Научная статья на тему 'ЖАНУБИЙ ОРОЛ БУЙИДАГИ СЎНГИ ОРТА АСРЛАРДА ЮЗ БЕРГАН ЭТНОСИЁСИЙ ВА ЭТНОМАДАНИЙ ЖАРАЁНЛАР ХОРИЖИЙ ТАДҚИҚОТЧИЛАР ИЗЛАНИШЛАРИДА'

ЖАНУБИЙ ОРОЛ БУЙИДАГИ СЎНГИ ОРТА АСРЛАРДА ЮЗ БЕРГАН ЭТНОСИЁСИЙ ВА ЭТНОМАДАНИЙ ЖАРАЁНЛАР ХОРИЖИЙ ТАДҚИҚОТЧИЛАР ИЗЛАНИШЛАРИДА Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Шерниязов Р.Х.

Жанубий Орол буйи, умуман олганда, Хоразм воҳасининг шимолий қисми ва Жанубий Оролбўйида сўнгги ўрта асрларда юз берган сиёсий ва этномаданий жараёнлар тарихи етарлича ўрганилмаган бўлиб, Марказий Осиё халқлари тарихи бўйича амалга оширилган айрим тадқиқотларда бу масалага ҳам қисқача тўхталиб ўтилгани кўзга ташланади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЖАНУБИЙ ОРОЛ БУЙИДАГИ СЎНГИ ОРТА АСРЛАРДА ЮЗ БЕРГАН ЭТНОСИЁСИЙ ВА ЭТНОМАДАНИЙ ЖАРАЁНЛАР ХОРИЖИЙ ТАДҚИҚОТЧИЛАР ИЗЛАНИШЛАРИДА»

"MARKAZГY OSIYO MADANIYATI TARIXI VA TARIXSHUNOSLIGI MASALALARГ XALQARO ILMIY-AMALIY ANJUMAN 2024 YIL 30-MAY

ЖАНУБИЙ ОРОЛ БУЙИДАГИ СУНГИ УРТА АСРЛАРДА ЮЗ БЕРГАН ЭТНОСИЁСИЙ ВА ЭТНОМАДАНИЙ ЖАРАЁНЛАР ХОРИЖИЙ ТАДЦЩОТЧИЛАР ИЗЛАНИШЛАРИДА

Шерниязов Р.Х.

Бердак номидаги ^ДУ ассистент https://doi.org/10.5281/zenodo.12623386

Жанубий Орол буйи, умуман олганда, Хоразм во*асининг шимолий кисми ва Жанубий Оролбуйида сунгги урта асрларда юз берган сиёсий ва этномаданий жараёнлар тарихи етарлича урганилмаган булиб, Марказий Осиё халклари тарихи буйича амалга оширилган айрим тадкикотларда бу масалага *ам кискача тухталиб утилгани кузга ташланади. ^исман булса-да классик урта ва сунгги урта асарларда Жанубий Орол буйи а*олиси тарихи билан багишланган тадкикотларни шартли равишда куйидагича бир неча гуру*ларга булиш мумкин:

1 - гуру*. XIX асрнинг иккинчи ярми-ХХ асрнинг илк чорагида олиб борилган тадкикотлар (асосан Чор Россияси даври).

2 - гуру*. Совет даврида юритилган тадкикотлар (1920-1990 йй.).

3 - гуру*. Мустакиллик даври тадкикотлари (1991-2023 йй.).

4 - гуру*. Хориж тадкикотлари (XIX асрнинг иккинчи ярми-2023 йй.).

Юкорида айтиб утилганидек, Жанубий Орол буйи тарихига багишланган тадкикотларни бу йусинда гуру*ларга ажратиш аслида шартли булиб, *удуд тарихи буйича кушни ^озогистон ва Туркманистон республикаларида юритилаётган изланишларни мустакиллик даври ёки хориж тадкикотлари гуру*ига киритишда бирмунча муаммоларга дуч келинади. Шунингдек, XIX асрнинг иккинчи ярми-ХХ асрнинг илк чорагида олиб борилган тадкикотлар, яъни биринча гуру*га киритилаётган изланишларга уша даврда минтакага келиб кетган хорижлик муаллифларнинг асарларини киритиш ёки киритмаслик масаласида *ам айрим чигалликларга дуч келинади. Шунингдек, 1860-йилларда Хоразм во*аси ва унга якин *удудларда булган венгриялик Армени Вамберининг кайдларини [А.Вамбери] мавзуга доир манба сифатида караш кераклиги ёки тадкикот асари сифатида ба*олаш кераклиги масаласида *ам бир тухтамга келинмаган. Шунга ухшаш *олатга 1870-йилларнинг илк ярмида Хива хонлигида булган америкалик журналист Мак-Га*аннинг кайдлари масаласида *ам дуч келинади [1.Л.МасОаЬап, Я.А.Мак-Гахан].

Биринчи гуру* тадкикотлари асосан рус муаллифлари томонидан ёзилган маълумотлар булиб, россиялик элчи, сайё*, савдогар, асир ва *оказо шахслар томонидан ёзилгандир. Улар орасида рус *арбийлари томонидан ёзилган кайдлар ало*ида урин тутади [Гиршфельд и Галкин]. Шунингдек, бу даврда рус шаркшунослари томонидан ёзилган илмий тадкикотлар *ам Жанубий Орол буйи *авзаси тарихини ёритишда му*им урин тутади. Айникса, атокли рус шаркшуноси ва тарихчиси В.В. Бартольднинг минтака тарихий-географияси багишланган изланишларда ушбу *удудга *ам анчагина тухталиб утилгани кузга ташланади [В.В.Бартольд].

Иккинчи гуру* тадкикотлари совет даврига тегишли булиб, улар узининг изчил ва аниклиги билан ало*ида ажралиб туради. Шу билан бирга, бу давр тадкикотларини уз мазмун-мо*иятига кура бир неча турларга булиш мумкин: совет мафкурасини урнатиш

"MARKAZГY OSIYO MADANIYATI TARIXI VA TARIXSHUNOSLIGI MASALALARГ XALQARO ILMIY-AMALIY ANJUMAN 2024 YIL 30-MAY

максадида олиб борилган тадбирлар давомида йигилган маълумотларга асосланган тадкикотлар, соф илмий изланишлар ва х.к. Бутун минтакада булгани каби 1920-1930 йиллар орасида ^уйи Амударё хавзасида хам ижтимоий-сиёсий ва маъмурий-иктисодий ислохатлар олиб борилиб, хусусий мулкчиликнинг йук килиниши ва унинг урнига коллективлаштириш, яъни жамоа мулкчилигини жорий килиш жараёнида махаллий ахоли орасида булиб, улар орасидан огзаки маълумотларни йигиб, улар асосида изланишлар юритган рус тилли тадкикотчилар гурухи етишиб чикди. Уларнинг саъй-харакатлари туфайли кейинчалик-1960-1990 йиллар орасида махаллий халк вакиллари орасида унлаб тарихчи, этнограф, археолог ва бошка жамиятшунос олимлар гурухи шаклланди.

Жанубий Орол буйи ахолисининг сунгги урта асрлардаги сиёсий ва этник тарихи масаласига биринчилардан булиб эътибор каратган олимлар орасида П.П.Ивановнинг изланишлари алохида ажралиб туради [П.П.Иванов]. Унинг тадкикотлари ёзма манбалар, архив материаллари, статистик маълумотлар ва этнографик изланишлар асосида олиб борилган булиб, ушбу худуд ахолиси, хусусан, коракалпок халки тарихини илмий жихатдан урганишни бошлаб берган дастлабки илмий ишлар сирасига киради.

Жанубий Орол буйи сунгги урта асрлар даври тарихи, хусусан, бу ерда кечган этномаданий жараёнларни ёритишда этнограф олима Т.Жданконинг хизмати бекиёсдир [Т.Ж.Жданко: 110-120]. Тадкикотчи биринчилардан булиб, кораклпок халкининг этник таркиби, кабила ва уруглари тизими, кариндош-уругчилик анъаналари, шажаралари, коракалпок уругларининг жойлашуви ва таркалиш географияси, ривоят ва афсоналари хдкида кенг камровли изланишлар олиб борди. Шу билан бирга, у Жанубий Орол буйидаги узбек, козок ва туркман ахолининг этник таркиби, уларга хос кабила ва уруглар тизимига хам катта эътибор каратди. Т.Жданко бу ишларни олиб борар экан хам ёзма манбалар ва архив материалларига, хам огзаки маълумотлар ва этнографик материалларга таяниб иш тутди хамда махаллий ахоли орасидан бирламчи маълумотларни йигишга муваффак булди. Тадкикотчи деярли хар бир коракалпок уруги вакиллари билан юзма-юз учрашиб, улардан этнографик маълумотлар йигишга тиришгани кузга ташаланади.

Хоразм вохасида узок йиллар археологик тадкикотлар олиб борган узбек олими Я.Еуломов худуд билан боглик огзаки маълумотлар ва этнографик материаллар йигишга ^ам катта эътибор каратди. У узининг "Хоразмнинг сугорилиш тарихи" монографиясида вохадаги махаллий ахолининг сугориш ишлари, дехкончилик ва баликчилик билан боглик анъаналарини урганар экан, айникса узбек ва коракалпоклар орасида сакланиб колган маълумотлардан унумли фойдаланди. Хусусан, унинг махаллий ахоли орасида сув культи билан боглик "Хубби" (Эр-хубби) маълумотлари кадимги хоразмликлар орасида мавжуд булиб, сунгги урта асрларгача сакланиб колган колган тарихий хотира сифатида илм оламида танитилгани диккатга сазовордир. Шунингдек, Я.Еуломов вохадаги узбек, коракалпок, козок ва туркман ахоли вакиллари билан якиндан танишиб, уруг ва элатларнинг этник таркиби, таркалиш географиясига, миграция масалаларига тухталиб утгани кузга ташланади [Я.Х.Гулямов].

Совет этнограф тадкикотчилари орасида яна Г.П.Снесареванинг изланишлари узининг теран ва изчиллиги билан ажралиб туришини айтиб утиш зарур. Айникса, унинг Хоразм вохаси, айникса ^уйи Амударё хавзасидаги узбек ва коракалпок ахолининг этник таркиби, уруг-кабилавий тизими, уларга хос урф-одатлар ва хоказоларга багишланган маколалари узининг бирламчи ва оригиналлиги билан диккатни узига жалб килади [Г.П.Снесарев: 75-94].

"MARKAZIY OSIYO MADANIYATI TARIXI VA TARIXSHUNOSLIGI MASALALARI" XALQARO ILMIY-AMALIY ANJUMAN 2024 YIL 30-MAY

Марказий Осиё халклари этник тарихи ва этнографиясига багишланган бир катор илмий изланишларда узаро таккослаш максадида Оролбуйи, хусусан, ^уйи Амударё хавзаси ахолисига хам тухталиб утилганини айтиб утиш керак. Хусусан, элшунос олима В.Г.Мошкованинг изланишларида ушбу худуд ахолисининг Нурота ва Зарафшон вохаси ахолиси билан боглик жихатларига эътибор каратилгани диккатга сазовордир [В.Г.Мошкова: 141-149].

Туркман элшуноси С.Атаниязов туркман халкининг этник таркибига багишланган тадкикотида Марказий Осиё туркий халклари таркибида учрайдиган этнонимларни туркман этнонимлари билан узаро солиштириб, улар орасида куплаб ухшашликлар, этник якинликларни кузатишга муваффак булган [С.Атаниязов]. Айникса, унинг туркман-узбек, туркман-коракалпок, туркман-козок уруглари орасидаги параллел этнонимларни аниклаш жараёнида Жанубий Орол буйи ахолиси таркибидаги уруг номларига хам мурожаат килгани кузга ташланади.

1960-1970 йилларда Хоразм вохаси ва унга кушни худудларда манбашунослик нуктаи назаридан илмий изланишлар олиб борган шаркшунос Ю. Брегел ёзма манбалар, айникса, Хива хонлиги хужжатлари асосида худуддаги коракалпок, туркман, козок ва узбек ахоли билан боглик юзлаб хужжатларни эълон килди [Ю.Э.Брегель]. Тадкикотчи каламига мансуб рус ва инглиз тилидаги тадкикотлар оркали сунгги урта асрларда ^уйи Амударё хавзасида яшаган турли этник гурухларнинг жойлашув урни, таркалиш географиясининг кулами хакида муайян маълумотларга эга буламиз. Ю.Брегел 1990-йиллар атрофида А^Шга кучиб кетгандан кейин хам узи йиккан маълумотлар устида чукур изланишлар олиб боргани маълум. Уни дунёга танитган йирик илмий ишлардан бири-"Марказий Осиёнинг тарихий атласи" деган монографиясида Марказий Осиёнинг деярли барча тарихий-географик улка ва вилоятларининг энг кадимдан совет давригача булган сиёсий ва этник тарихи кискача таништирилиб утилиши билан бирга хариталаштирилгани диккатга сазовордир [Y.Bregel: 70-80.]. Айникса, унинг сунгги урта асрлардаги этносиёсий ва миграция жараёнларини асрлар ва ун йилликлар мисолида, хонликлар доирасида курсатиб берганлиги, шунингдек, ХХ аср бошларида минтакадаги туркий халкларнинг уруг-кабилавий таркибини харитада курсатар экан, ^уйи Амударё хавзасига хам тухталиб утганини айтиб утиш керак булади.

Хуллас, сунгги урта асрларда Жанубий Орол буйи хавзасида кечган этносиёсий жараёнларнинг урганилиши билан танишиб чикиш шундан далолат берадики, бир катор илмий изланишларда бу масалага у ёки бу даражада тухталиб утилган булса-да, мавзуни кенг куламда ёритган тадкикотлар йук хисоби. Айникса, ушбу худудда юз берган тарихий жараёнларни узбек, коракалпок, козок ва туркман халклари билан узаро таккослаб амалга оширилган изланишлар деярли амалга оширилмаган. Айрим тадкикотларни айтмаганда, изланишларнинг купчилиги ушбу худуд халкларининг моддий ва маънавий маданияти, урф-одатлари, турмуш тарзи, хужалиги ва бошка каби этнографик хусусиятларига каратилган булиб, улар умумлаштирилган холда эмас, хар бир халк алохида-алохида олинган холда караб чикилган. Аслида бу даврда узбек ва коракалпок, коракалпок ва козок,, коракалпок ва туркман ахолиси орасида узаро этник алокалар анча жадал кечган булиб, бир катор уругларнинг у ёки бу халкнинг таркибида жой олиши ва бирор халкнинг таркибий кисмига айланиши жараёнлари юз берган эди.

"MARKAZIY OSIYO MADANIYATI TARIXI VA TARIXSHUNOSLIGI MASALALARI" XALQARO ILMIY-AMALIY ANJUMAN 2024 YIL 30-MAY

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Вамбери А. Путешествие по Средней Азии.-СПб., 1865.

2. MacGahan, J.A. Campaigning on the Oxus, and the fall of Khiva-London: Sampson Low, 1874; Мак-Гахан Я. А. Военные действия на Оксусе и падение Хивы.-М.: В Университетской типографии (Катков и К°), 1875.

3. Гиршфельд и Галкин. Военно-статистическое описание Хивинского оазиса. Ч. II-Ташкент: Типография Штаба Туркестанского военного Округа, 1903.

4. Бартольд В.В. Сочинения. Т. III. Работы по исторической географии.-М., 1965.

5. Иванов П.П. Очерки истории каракалпаков / Материалы по истории каракалпаков. Сборник. Труды института Востоковедения. Том VII.-М.-Л.: АН СССР, 1935.

6. Жданко Т.Ж. Очерки исторической этнографии каракалпаков.-М.-Л.: АН СССР, 1950; Жданко Т.Ж. Каракалпакская эпическая поэма «Кырк кыз» как историко-этнографический источник // Институт этнографии имени Миклухо-Маклая. Краткие сообщения. ХХХ.-М., 1958.-С. 110-120.

7. Гулямов Я.Х. История орошения Хорезма с древнейших времен до наших дней.-Ташкент, 1957.

8. Снесарев Г.П. Реликты домусульманских верований и обрядов у узбеков Хорезма.-М., 1969; Снесарев Г.П. Объяснительная записка к «Карте расселения узбеков на территории Хорезмской области (конец XIX-начало XX в.)» // Хозяйственно-культурные традиции народов Средней Азии и Казахстана.-М., 1975.-С. 75-94.

9. Мошкова В.Г. Некоторые общие элементы в родоплеменном составе узбеков, каракалпаков и туркмен // Материалы по археологии и этнографии Узбекистана: Труды института Истории и археологии АН. УзССР. Т. 2. -Ташкент, 1950,-С. 141-149; Мошкова В.Г. Ковроделие узбеков племени туркмен // Ковры народов Средней Азии. -Ташкент, 1977.-С. 69-77.

10. Атаниязов С. Этнонимы в туркменском языке. -Ашгабат: Ылым, 1994.

11. Брегель Ю.Э. Хорезмские туркмены в XIX веке. -М.: Издательство восточной литературы, 1961.

12. Bregel Y. An historical atlas of Central Asia. Leiden-Boston, Brill, 2003. -P. 70-80.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.