Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОНДА ИЖТИМОИЙ-ГУМАНИТАР ФАНЛАР ҲОЛАТИ (ХХ асрнинг биринчи ярми)'

ЎЗБЕКИСТОНДА ИЖТИМОИЙ-ГУМАНИТАР ФАНЛАР ҲОЛАТИ (ХХ асрнинг биринчи ярми) Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

CC BY
99
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Research Focus
Область наук
Ключевые слова
Собиқ совет даври / фан / маданий инқилоб / илмий-тадқиқот / ижтимоий-гуманитар / экспедиция / озодлик. / post-Soviet period / science / cultural revolution / scientific research / social and humanitarian / expedition / freedom.

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — Садиков Абдулахад Абдувохитович

Мақолада уруш йилларида ижтимоий-гуманитар фанлардаги ўзгаришлар, унинг ўқитилиши ва ўрганилиши ҳамда бу йилларда фан соҳасида эришилган ютуқлар тўғрисида илмий маълумотлар асосида тўхталиб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПОЛОЖЕНИЕ СОЦИАЛЬНЫХ И ГУМАНИТАРНЫХ НАУК В УЗБЕКИСТАНЕ (первая половина 20 века)

Статья посвящена изменениям, произошедшим в социальных и гуманитарных науках за годы войны, их преподаванию и изучению, а также достижениям, достигнутым в эти годы в области науки на основе научных данных.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОНДА ИЖТИМОИЙ-ГУМАНИТАР ФАНЛАР ҲОЛАТИ (ХХ асрнинг биринчи ярми)»

УЗБЕКИСТОНДА ИЖТИМОИЙ-ГУМАНИТАР ФАНЛАР ^ОЛАТИ

(ХХ асрнинг биринчи ярми) Садиков Абдулахад Абдувохитович https://doi. org/10.5281/zenodo. 732 7212

Анотация: Мацолада уруш йилларида ижтимоий-гуманитар фанлардаги узгаришлар, унинг уцитилиши ва урганилиши уамда бу йилларда фан сощсида эришилган ютуцлар тугрисида илмий маълумотлар асосида тухталиб утилган.

Калит сузлар: Собиц совет даври, фан, маданий инцилоб, илмий-тадцицот, ижтимоий-гуманитар, экспедиция, озодлик.

ПОЛОЖЕНИЕ СОЦИАЛЬНЫХ И ГУМАНИТАРНЫХ НАУК В УЗБЕКИСТАНЕ

(первая половина 20 века)

Аннотация: Статья посвящена изменениям, произошедшим в социальных и гуманитарных науках за годы войны, их преподаванию и изучению, а также достижениям, достигнутым в эти годы в области науки на основе научных данных.

Ключевые слова: постсоветское время, наука, культурная революция, научное исследование, социально-гуманитарное, экспедиция, свобода.

SITUATION OF SOCIAL AND HUMANITARIAN SCIENCES IN UZBEKISTAN

(first half of 20th century)

Annotation: The article is devoted to the changes that have taken place in the social and human sciences during the war years, their teaching and study, as well as the achievements made in these years in the field of science based on scientific data.

Key words: post-Soviet period, science, cultural revolution, scientific research, social and humanitarian, expedition, freedom.

КИРИШ

Собик совет даврида Узбекистонда фан сохасининг узига хос хусусиятларидан бири - ХХ аср 20-30 йилларидан бошлаб коммунистик-большевистик жамият куришда илм-фан тизимига партиявий тизимининг олиб кирилиши фан тизимининг бир томонлама ривожланишига олиб келди. ХХ аср 20 йилларида эълон килинган саноатлаштириш, жамоалашитириш, "маданий инкилоб" дастурларини амалга оширишда илм-фан ютукларидан бир томонлама большевистик мафкура асосида фойдаланилди. Натижада кишлок хужалиги, ирригация, энергетика, халк хужалиги, огир саноат, енгил саноат ва бошка сохаларда ижобий силжишларга эришилди. Аммо, бунда илгор олимлар, зиёлилар, илм-фан вакилларининг таркиби катор катагонлар билан тозаланиб турилди. Ижтимоий-гуманитар фан сохаси эса ута сиёсийлашган, мафкуравий курол билан сугорилган, халкнинг хаётидан кескин узоклашган, факатгина партия тарихидангина иборат шаклда ривожланди.

Шундай булсада, ХХ асрнинг 30 йилларида ижтимоий-гуманитар йуналишда бир катор илмий йуналишлар, илмий-тадкикот муассасалари фаолият олиб борди. Масалан, "Узбекистон маданий курилиш илмий-тадкикот института" (1931), "Узбек тил ва адабиёт илмий тадкикот института" (1934), "Инкилобий харакатлар ва партия тарихи тадкикот инстити (1934) ва бошка муассасалар фаолият юритди[1].

Шу даврда ижтимоий-гуманитар фан сохдси ривожи узига хос хусусиятлари билан ажралиб туради. Совет хокимияти узининг мустахкам хокимиятини янада мустахкамлашда ижтимоий-гуманитар фан тармогининг барча бугинларига совет мафкурасини сингдириш,

совет хокимиятининг таянч кучларини бир гоя ортидан бошкариш, халкнинг онгига коммунистик-большевистик мафкурани сингдиришда мазкур фан сохаларидан фойдаланди.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Узбекистонда 1940 йил ташкил этилган СССР ФА Узбекистон филиали таркибида ижтимоий-гуманитар фан сохаси буйича 10 дан ортик илмий-тадкикот институтлари фаолият олиб борди[2]. Филиал раиси ^ори Ниёзовнинг буйруги билан 1940 йил февраль ойида геологлар, археологлар, иктисодчиларнинг бир гурухи билан шимолий ва жанубий Фаргона каналлари, Тошкент канали хамда Сирдарё дарёсига экспедиция уюштирилди.

Экспедиция натижасида мазкур худудлар хакида бой геологик ва археологик маълумотлар тупланди. Сирдарёнинг гидрогеологик хариталари тузиб чикилди. Фаргона водийсида археологик кузатувлар натижасида 100 дан ортик археологик ёдгорликлар топилди[3]. Темир давридан то ^укон хонлиги давригача булган даврга оид археологик ёдгорликлар топиб урганилди. Араблар боскинидан сунгги даврга оид Фаргона водийси ёдгорликлари урганилди, уларда бронзадан ясалган буюмлар: харбий куроллар, заргарлик буюмлари топилди.

Тошкент канали курилиши жараёнида археологлар томонидан худудда тош даврига оид куплаб топилмалар: бронза ва темир даврига оид мухим архефактлар топилди. Топилмалар тахлили шуни курсатдики, худуд "Бургулук" маданиятининг бир кисми булиб, милодий I асрда Жанубий Сибир ва Шаркий Европа билан кенг маданий алоклар урнатилганлиги аникланди.

Уруш йилларида ижтимоий-гуманитар фан йуналишида тадкикотларнинг кенг асосда олиб борилишида 1940 йил ташкил этилган Тил, адабиёт ва тарих институти мухим рол уйнайди. Мазкур илмий тадкикот муассасасида уз даврининг машхур фан, маданият ва адабиёт сохаси вакиллари йигилган эди. Институт уз олдига худудда тил, адабиёт ва узбек халки тарихи каби долзарб масалаларни куйди.

Филолог олимлар томонидан киска вакт ичида русча-узбекча ва узбекча-русча лугатлар туплами шакллантирилди. 1942 йил нашр этилган мазкур туплам олимлар томонидан юкори бахоланди.

Институт олимлари урушнинг дастлабки йилида жахонга машхур адиб, туркий тилни юксак мавкега олиб чиккан узбек халкининг буюк шоири Алишер Навоийнинг 500 йиллигини муносиб нишонлаш, унинг асарларини урганиш, чоп эттириш, халкимиз маънавий кадрияти хисобланган "Хамса" ни урганиш ва халкимизга етказишда катта ишлар килинди. 1941 йил бошларида Алишер Навоийнинг хаёти ва ижодига багишланган 2 томлик монография чоп этилди, бундан ташкари Навоий асарлари текстологик лугати тузиб чикилди. Олимлар томонидан 1942-1943 йилларда Захириддин Мухаммад Бобур, Турди, Мукимийларнинг классик асарлари тайёрланди ва олий укув юртларида укитила бошланди.

Адабиётшунос ва тилшунослардан Х,оди Зариф, Е.К.Каримов, Х,.Р.Ёкубов, А.К.Боровков ва бошкалар узбек адабиёт тарихи ва хозирги замон узбек тили граматикаси сохасида катор тадкикотларни амалга оширдилар, узбекча-русча, русча-узбекча лугатлар, Алишер Навоий асарларининг изохли лугатини тузиш ва хоказолар устида иш олиб бордилар. Узбек фолкларини туплаш, тартибга солиш ва нашр этишга эътибор кучайди.

"Ширин билан Шакар", "^ундуз билан Юлдуз", "Далли", "Муродхон", "Маликаи айёр", ва боша халк достонлари нашрдан чикарилди. Уларда инсонпарварлик, озодлик,

Ватанга мухаббат хамда душманлар ва ёвузларга нисбатан газаб-нафрат туйгулари тараннум этилган эди. Адабиётшунослар узбек мумтоз адабиётининг бир канча асарларини (Лутфий, Бедил, Гулханий ва бошкалар) нашрга тайёрладилар[4].

Узбекистоннинг ижтимоий-гуманитар фанлари олимлари - тарихчилар, шаркшунослар, адабиётшунослар, тилшунослар, иктисодчилар, файласуфлар коммунистик мафкура доирасида булса-да, уз олдиларига уруш даври куйган вазифаларнинг масъулияти ва мухимлигини тушунган холда ижодий куч-гайратларини фашизм мафкурасига карши курашга, гитлерчиларнинг боскинчилик сиёсатини фош килишга, халкимизнинг юксак ватанпарварлик туйгуларини тарбиялашга каратдилар.

Узбекистон тарихчилари рус тилида икки жилдлик "Узбекистон халклари тарихи" фундаментал асарни яратишга киришдилар. Бу асарни ёзишда олимлардан Я.Е.Еуломов , Т.НДори-Ниёзий, С.П.Толстов, М.Э.Воронец, Э.Ш.Ражабов, А.Ю.Якубовский, В.И.Зохидов, В.А.Шишкин, К.Б.Тревер ва бошкалар катнашдилар. Кейинчалик илк марта узбек ва рус тилларида икки жилдлик (3 та китобдан иборат) "Узбекистон ССР тарихи" китоби чоп этилди.

1943 йил ноябрда Тарих ва археология институти ташкил этилди. Филолог олимлар адабиёт ва тилшунослик сохасида тадкикотларни давом эттирдилар. СССР ФА мухбир аъзоси Э.Бертельс бошчилигида узбек адабиёти тарихи хрестоматияси куп томлик асарлари чоп этиш ишлари олиб борилди. Фолклоршунослик сохасида узбек халк эртаклари, достонларининг тулик вариантлари тузиб чикилди. Профессор Э.Бертельс ва тарих фанлари доктори И.П.Петрушевский томонидан биргаликда Урта Осиёнинг XIX асргача булган шоир, ёзувчи ва давлат арбобларининг библиографик лугати тузиб чикилди[5].

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

Тилшунос олимларнинг изланишлари натижасида узбек тили тарихи масалалари (Х1-Х1Х аср кулёзмалари ва манбалари) урганилди, хозирги узбек тили грамматикаси, Узбекистон вилоятлари шевалари тавсифи урганилди, узбек тили этмологик лугати шакллантирилди, коракалпок ва уйгур тиллари тадкик килинди. Адабиётчи олимлар томонидан тайёрланган узбек классик асарлари (Лутфий, Бедил, Гулханий) нашр этилди.[6]

Уша даврда Узбекистон илм-фанида тарихий-фалсафий муаммолар йуналишида катта изланишлар олиб борилди. Бу тадкикотларда Урта Осиё халкларининг тарихий-фалсафий ва табиий-илмий мероси урганила бошланди. Жумладан, урта асрларнинг йирик алломалари - Фаробий, Ибн Сино, Беруний, Хоразмийларнинг илмий мероси Т.Н.Райнова томонидан урганилди. Тарих, фалсафа муаммолари буйича И.М.Муминовнинг шу йиллардаги тадкикотлари мухим ахамиятга сазовордир.

Уруш йилларида канчалик огир булса-да, археология сохада хам тадкикотлар олиб борилди. 1944-1945 йилларда Бухоро вилояти Варахша харобаларида, С.П.Толстов ва Я.Еуломов бошчилигида 1945 йилда кайта тикланган Хоразм археологик-этнографик экспедицияси натижасида фанга кизикарли маълумотлар олиб кирилди. Мазкур экспедициянинг 1937 йилдан бери узок йиллик тадкикотлари натижасида фанга Хоразм цивилизациясининг тарихий ва археологик илдизлари олиб кирилди хамда ^адимги Хоразм давлатчилиги тахминан 2700 йиллик тарихга эга эканлиги исботланди.

Шу билан бир каторда, археолог олимлар Улугбек расадхонаси ва Улугбекнинг шахар атрофидаги бог-сарой иншоотларида, Афросиёб ва Варахша шахарларида казишма ишларини олиб бордилар, Яхё Гуломов ва Сергей Толстов бошчилигидаги Хоразмда

археологик-этнографик экспедиция ишлари кайта тикланди, Хоразм цивилизациясининг катта микдордаги археологик ёдгорликлари очилди ва урганилди.

Иккинчи жахон уруши йилларида Тошкент шахри шаркшунослик сохасида тадкикотлар марказига айланди. Чунончи, юкори малакали шаркшунос кадрлар тайёрлаш кенгайди. ВКП(б) М^ ва СССР Министрлар Совети карори билан 1944 йил августда Урта Осиё Давлат университети Шарк факультети фаолиятини такомиллаштириш тугрисидаги карорнинг имзоланиши мазкур фан йуналишида кадрлар сонинг ошиши хамда тадкикотлар куламига таъсир курсатди.

Уша кийинчилик йилларида Узбекистонда Россия шаркшунослари узларининг илмий фаолиятлари билан шугулланиши, жумладан, А.П.Баровков, А.М.Белинцкий, В.И.Беляев, В.М.Бескровний, Н.Д.Миклухо-Маклай, О.И.Смирнова, И.П.Петрушевский, К.Б.Старкова, Н.В.Пигулевский, В.В.Струве, А.С.Тверитинова, К.В.Тревер, А.Л.Троицкая, Д.И.Тихонова, А.Ю.Якубовский ва бошкалар узларининг тажрибалари асосида узбек олимлари билан хамкорлик килдилар[7]. Шаркшунос олимлар узбек халкининг бой маданий меросини урганишга катта эътибор бердилар. А.Расулов, В.Зохиджонов, Э.Мухаммадхужаев, А.А.Семёнов, Д.Г.Вороновский ва бошкалар кадимги кулёзмаларни урганиш ва илмий изохлаш ишлари билан самарали шугуллландилар[8].

Тошкентда 1942 йил сентябрда Шаркшунослик институтида Эрон булими кайта тикланди. Булимда Э.Бертельс билан биргаликда, К.А.Антонов, А.В.Башкирова, А.М.Мугинова, Н.Д.Миклухо-Маклай, О.С.Смирновалар фаолият юритди. Тошкентда СССР ФА Шаркшунослик институти олимлари ташаббуси билан Туркология булимига асос солинди[9]. Булимда А.К.Баровков бошчилигида А.Н.Канонова, А.С.Тверитонова, А.Л.Троицкая, Д.И.Тихонова ва бошкалар (шунингдек, булимда узбек-аспирантларининг катта гурухи - А.Еуломов, Т.Салимов, З.Магруфов, Х.Якубов ва бошкалар изланишлар олиб борган) форсча кулёзмаларни тадкик килиш билан шугулландилар.

йил январь ойида Халк кутубхонаси базасида Шарк кулёзмалари институти мухим рол уйнади. Институт фаолиятини бошлаганда унинг фондида 6102 жилдлик шарк кулёзмалари ва тахминан 6 минг тошбосма китоблар бор эди[10]. Шарк кулёзмаларини илмий асосда урганишда институт олимлари - Д.Г.Вороневский, А.Расулов, Б.Зохидхонов, Э.Мухаммадхужаев ва УзССР ФА мухбир аъзоси профессор А.А.Сменев йирик ишларни амалга оширдилар.

1942 йил бошларида камалга тушиб колган Москвадан Тошкентга СССР ФА Этнография институти эвакуация килинди. Бу ерда институт тезда фаолиятини бошлади ва махаллий олимлар билан биргаликда Тошкент этнография мактаби уз ишини бошлади. 1942 йил бошларидан мазкур эвакуацияга учраган олимлар гурухи тезда илмий тадкикот ишларини фаол тарзда бошлаб юборишди. Уларнинг асосий тадкикот йуналиши сифатида Урта Осиё халкларининг этнографияси ва этник таркиби масалалари ташкил этди. 19431944 йилларда Тошкент этнография мактаби йирик илмий марказга айланди. Мазкур олимлар гурухи нафакат этнография сохаси тадкикотлар билан, балки фанлараро тадкикот ишларини хам эълон килишди. СССР ФА тарих ва фалсафа булими кошида Этногенез кенгаши фаолияти йулга куйилишида Тошкент этнография мактаби олимлари катта урин тутди. Машхур этнограф олима А.Д.Удалцова бошчилигидаги Тошкент мактаби жахон халклари харитасини тузиб чикишди. Этнология фани олимлари хам бу даврда узбек

халкининг этногенези масалалари билан илмий ишлар олиб боришди. 1941 йилда проффесор А.Ю.Якубоский томонидан Тошкентда "Узбек халкининг этногенези масаласи хакида" рисола ёзилиб, УзФАН нашриётида узбек ва рус тилларида чоп эттирилди[11]. Ушбу рисола рухияти асосида 1942 йилда Тошкентда миллий автохтонизм концепцияси асосида Урта Осиё халкларининг этногенези масалалари буйича махсус илмий сессия утказилди. Сессияда А.Д.Удалцовнинг "Этногенетик тадцицотларнинг назарий асослари" хамда "Орол этногенетик жараёнлар майдони", Л.В.Ошаниннинг "Антропология маълумотлари Урта Осиё халцлари этногенези уацида ", И.И.Умняковнинг "Тохарлар муаммоси", А.Н.Бернштамнинг "Урта Осиё этногенезида цадимги туркий элементлар", А.Ю.Якубовскийнинг "Туркман халцининг VIII - Х асрлардаги этногенези тарихидан" мавзуларидаги маърузалари тингланди, Урта Осиё халклари этногенези ва этник тарихининг асосий йуналиши ва илмий-методологик асослари белгилаб олинди[12].

1944 йил апрель ойида Тошкентда СССР ФА Этнография ва Шаркшунослик институти ташаббуси билан Урта Осиё этнографияси ва фолклори масалаларига багишланган конференция булиб утди. Конференцияда Урта Осиё халкларининг этнографияси, этник келиб чикиши, фолклорчилиги буйича тадкикотлар такдим этилди. С.Толстов, А.Якубовский, Греков, Струве, М.Ю.Массонларнинг Урта Осиё хакларининг этник келиб чикиши, узбек халкининг шаклланишига доир тадкикотлари купчиликнинг бахс-мунозараларига сабаб булди. Конференцияда таъкидланганидек, уруш йилларида Узбекистонда илм-фаннинг бирмунча кад ростлагани, бунда Марказдан кучирилган илмий муассаларнинг урни таъкидланди. ХУЛОСА

Хулоса сифатида айтиб утиш жоизки, уруш йилларида Узбекистонда илм-фан бирмунча ривожланди, Фанлар Академияси ташкил топди, фаннинг турли сохалари буйича тадкикотлар кулами кенгайди. Шу жумладан, ижтимоий-гуманитар фан сохасида узига хос мафкуравий бикикликдан холи изланишлар бошланди. Халкнинг тарихи, маданияти, этнографияси, адабиёт намуналари янгича асосда урганила бошланди, бу, албатта, ижобий хол хисобланади. Лекин бу жараён вактинчалик характер касб этиб, урушдан кейин бу жараёнда янги катагонликнинг бир куриниши адабиёт, фан, ижод ахлини бадном килишни бошлади.

Адабиётлар

1.Бибиблиографические очерки о деятелях общественных наук Узбекистана. - Ташкент, 1976. Т. I. - С. 9.

2.Ахунова М.А., Лунин Б.В. История исторической науки в Узбекистане. Краткий очерк. -Ташкент, 1970. - С.124.

З.Оболдуева Т. Археологические наблюдения на Северном Ферганском канале // Известия Узбекистанского филиала Академии наук СССР. 1940. № 10. - С. 29-32; Жуков В.Д.Археологические объекты на трассе Южного Ферганского канала (Предварительное сообщение) // Известия Узбекистанского филиала Академии наук СССР. - Ташкент: Фан, 1940. № 10. - С.21-27.

4. Наука в Узбекистане. Том 2. Гуманитарные науки.- Ташкент, 1974. - С. 25.

5. Отчет о работе Академии наук СССР за 1944 г. М.; Л.; 1944. - С.336.

6.Узбекская ССР в годы Великой Отечественной войны (1941-1945 гг.). Узбекистан в первый период Великой Отечественной войны (1941 ноябрь — 1942 гг.). - Ташкент: Фан, 1981. Т. I. - С.184.

7.Саидкулов Т.С. Очерки историографии и истории народов Средней Азии. Ташкент, 1992. Ч.1. С. 181-182.

8. Ахунова М.А., Лунин Б.В. История исторической науки. - Ташкент, 1970. - С.104.

9. Историография общественных наук в Узбекистане. Биобиблиографические очерки / Сост. Б.В. Лунин. Ташкент, 1974

10. Лунин Б.В. Из истории первого высшего востоковедного учебного заведения в Средней Азии // Очерки по истории русского востоковедения. - М.: ИВЛ, 1963. Вып. VI. - С.329.

11. Якубовский А.Ю. К вопросу об этногенезе узбекского народа. - Ташкент: Фан, 1941. -С.3-19.

12.Аскаров А. Узбек халки этногенези ва этник тарихининг баьзи бир назарий ва методологик асослари. "Узбекистон тарихи" журнали, №2. - Тошкент, 2002.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.