 4 типке жататыны, ягни циклотим екенi жэне 21,3% осы акцентуация жок екеш белгш болды. Ал, жасвспiрiм-дердщ 81% 5 тип - аффективп - экзальтивл акцен-туациясымен сипатталатыны, жэне 19% акцентуация жок екеш анык болды; 6 тип - эмотивл акцентуация - 93,8% к¥Рады, 16,2% б^л акцентуация твмен екеш дэлелденда.
Жасвспiрiмдердiц гендерлiк ерекшелктерше бай-ланысты айырмашылыктар сенiмдiлiгi Пирсонныц хи-квадрат критериi бойынша багаланып, талданды. Осы талдау негiзiнде 6î3 ер балалар мен кыз бала-ларга тэн темперамент акцентуациясыныц гипертим тиш бойынша (р=0,001) жэне мiнез акцентуациясыныц демонстративп типi бойынша (р=0,008) елеулi айырмашылыктар бар екенiне квз жеткiздiк. Зерттеуге катыскан ер балаларга караганда кыз балалар кврсет-кiштерi жогары болды, ал калган акцентуация ram^i бойынша сенiмдiлiк айырмашылыктары аныкталмады.
АлынFан мэлiметтердi талкылау. Жасвспiрiм-дердщ мiнез акцентуациясы бойынша 2015 жылы И.В. Бадиевтiц [6] зерттеу мэлiметтерiне сэйкес 75% жога-рылаган, бiздiц де гылыми зерттеу нэтижелерiнде б^л кврсетк1ш 70,4% екенiн кврсетедi.
М. В. Бирюкованыц зерттеу мэлiметтерiне сэйкес, жасвспiрiмдер арасында мiнез акцентуациясы ерекшелшгершщ алгашкы орын экзальтивтi тип жэне эмотивп типтiлер к¥рады, бiздiц де зерттеуге катыскан жасвспiрiмдердiц арасында алгашкы орында аталган типтер алды [7].
Б.Ф. Ломова, А.В. Брушлинский, К.А. Альбухано-ва-Славской, В.С. Мерлина, В.М. Русалова жэне Б.Г.
Ананьеваныц теориялык негiздемесiн мiнез жэне оныц акцентуациясыныц ерекшелiктерi организмнiц жеке касиеттерiмен (нейродинамикалык касиеттерi) жэне жеке психикалык касиеттерi (психодинамикалык жэне т^лганыц жеке касиеттерГ) арасында аралык орын алатынын дэлелдеген. Е.В. Жилинаныц интегралдык к^рылымдагы жеке мiнез акцентуациясы туралы мака-ласында темперамент акцентуациясыныц гипертим (0,278) жэне демонстративтi (0,321) ^ш кврсеткiшiнiц козу процесiне байланысты оц корреляциялык байла-ныс (р<0,01) бар екеш аньщталган, ал 6Гздщ гылыми зерттеу нэтижелерiнде гипертим жэне демонстративл тиш бойынша да елеулi айырмашылыктар бар екенi аныкталды [8].
Мшез жэне темперамент акцентуация ерекшелiктерi тулганыц жеке вмiрiндегi вз орнын табуы, адамдармен катынасы 6Гр катар imri жэне сырткы факторлардыц эсер етуше тiкелей байланысты екенi дэлелденген [9]. Мектеп окушыларыныц жеке т^лгалык ерекшелштерш зерттеу барысында олардыц акцентуациясы, мазасыздануы, агрессиясы тагы баска тошшшк катынаска эсерiн тигiзетiн ерекшелiктерi аныкталып, жекелш касиеттерiн багалау нэтижесiнде балалардыц Yштен 6Гршщ акцентуациясы жэне агрессиясы нормадан жогары екенi белгiлi болган. Зерттеулер нэтижесiнде окушылардыц мектепiшiлiк карым-катынас барысындагы барлык киындыктары взiне эгоцентризм, взш вте жогары багалауы немесе, керюшше, взiне сенбеушiлiк пен мазасыздануы, взш твмен багалаумен байланысты екен. Жастар арасында ересектермен кYрделi жэне киын карым-катынастар кврiнедi. Сонымен катар, каталдык пен агрессивтiлiк пайда болып, осындай жагдайларга байланысты жасвспiрiмдердiц мшез-к¥лык ауыткушылыктарын
2- сурет. Актвбе каласы жасвспiрiмдерi темпераментiнiц акцентуациялык ерекшелiктерi (%)
психологтар зерттеп бiлулерi шарт [10]. Эрине психологтар жас ерекшел^ерше байланысты мшез жэне темперамент акцентуациясын аныктау шарт, бiрак; кейбiр жагдайларда психолог мамандардын медицина кызметкерлерiмен бiрлесе отырып шешуiн кажет етедi.
^орытынды. Актебе каласынын жасвспiрiмдерi арасында молтыккан мiнез акцентуациясынын ерек-шелiктерi жогары болып, 75,9% к¥рады, ал темперамент акцентуациясы бойынша эмотивп тип ерекшелж-терi басым, 83,8% екеш аныкталды. Дегенмен, жога-рыда аталган мiнез жэне темперамент акцентуацияла-рынын ерекшелiктерi жасвспiрiмдердiн эмоционалды - ергкпк сферасына, генетикалык ерекшелiктерiне, всу жэне емiр CYPУ ортасындагы тiкелей жэне жанама пси-хогендi факторларга тэуелдi екенi свзсiз. Эдебиеттер тгзгмг:
1. Полицкая, А.С. Влияние акцентуации характера на аддиктивное поведение подростков / А.С. Полицкая // Международный научный журнал «Символ науки». - 2016. - №2. - С 217-219.
2. Информационный бюллетень ВОЗ: Подростки: риски для здоровья и их пути решения. - ВОЗ, май 2016. - N°345 - http://www.who.int/mediacentre/ factsheets/fs345/ru/.
3. Rudolph, K.D. Personal-Accentuation and Contextual-Amplification Models of Pubertal Timing: Predicting Youth Depression / K.D. Rudolph, W. Troop-Gordon // Dev Psychopathol. - 2010. - 22(2). - P. 433-451. -DOI: 10.1017/S0954579410000167.
4. Личко, А.Е. Психопатии и акцентуации характера у подростков / Под ред. Ю.Б. Гиппенрейтер, В.Я.
Романова. - СПб: Речь, 2009. - 256 с.
5. Бадиев, И.В. Типология акцентуаций характера у подростков / И.В. Бадиев // Вестник Бурятского государственного университета. - 2015. - №5. - С 60-65.
6. Ильин, Е.П. Психология индивидуальных различий. - СПб: Питер, 2004. - 701 с.: ил.- (Серия «Мастера психологии»). - С. 532-535.
7. Бирюкова, М. В. Адаптация студентов к обучению в среднем профессиональном учебном заведении: трудности, проблемы, пути решения / М.В. Бирюкова // Известия Российского государственного педагогического университета имени А.И. Герцена. - 2008. - 12 (88). - С. 158 - 162.
8. Желина, Е.В. Акцентуации характера в структуре интегральной индивидуальнсти // Известия Российского государственного педагогического университета им. А.И. Герцена. - 2008. - №2. - С 394399.
9. Ismail, VY. The Optimization of Human Resource's Performance in Islamic Microfinance Institutions Through Job Analysis and Competency Model / V.Y. Ismail, E. Zain, Zulihar // The Asian Journal of Technology Management. - 2015. - 8(1). -P. 56 - 67.
10. Кыдырбаева, Г.А. Девиантты мшез-к¥льщты ба-лалармен ж^мыстарды ^йымдастыруда практик психолгтыц ролi / Г.А. Кыдырбаева, УБ. Агыбаева // Коркыт Ата атындагы Кызылорда мемлекетпк университетшщ 75 жылдыгына арналган жас га-лымдардыц гылыми макалалар жинагы. - Кызылорда, 2012. - 78-80 б.
РЕЗЮМЕ
ОСОБЕННОСТИ ТИПОВ АКЦЕНТУАЦИИ ЧЕРТ ХАРАКТЕРА И ТЕМПЕРАМЕНТА СРЕДИ МОЛОДЕЖИ ГОРОДА АКТОБЕ
А.М. БАСПАКОВА, Л.С. ЕРМУХАНОВА, Г.Г. ЕРИМБЕТОВА
Западно-Казахстанский государственный медицинский университет имени Марата Оспанова,
Актобе, Казахстан
Басмакова А.М. - м.г.к., гылыми жэне инновациялык менеджмент белiмшщ жетекша, e-mail: akmara80@mail.ru; Ермуханова Л.С. - м.г.к., когамдьщ денсаулык жэне денсаулык сактау афедрасынын жетекшга,
e-mail: aleka_807@mail.ruA Еримбетова Г.Г. - магистр, FИKМБ-нщ ата гылыми кызметкер^ e-mail: erimbetovagg@mail.ru.
В статье представлены результаты исследования подростков с типом акцентуации черт характера и темперамента. В ходе исследования были определены разные типы акцентуации характера, а также выявлены различия в зависимости пола подростков.
Материалы и методы: В исследовании участвовало 213 подростков в возрасте 14-17 лет. В научной работе использовался психологический вербальный и коммуникативный метод. Для определения типа акцентуации личности подростков в исследовании был использован опросник К. Леонгард - Шмишека. С помощью данной методики определяются следующие 10 типов акцентуации характера.
Результаты исследования: По результатам исследования среди подростков города Актобе акцентуации характера, 75,9% составило застревающий тип, по акцентуации темперамента 83,8% - эмотивный тип. Среди девушек и парней по критерию хи-кадрат Пирсона достоверность различий показала по акцентуации темперамента гипертимический тип (р=0,001) и по акцентуации характера демонстративный тип (р=0,008).
Ключевые слова: подростки, психологические особенности, акцентуация характера, акцентуация темперамента.
SUMMARY
PECULIARITIES OF TYPES OF ACCENTATION OF CHARACTER AND TEMPERAMENT AMONG YOUNG PEOPLE OF AKTOBE
A.M. BASPAKOVA, L.S. YERMUKHANOVA, G.G. YERIMBETOVA
West Kazakhstan Marat Ospanov state medical university, Aktobe, Kazakhstan
А.М. Baspakova - c.m.s., Head of the Department of Management of Science and Innovation, e-mail: akmara80@mail.ru;
L.S. Yermukhanova - c.m.s., Head of the Public Health Department, e-mail: aleka_807@mail.ru G.G. Yerimbetova - MMed, senior researcher of the Department of Management of Science and Innovation
The article presents the results of the study of adolescents with the type of accentuation of character traits and temperament. In the course of the study, different types of character accentuations were identified, and differences in the sex of adolescents were defined as well as.
Materials and Methods: The study involved 213 adolescents aged 14-17 years. In the research work, a psychological verbal and communicative method was used. To determine the type of accentuation of the adolescent's personality, a questionnaire was used by K. Leonhard-Shmisheka. With the help of this technique, the following 10 types of character accentuation are determined.
The results of the study: According to the results of research in the city of Aktobe, the characteristic characteristic of the 75.9% accretionary type was 83.8% of the emotional type of acceleration. The change in the pearson was characterized by the accretion of the hyperthermal type (p = 0.001) and the characteristic expression of the characteristic (p = 0.008) acceleration.
Keywords: adolescents, psychological characteristics, accentuation of character, accentuation of temperament.
УДК 316.7:378-057.875
КОРПОРАТИВНАЯ КУЛЬТУРА ВУЗА ГЛАЗАМИ СТУДЕНТОВ М.А. БАШБАЕВА, А.А. ДУЙСЕНОВА, Г.К. КОШМАГАНБЕТОВА
Западно-Казахстанский государственный медицинский университет имени Марата Оспанова,
Актобе, Казахстан
Центр непрерывного профессионального развития
Башбаева М.А. - к.п.н., доцент, моб. 87028956769, е-mail: mbashbayeva@mail.ru Дуйсенова А.А. - магистр педагогики и психологии, моб.87014121084, е-mail: duisenova_aa@mail.ru, Кошмаганбетова Г.К. - MD, PhD, моб.87014501289, е-mail: gulbakit66@mail.ru.
