Научная статья на тему 'АФҒОНИСТОНЛИК ЎЗБЕКЛАРНИНГ ИЖТИМОИЙ-ИҚТИСОДИЙ ВА МАДАНИЙ ҲАЁТИДАГИ ЭТНОМАДАНИЙ ЖАРАЁНЛАР'

АФҒОНИСТОНЛИК ЎЗБЕКЛАРНИНГ ИЖТИМОИЙ-ИҚТИСОДИЙ ВА МАДАНИЙ ҲАЁТИДАГИ ЭТНОМАДАНИЙ ЖАРАЁНЛАР Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
101
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Афғонистон / ўзбеклар / илм-фан / маданият / этномаданият. / Afghanistan / Uzbeks / science / culture / ethnoculture.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Хўжамуродов, Нодирбек Султонмуродович

Ушбу мақолада афғонистонлик ўзбекларнинг ижтимоий-иқтисодий ва маданий ҳаётидаги этномаданий жараёнлар ҳусусида фикр-мулоҳазалар юритилган. Ушбу ҳудудда яшовчи ўзбеклар ҳаётидаги ўзига хос жиҳатлар хусусида хулосалар қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ETHNO-CULTURAL PROCESSES IN THE SOCIO-ECONOMIC AND CULTURAL LIFE OF AFGHANISTAN UZBEKS

This article discusses ethnocultural processes in the socio-economic and cultural life of Afghan Uzbeks. Conclusions were made about the unique aspects of the life of Uzbeks living in this region.

Текст научной работы на тему «АФҒОНИСТОНЛИК ЎЗБЕКЛАРНИНГ ИЖТИМОИЙ-ИҚТИСОДИЙ ВА МАДАНИЙ ҲАЁТИДАГИ ЭТНОМАДАНИЙ ЖАРАЁНЛАР»

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(1), Jan., 2023

АФГОНИСТОНЛИК УЗБЕКЛАРНИНГ ИЖГИМОИЙ-ЩТИСОДИЙ ВА МАДАНИЙ ХДЁТИДАГИ ЭТНОМАДАНИЙ ЖАРАЁНЛАР

Ушбу мацолада афзонистонлик узбекларнинг ижтимоий-ицтисодий ва маданий уаётидаги этномаданий жараёнлар хусусида фикр-мулоуазалар юритилган. Ушбу худудда яшовчи узбеклар уаётидаги узига хос жщатлар хусусида хулосалар цилинган.

Калит сузлар: Афгонистон, узбеклар, илм-фан, маданият, этномаданият.

This article discusses ethnocultural processes in the socio-economic and cultural life of Afghan Uzbeks. Conclusions were made about the unique aspects of the life of Uzbeks living in this region.

Key words: Afghanistan, Uzbeks, science, culture, ethnoculture.

Утмишга назар солиб карайдиган булсак, Афгонистон давлат сифатида пайдо булган XVIII аср урталаридан то хозирги кунгача хам халкаро микёсдаги йирик империалистик давлатлар уртасида, хам ички этник - кабилалараро ва миллатараро, шунингдек диний можаролар марказида булиб келаётганини кузатиш мумкин. Айникса, ХХ асрнинг сунгги чораги ва XXI аср бошларида юз берган жараёнлар бутун минтака ва дунё ахлини каттик тахликага солиб куйди. Албатта, бундай тахликали вазиятнинг тухтовсиз давом этиши ва вакт утган сайин янада кучайиб боришини умуман олганда, мамлакатдаги муаммоли вазиятни ижобий томонга хал этиш масаласи минтака мамлакатлари, дунё хамжамияти ва халкаро ташкилотлар томонидан утказилган музокаралар, мухокамалар хамда конференция ва йигилишларининг хамда турли тадкикотчи ва сиёсатчиларнинг асосий мавзусига айланиб келмокда. Аммо можаролар хамон тулик бархам топмасдан давом этмокда. Шуни алохида таъкидлаш керакки, мамлакатдаги тинимсиз давом этаётган узаро урушлар ва жанглардан энг катта жабр кураётганлар куп миллатли жафокаш Афгонистон халки хисобланади. Улар орасида эса миллионлаб афгон узбеклари мавжуд. Узбекистон тарихининг барча жабхалари тадкикочилар томонидан доимий урганилиб, тадкик этиб борилаётган бир даврда тарихан муштарак булган

Хужамуродов Нодирбек Султонмуродович

Термиз давлат университети "Этнография, этнология ва антропология" мутуахассислиги 2-боскич магистранти

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

КИРИШ

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(1), Jan., 2023

Афгонистонда яшаётган узбекларнинг тарихи ва ижтимоий хаётини илмий жихатдан урганиш масаласи мухим ахамият касб этади.

Биз тухталадиган афгон узбеклари буйича муаммоли жихатлардан бири Афгонистонда яшаётган узбекларнинг сони буйича маълумотларнинг турфа хиллиги ва уларнинг худудлар буйича жойлашувига оид муаммолар тахлили хисобланади.

Афгонистонлик узбекларнинг ижтимоий-иктисодий ва маданий хаётидаги этномаданий жараёнларига таъсири урганишда тарихан куплаб халклар ва маданиятларнинг таъсири, этнослараро муносабатларнинг тарихий, маданий, иктисодий омиллари, минтакадаги туркий этнослар ва бошка халкларнинг келиб чикиши, тили, урф-одатлари хамда маросимларини урганишга багишланган тадкикотлар амалга оширилмокда. Жумладан, Афгонистонлик узбекларнинг этносоциал ва этносиёсий жараёнлар, этнослараро муносабатларнинг ижтимоий-иктисодий ва маданий омиллари хамда мультикультурализм гоясининг миллий-маданий муносабатларга таъсири каби масалалар урганилди. Афгонистонлик узбекларнинг ижтимоий-иктисодий ва маданий хаётидаги этномаданий жараёнларига таъсири мухитида турли тарихий даврлар мобайнида халкларнинг узаро интеграцияси жадал кечган. Бу жараёнда Афгонистонлик узбекларнинг ижтимоий-иктисодий ва маданий хаётидаги этномаданий жараёнларига таъсири хам иштирок этганлар. Афгонистонлик узбекларнинг ижтимоий-иктисодий ва маданий хаётидаги этномаданий жараёнларига таъсири этномаданий мухитидаги интеграция жараёнларини урганиш афгон узбек этнологиясида тадкик этилиши долзарб хисобланган илмий масалалардан биридир.

Афгонистонлик узбекларнинг ижтимоий-иктисодий ва маданий хаётидаги этномаданий жараёнларига таъсирига оид маълумотлар акс этган манба ва адабиётларни яратилган даври, мазмуни ва мохиятига кура куйидаги гурухларга ажратиб курсатиш мумкин:

1. Бухоро амирлиги давридаги манба ва адабиётлар.

2. Россия империяси мустамлакачилиги даври адабиётлари.

3. Совет даври тадкикотлари.

4.Узбекистон мустакиллиги даврида олиб борилган илмий изланишлар.

5. Хорижий адабиётлар.

Манбалар тарихий вокеликни акс эттирувчи мухим маълумотларни уз ичига олади. Бирок, Бухоро амирлиги даври муаллифларининг тарихий ва тарихий-географик асарларида асосан хонликдаги сиёсий ва иктисодий вокеликлар акс этган булиб, Афгонистонлик узбекларнинг ижтимоий-

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(1), Jan., 2023

иктисодий ва маданий хаётидаги этномаданий жараёнларига таъсирини худуддаги этник ва миграция жараёнлари, хусусан Афгонистонлик узбекларнинг кел этник жойлашувини акс этган алохида кулёзмалар учрамайди1. Шундай булсада, мавжуд манбалар тахлили Бухоро амирлиги хонлик ахолисининг этник манзараси, турли этник жамоаларнинг турмуш тарзи тугрисидаги айрим маълумотларни умумлаштиришга имкон беради.

Афгонистонлик узбекларнинг ижтимоий-иктисодий ва маданий хаётидаги этномаданий жараёнларига таъсирини урганиш даври махаллий муаллифларининг асарларида Афгонистонлик узбеклари тугрисида айрим маълумотларни учратиш мумкин. Манбаларда келтирилишича, Афгонистонлик узбекларнинг ижтимоий-иктисодий ва маданий хаётидаги этномаданий жараёнларига таъсири натижасида Бухоро амирлиги ахолисини асосан узбеклар, тожиклар, туркманлар иборат булган-

Афгонистонлик узбекларнинг хакидаги батафсилрок тарихий-этнографик маълумотлар эса XIX аср бошларига тугри келади. Бу даврда Урта Осиёга асосан Россия империясининг сайёхлари, элчилари, харбий хизматчилари хамда бошка соха вакиллари узларининг улкага булган кизикишлари туфайли келганлар. Афгонистонлик узбекларнинг хакидаги тарихий-этнографик маълумотлар XIX асрнинг иккинчи ярми ва XX асрнинг биринчи чорагида яшаб утган бир неча муаллифларнинг асарларида хам учрайди. Масалан, В.В.Вельяминов-Зернов Бухоро амирлиги худудида булган сайёх ва савдогарларнинг маълумотлари асосида хонликнинг ижтимоий-сиёсий хаётига доир бир неча тадкикотларини эълон килган2.

Урта Осиёни Россия империяси босиб олгандан сунг, Афгонистонлик узбекларнинг тарихини урганиш русийзабон тадкикотчилар томонидан изчил давом эттирилди. Жумладан, Н.Ф.Петровский, А.П.Федченко, В.П.Наливкин, М.В.Наливкина, В.Н. Кушелевский хамда А.Ф.Миддендорф каби тадкикотчиларнинг ишларида афгон узбекларининг этномаданий алокалари, уларнинг турмуш тарзи, моддий ва маънавий маданияти хамда хужалик машгулотлари хакида маълумотлар акс этган.

Афгонистонлик узбекларнинг анъанавий турмуш тарзи ва маданиятини урганишда В.Наливкин ва М.Наливкиналарнинг асарларида бошка этник жамоалар билан бирга афгон узбекларининг худудий жойлашиши ва турмуш тарзи хакида маълумотлар келтирилган.

1 Султонова Г.Н, Аллаева Н.А, Махмудов Ш.Ю Урта Осиё халкларининг этник тарихи ва минтакада юз берган демографик жараёнларнинг манбаларда акс этиши (XVI -XIX) аср биринчи ярми. - Тошкент. "Yangi nashr". 2011. - Б.68-69.

2 Вельяминов-Зернов В. В. Сведения о Кокандском ханстве // Вестн. РГО. - СПб., 1856. Ч. 18.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(1), Jan., 2023

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР.

Афгонистонлик узбекларнинг хакидаги кимматли маълумотлар "Тарихи Шохрухия", "Убайдулланома", "Тарихи Рахимхоний" каби тарихий асарларда хам учрайди. Я.Р.Винников ва Ш.И.Иногомовларнинг ишларида эса Афгонистонлик узбекларнинг ушбу худуд буйлаб жойлашиши, уларнинг сони, уруг-кабилавий тузилиши хакида бошка манбаларга нисбатан кенгрок маълумот берилган. Юкоридаги тадкикотларнинг узига хос жихатларидан бири шундаки, Афгонистонлик узбекларнинг мазкур тарихий-этнографик худудда жойлашуви муаллифлар томонидан тузилган хариталарда уз аксини топган.

XX асрнинг урталарида Афгонистонлик узбеклар буйича тадкикотлар жадаллашди. Хусусан, Л.С.Толстова томонидан Бухоро амирлигидаги этник гурухлари алохида урганилди. Унинг асарларида Афгонистонлик узбекларнинг этник гурухларининг водийга кучиб келиши ва уларнинг анъанавий турмуш тарзига оид куплаб маълумотлар берилган. Айни вактда таъкидлаш керакки, Л.С.Толстованинг Афгонистонлик узбекларга оид тарихий-этнографик тадкикотидаги маълумотлар XX асрнинг 60-йилларидаги этномаданий ва этнослараро жараёнларни акс эттирган.

Афгонистонлик узбекларнинг этник таркибини урганишда С.С.Губаеванинг3 ишлари алохида ахамиятга эга. Биз учун эътиборлиси шундаки, тадкикотчи уз асарларида Афгонистонлик узбекларнинг кишлокларининг этнотопонимик ва этимологик жихатдан тахлил килиб чиккан ва уларни махаллий узбек, тожик ва туркман халклари билан хужалик-маданий сохасидаги узаро алокалари хакида маълумот бериб утган. Россиялик этнолог С.Н.Абашин ва узбек олими У.С.Абдуллаевнинг тадкикотларида хам афгон узбекларини этник гурухларининг махаллий халклар билан узаро этномаданий алокалари тугрисида кимматли маълумотлар келтирилган.

Афгонистонда узбеклар Афгонистоннинг шимолий ва шаркий минтакаларида истикомат килади. Узбек турклари ва туркман туркларининг купчилиги дехкончилик, чорвачилик, колин-гилам ва тадбиркорлик билан шугулланади. Чегарадаги Х,ирот вилоятидан бошлаб Узбекистон чегарасигача булган худудлар Балх, Саманган, Х,ирот, Бадгиз, Фарёб, Жавузжон, Сарипул, Балх вилоятларигача чузилган худудларда узбеклар яшаб келмокда.

Умуман олганда, Афгонистонда туркий миллатлар мамлакатнинг турли худудларида хам яшашади. Туркистон деб номланган мукаддас манзилнинг бир кисми булган Шимолий Афгонистон асрлар давомида сивилизатсия

3 Губаева С.С. Этнический состав населения Ферганы в конце XIX - начале XX вв. (по данным топономии). -Ташкент, 1983. - С. 80-83.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(1), Jan., 2023

чоррахаларидан бири булиб келди. Афгонистон тарих бошидан бери бу юрт туркларнинг хам ватани булиб келган. Унда тарихий ва маданий мероснинг чукур излари мавжуд. Афгонистонда саклар, кушонлар, Газнавийлар, Салжукийлар, Хоразмшохлар, Темурийлар ва ундан сунг Бобур авлодлари хукмронлиги давридан кейинги даврларда хам туркий кабилалар яшаб келган хамда бу юртни уз отамаконлари сифатида билганлар. Бугунги кунда хам Шимолий Афгонистонда, асосан, узбек, туркман, козок, коракалпок, киргиз, Кизилбаш, Афшар, Аймак, Уйгур турклари хамжихатликда яшаб келмокда.

Афгонистонда - куп тилли мамлакат, унда турли тил, хали урганилмаган сир-синоатларга тула лахжа ва шевалар амал килади. Мамлакатнинг шимоли ва шимоли-шаркидаги узбек турклари узбекча сузлашади. Улар, асосан, хинд-эрон, хом-сом, олтой тиллари оиласига тегишли булган тилларда узаро мулокотлашади. Афгонистон худудида жойлашган бир неча минг йиллик тарихий ахамиятга эга меъморий ёдгорликларнинг хакикий меросчиси ва маънавий эгаси Афгонистонда яшаётган хозирги узбек миллатидир. Афгонистондаги узбеклар сони канчалик камайтириб курсатилмасин, 7-8 миллиондан ошиб кетганлиги купчилик мутахассисларга маълум. Узбекистондан сунг, сони жихатидан Узбекистон ташкарисида яшайдиган узбеклар ичида Афгонистон узбеклари дунёда биринчи уринда туради. Афгонистондаги узбеклар миллат сифатида шаклланган уз ерларида яшаб келмокда. Узбек тили Узбекистондан ташкари, факат Афгонистонда расмий давлат тили деб тан олинган. Узбек халкининг бебахо миллий, маданий меросининг ва бир неча минг йиллик тарихининг бир кисми айнан уз ота-боболарига тегишли худуд билан боглик эканлигига етарлича далил ва исботлар мавжуд. Хрзирги кунда Афгонистонда истикомат килувчи узбеклар учун уз миллий маданиятини ва узбек тилини саклаб колиш каби масалалар билан бирга хар томонлама миллий ривожланиш зарурияти энг мухим сиёсий-ижтимоий масалалардан бири булиб колди. Улар узи яшаб турган мамлакатнинг келажаги фаровон булиши учун жуда керакли булган масалаларнинг ечимини топиш кераклигини тушуниб етган ахволда яшамокда. Яъни, инсонларнинг тинч ва хотиржам яшашларини таъминлайдиган масалага боглик булган хис-туйгуларни кучайтириш зарурияти хаётий масалага айланди. Энг мухими, барча афгонистонлик узбекларнинг олий максади бу миллий узлигини англаш ва асраш булиб улгурди4.

4 Султонова Г.Н, Аллаева Н.А, Махмудов Ш.Ю Урта Осиё халкларининг этник тарихи ва минтакада юз берган демографик жараёнларнинг манбаларда акс этиши (XVI -XIX) аср биринчи ярми. - Тошкент. "Yangi nashr".

2011. - Б.68.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

(E)ISSN:2181-1784 www.oriens.uz 3(1), Jan., 2023

Афгонистонда хам худди Узбекистондагидек турли хил узбекча шевалар бор. Узбек адабий тили карлук, угуз ва кипчок лахжаларининг бирикмасидан хосил булган миллий тил сифатида намоён булиши билан бирга араб, форс, лотин, инглиз, рус ва бошка тиллардан кириб келган сузлар билан узбек тилининг чексиз имкониятларга эга, жуда хам бой ва кулланиш доирасига кура жахон тиллари ичида ифода салохияти кучли булган миллий тиллардан бири булиб хисобланмокда. Афгонистон узбеклари, уз миллий маданиятини ва тилини асраб колиши учун нималар килишлари лозим, кандай харакатларни амалга оширишлари зарур, муаммони хал килишнинг энг кулай йули кандай, деган саволлар барча афгонистонлик зиёлиларни кийнаб келмокда. Албатта, бу масалада етарлича муаммолар мавжуд. Аммо, масаланинг ижобий ечими учун энг мухим кадам босилди, яъни афгонистонлик узбеклар уз тилини урганишни хаётий масала сифатида кабул килиб, уз миллатига ва миллий тилига булган хурматни саклаш зарур эканлигини маънавий ва маърифий жихатдан тушуниб етишга муваффак булишди.

ХУЛОСА

Узбекистон Республикаси томонидан Афгонистонга турли хил иктисодий ва сиёсий ёрдамлар курсатилаётгани дунё хамжамиятига яхши маълум. Лекин узбек тили, адабиёти, тарихи ва маданиятига тааллукли масалаларнинг Афгонистонда хам кенг кулоч ёйиши учун Узбекистон таълим тизимига тегишли муассасалар Афгонистондаги узбек тили ва адабиётини укитиш таълим тизимига хам эътиборни кучайтириши зарур. Узбекистонлик узбекларнинг афгонистонлик миллатдошларига маънавий ва маърифий жабхаларда ёрдам кулини узатиши бу оддийгина инсонийлик бурчидир.

REFERENCES

1. Вельяминов-Зернов В. В. Сведения о Кокандском ханстве // Вестн. РГО. -СПб., 1856. Ч. 18.

2. Губаева С.С. Этнический состав населения Ферганы в конце XIX - начале XX вв. (по данным топономии). - Ташкент, 1983.

3. Мухаммад Хакимхон Тура. "Мунтахаб ат-таворих" форс тожик тилидан таржима, мукаддима, изохлар муаллифи Ш.Вохидов. - Тошкент: Янги аср авлоди. 2010;

4. Султонова Г.Н, Аллаева Н.А, Махмудов Ш.Ю Урта Осиё халкларининг этник тарихи ва минтакада юз берган демографик жараёнларнинг манбаларда акс этиши (XVI -XIX) аср биринчи ярми. - Тошкент. "Yangi nashr". 2011.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.