Научная статья на тему 'АНДИЖОН ВИЛОЯТИ ЭТНОТОПОНИМЛАРИНИНГ ШАКЛЛАНИШ ВА РИВОЖЛАНИШ БОСҚИЧЛАРИ'

АНДИЖОН ВИЛОЯТИ ЭТНОТОПОНИМЛАРИНИНГ ШАКЛЛАНИШ ВА РИВОЖЛАНИШ БОСҚИЧЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

868
71
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Andijan / ancient period / Arab period / Mongol period / Kipchak period / Soviet period / independence period / ethnotoponyms

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Эргашев А.

Тарихчиларнинг асарларида топонимлар тарихига оид баъзи мулоҳазалар мавжуд бўлса-да, улар бу номларни тўла маънода филологик аспектда ўрганишни мақсад қилиб олмаган, шу сабабли топонимларни тил ҳодисаси сифатида ўрганиш тилшуносликнинг долзарб муаммолардан бири саналади. Ушбу мақолада Ўзбекистоннинг энг гўзал, диққатга сазовор минтақаларидан бири бўлган Андижон вилояти этнотопонимларининг шаклланиш ва ривожланиш босқичлари бўйича фикр ва мулоҳазалар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Although there are some comments on the history of toponyms in the works of historians, they do not aim to study these names in the full philological aspect, so the study of toponyms as a linguistic phenomenon is one of the current problems of linguistics. This article presents opinions and comments on the stages of formation and development of ethnotoponyms of Andijan region, one of the most beautiful and remarkable regions of Uzbekistan.

Текст научной работы на тему «АНДИЖОН ВИЛОЯТИ ЭТНОТОПОНИМЛАРИНИНГ ШАКЛЛАНИШ ВА РИВОЖЛАНИШ БОСҚИЧЛАРИ»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-55-68

АНДИЖОН ВИЛОЯТИ ЭТНОТОПОНИМЛАРИНИНГ ШАКЛЛАНИШ

ВА РИВОЖЛАНИШ БОС^ИЧЛАРИ

А. Эргашев

Андижон давлат университети ф.ф.н.

Тарихчиларнинг асарларида топонимлар тарихига оид баъзи мулохазалар мавжуд булса-да, улар бу номларни тула маънода филологик аспектда урганишни максад килиб олмаган, шу сабабли топонимларни тил ходисаси сифатида урганиш тилшуносликнинг долзарб муаммолардан бири саналади. Ушбу маколада Узбекистоннинг энг гузал, диккатга сазовор минтакаларидан бири булган Андижон вилояти этнотопонимларининг шаклланиш ва ривожланиш боскичлари буйича фикр ва мулохазалар келтирилган.

Калит сузлар: андижон, кадимий давр, араблар даври, мугуллар даври, кипчоклар даври, шуролар даври, мустакиллик даври, этнотопонимлар

ABSTRACT

Although there are some comments on the history of toponyms in the works of historians, they do not aim to study these names in the full philological aspect, so the study of toponyms as a linguistic phenomenon is one of the current problems of linguistics. This article presents opinions and comments on the stages of formation and development of ethnotoponyms of Andijan region, one of the most beautiful and remarkable regions of Uzbekistan.

Keywords: Andijan, ancient period, Arab period, Mongol period, Kipchak period, Soviet period, independence period, ethnotoponyms.

КИРИШ

Тарихга назар ташласак, узбек миллати узок ва мураккаб тарихий жараёнларда турли халкларга мансуб булган кабила хамда уруглар билан узаро аралашиб, кушилиб кетиши натижасида шаклланганлигини курамиз. Халкимиз ичида туркий халкларга мансуб булган коракалпок, уйгур, киргиз, козок, татар, турк миллати вакиллари билан бирга форс-тожик, араб, рус, лули, мугул каби бошка халк вакилларини учратиш мумкин. Узбек халкининг миллат булиб уюшувида куплаб этник гурухлар уз улушини кушган, уларнинг маданияти, тили, халкимиз утмишини яратишда мухим манба хисобланади. Ушбу этник

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-55-68

гурухлар номи ва шу асосда юзага келган жой номларини тадкик килишда этнотопонимлар алохида урин тутади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Этнонимлар ва улар асосида юзага келган жой номлари азалдан тарихчилар, этнографлар, археолог ва географларни кизиктириб келган. Улар тилнинг бу характерли бой лугавий катламидан элат, уруг, кабила ва халкнинг юзага келиши, этногенези, ахоли турар жойлари миграцияси муаммоларини тадкик этиш учун материал, далил сифатида фойдаланиб келишган. Тарихчиларнинг асарларида этнонимлар тарихига оид баъзи мулохазалар мавжуд булса-да, улар бу номларни тула маънода филологик аспектда урганишни максад килиб олмаган, шу сабабли этнотопонимларни тил ходисаси сифатида урганиш тилшуносликнинг долзарб муаммолардан бири саналади.

Тарихдан бизга яхши маълумки, узбек, тожик, уйгур, киргиз, козок, коракалпок, туркман каби халкларнинг аждодлари Урта Осиё худудларида асрлар давомида ёнма-ён, куп холларда аралашиб яшаб келганлар. «..Дадим-кадам замонлардан буён Туронзамин деб аталган бу поёнсиз кенгликларда козогу узбек, киргизу туркман барчамизнинг ота-боболаримиз от суриб утганлар, ям-яшил, серхосил далаларда чорва бокканлар, дехкончилик килганлар». Узбек халки хам бошка туркий халклар каби маълум уруг кабилаларидан таркиб топган. Тарих такозосига кура хозирги кунгача мазкур кабила ва уругларнинг номлари тулигича сакланиб колмаган ёки унутиб юборилган булиб, бу уз навбатида этнотопониларнинг келиб чикиш тарихи ва тил хусусиятларини аниклаштиришни кийинлаштиради.

Андижон вилояти топонимларини куздан кечирар эканмиз, ушбу катламда этнонимлар билан боглик жой номларининг хам узига хос уринга эга эканлигини кузатишимиз мумкин. Утмишда водий ахолисини, жумладан Андижон халкининг таркиби турли этник гурухларга мансуб кишилардан иборат булган булса-да, вакт утиши билан утроклашиб, этник номлар аста-секин унутилган, лекин халк уз этник гурухи номини этнотопонимлар тарзида сакланиб колишига эришган.

Этнотопонимларнинг туманлар буйича таркалиш хусусиятларига эътибор берадиган булсак, узига хос ранг-баранглик ва мураккабликлар кузга ташланади. Вилоятнинг географик жихатдан кулай ерга жойлашганлиги, азал-азалдан Буюк ипак йулидаги асосий дарвозалардан бири саналганлиги, ^иргизистон, Шаркий Туркистон, Хитой, Мугулистон каби давлатлар билан

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-55-68

иктисодий, ижтимоий хамкорлик килиб келганлиги бунинг асосий сабабларидан бири саналади.

Андижон вилоят этнонимларнинг шаклланиши, ривожланиши ва бир-бири билан этно-генетик аралашиб кетиш жараёнига бир канча тарихий вокеалар, ахолининг кучиши, турли ижтимоий алокалар, шу билан бирга, турли хил ички ва ташки омиллар сабабчи булган. Улар тузилиши жихатдан бой, этник ранг-баранглиги билан бошка минтакалардаги этнонимлардан фаркланиб туради. Иккинчи томондан Андижон вилояти этнотопонимларига киргиз ва уйгур этнонимларининг таъсири купрок булган.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Этнотопонимларни тадкик килишда куйидаги икки жихатга алохида эътибор бериш даркор. Биринчидан, этнотопонимлар маълум тарихий даврлар махсули булиб, урганилаётган хар бир этнотопоним замирида узбек халкининг маиший хаёти, орзу-умиди интилишлари уз аксини топган булади. Иккинчидан, этноним ва этнотопонимларни туплаб тадкик этиш узбек тилидаги атокли отлар тизимининг шаклланиш боскичлари хусусида кимматли маълумотларни беради. Ушбу материалларни алохида олинган худудлар буйича туплаш, урганиш минтакавий лисоний ходисалар тизимининг узига хос конунияти ва хусусиятларини очишга кумаклашади.

Этнослараро алокалар «этномулокот худуди» деб номланувчи худудларда бир мунча кизгин кечади. Одатда, бундай худудлар ахолисининг этник жихатдан турли-туманлиги билан ажралиб туради. Андижон вилояти хам айнан мана шундай этномулокот худуди хисобланади. Андижон вилоятидаги этнотопонимларнинг узига хослиги, пайдо булиши, ривожланиши ва тараккиётини куйидаги даврларга ажратиш мумкин.

Ы.К^адимий давр. Бу давр давлатчиликнинг пайдо булиши, мавжуд топонимларнинг абориген холати ва илк жой номларининг пайдо булиши билан характерланади. Маълумки, халк тили мазкур этноснинг шаклланиш жараёнида тараккий этиб боради. Муайян бир этнос бошка этнос билан муносабатга киришар экан, ушбу муносабатлар уларнинг тилида уз аксини топади. Андижон вилояти худудида антик даврлардаёк турли этносларга мансуб халклар яшаган булиб, улар тарихчилар таъкидлагандек, факат эроний тилларида сузлашувчи этнослардан иборат булмай, балки катта бир гурух вакиллари туркий тилнинг турли лахжаларида гаплашганлар. Аникрок килиб айтганда, бу худудларда антик ва илк урта асрлардаёк туркий тилда сузловчи халклар муким яшаган

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-55-68

булиб, улар минтакада кечаётган ижтимоий-иктисодий, маданий, жумладан этнолингвистик жараёнларда фаол иштирок этганлар. Этнолингвистик жараёнлар, албатта, этногенетик, этнотопонимик, этнос ва этнослараро жараёнлар билан боглик холда кечган.

Уша даврларга оид булган Андижон, Асака каби топонимлар остида эрамиздан аввалги минг йилликларда мазкур худудда истикомат килган ад, анди, сак, асаке каби кабилаларнинг хаёти ва турмуш тарзи яшириниб ётган булса ажаб эмас. Бу давр вилоят топонимиясининг эволцион ривожланиш жараёни хисобланиб, секин-асталик билан кейинги даврларда ривожланиб борган. Маълумки, хар бир этнотопоним уз этимологиясига эга. Уларнинг айримлари узининг илк шаклланиш холатини саклаб колган булса-да, айримлари бундай хусусиятни бутунлай йукотган. Бунинг исботини куйидаги мисолларда куришимиз мумкин.

Андижон тарихий манбаларда Андиян, Андикон, Андукон шаклларида кайд килинган. Бобур давридан бошлаб Андижон тарзида ёзиб келинади. Махмуд Кошгарий кадимги Фаргонада, жумладан Узган шахрида яшовчи туркийларнинг этник таркиби чигиллардан иборат эканлигини кайд килар экан, Узган ва унга якин Азгиш шахарларида аргуларнинг хам яшашларини курсатган. Уша даврларда Узганга якин шахарлар Уш ва Андижон булган. Азгиш Уш шахри булиши мумкин эмас. Шайх Сулаймон Бухорий томонидан ёзилган лугатда «адоц» сузига: «Туркистонда воцииъ Андижон шаурининг номи цадимийдир» деб изох беради. Бунда Адоц билан Азгиш // Адгишнинг Ад узаклари бир бирига муносабатли куринади. Шунга кура Махмуд Кошгарий айтган Азгиш шахри Андижон<Андугон булмоги, А(н)дигон > А(н)ди, ёки А(н)дугон уша Аз(Ад)гиш нинг фонетик варианти булиши мумкин. Урта асрларда анди деган турк кабиласи булганлигини инобатга олиб, бир неча олимлар мазкур худудларда анди яшаганини айтиб утишган. Ривоятларга кура шахар «адок», «азок», «анди» каби этнонимлар билан боглик эканлиги хикоя килинади. Андижонлик тарихчилар эса узбеклар ва Урта Осиёдаги бошка халкларнинг таркибига кирган кабила-уруглар орасида анди деган туркий кабила учрамаслигини таъкидлашади. Андижон топоними ад деган туркий кабила номидан келиб чиккан: бу этнонимга форсча куплик кушимчаси кушилиб, адгон-адигон шаклида таллаффуз килина бошлаган ва кейинчалик уртага «н» товуши кириб колган, деб изохлашади.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-55-68

Шахрихон, Булокбоши, Улугнор, Андижон туманларида хам ушбу топонимни учратишимиз мумкин. Асака туманида эса Андавой шаклидаги этнотопоним мавжуд.

Тилшунос М.Тожибоев Шайбоний девонининг лексик-грамматик тахлилига багишланган номзодлик ишида "анда" сузини мугул тилидаги "дуст" сузидан олинганлигини, мугуллар уз истилоларидан кейин шу ерга тупланиб, узлари вайрон килган шахарни кайтадан тиклаб, унга "Андигон" -"Дустлар шахри" деб ном беришганини, ушбу сузни куда-анда каби лексик бирлик таркибида сакланиб колганлигини ёзади.

А.Мухаммаджоновнинг ёзишича, 1974 йил Техронда Мухаммад Муъин томонидан нашр этилган "Фарханги форсий" изохли лугатида "анда" сузига "дуст" ва "рафик", яъни "урток" ва "биродар", деган талкин берилган. "Андижон" топонимининг суз ясовчи бош бугинидаги "анда" ёки "анду" морфемаси, фикримизча аслида анда шаклида юритилган. Бу кадимий турк-мугулча ибора булиб, "ахдлашиб ога ини ёки дуст тутинмок", "якин биродар, калин иттифокдош, урток, томир булмок", кариндошдек муносабатда булмок" каби тушунчаларни англатган.

Хулоса килиб айтганда, Андижон атамаси анди сузининг этнонимга айланишидан юзага келган булиб, кадимий даврга хос булган этнотопнимлардан бири саналади. Номга хос белгилар куйдагилардир:

1. Дастлабки маъносини аниклаб булмайди.

2. Номнинг келиб чикишида халк этимологияси, яъни ёлгон этимология устун булади.

3. Ном киска ва аник, ихчам шаклга келтирилган, талаффузи унг, осон ифодаланади.

I.2. Араблар даври. Х,ар кандай этник ва этномаданий алокалар, аввало, тилда уз аксини топган булади. Этносинг тилида юз бераётган узгаришларни этнолингвистик жараён сифатида талкин килиш мумкин. Этнолингвистик жараёнлар тушунчаси эса тиллараро муносабатлар, алокалар ва турли мустакил тилларнинг узаро бир-бирига таъсир этиш жихатларни хам камраб олади. Арабларнинг ушбу худудга кириб келиши билан узок давом этган этник-миграцион жараёнлардан сунг, водий ахолисининг этник шаклланиши янада мураккаблашди, араб тилига хос сузлар тилимизга узлаша борди.

Маълумотларга кура, араблар алохида яшаган булсалар-да, йиллар утиши билан аста-секин махаллий ахолига якинлашиб, уларга аралашиб кетган. Хрзирги кунда Избоскан туманининг Комарик, Яккатут, Тураобод, Араб

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-55-68

махалла, Буз туманиниг Охунбобоев ^ФЙ, Пахтаобод туманининг Маданият, Шахрихон туманининг Холдовонбек ва Асака туманининг айрим худудларида узларини араблар уругидан деб хисобловчи ахоли вакиллари учрйди. Лекин ушбу ахоли вакиллари тилида араб тилига хос хусусиятлар ва этнографик белгилар, урф одатига хос элементлар сакланмаган.

Араб этноними билан боглик жой номларини ареал жихатдан кузатар эканмиз, Пахтаобод туманида Арабцишлоц, Избоскан туманида Тошлоцараб, Тунукаараб, Арабмауалла, Мархамат туманида Араб, Арабий тупи, Шахрихон туманида Тожикараб, Чужаараб, Цизилараб, Арабтупи, Буз туманида Мирараб, Арабмозор, Баликчи туманида Каттаараб, Кичикараб, тарзидаги этнотопонимларни учратишимиз мумкин. Бундай этнотопонимлар араблар билан боглик этнослар яшайдиган жой номларини курсатади. Араб этноними билан боглик номлар вилоятнинг маълум бир худудларида (асосан, 6 та туман худудида) учрайди, бу номлар таркибида араб этнонимининг мавжудлиги билан бошка даврларда юз берган холатлардан фарк килади. Куриб утганимиздек, ушбу этноним топонимга утиб, туп, махалла, кишлок компонентларини узида саклаб колган.

Ушбу этнотопонимлар хам вилоят ахолиси, умуман, узбек халкининг шаклланиш тарихини, этногенезиси масаласини ёритишда кушимча манба-материал булиб хизмат килади.

I.3. МyFуллар даври. Мугуллар истилоси натижасида этноним ва этнотопонимларнинг ривожланишида янги боскич бошланди. Мугул хони Чингизхон ва унинг авлодлари ягона хукмронликни кулга киритгач, махаллий уруг ва кабилалар уз мавкеларини мугулларга кай даражада алокадор эканлигига караб белгилаганлар.

Рашидиддиннинг «Жомеъ-ат таворих» асарида келтирилишича, уша вактда Чингизхоннинг сиёсий бирлашмасига кирган туркий халкларнинг хаммаси мугул деб аталган. Муаллифнинг фикрига кура, мугулларнинг аввал оз булганлиги, кейинчалик улар айрим кабилаларни енга бошлагач, енгилган ва улар томонига кушилган кабилалар узларини мугул деб атай бошланган. Масалан; асарда эргуне-кун деган катта кабила (уруг) тугрисида шундай дейилади: «Мугул сузи улар уругининг номи булиб колди. Энди улар шу номни мугулларга ухшаш бошка халкларга хам таркатиб юрибди, чунки уларнинг бошка халклар билан аралашуви уша мугуллар даврига тугри келган эди. Аслида, бу кейинги халклар турклардир», ... «Шундай килиб, туркларнинг катта кисми мугуллар деб аталадиган булиб колди» дейди.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-55-68

Рашидиддин жалайир, сунит, татар, меркит, курлавут, тулас, тумат, булагачин (булгочин), керемучин, урасут, тамгалик, торгут (торгут), уйрот (ойрот), баргут (буркут), кури (кури), тилингут, урянкат, куркан, сукайт каби кабилаларни мугулларга алокадор деб курсатиб утади. Мугул номини олган халклар каторида керайт, найман, унгут, тенгук, бекрин (бахрин) ва киргиз халкларини санаб курсатади.

Асар давомида муаллиф мугуллардан келиб чиккан халклар каторида нукус, урянкат, кунгирот, икрас, улкунит, куралас, элжигин, кун-кулают, уртаут, кункутон, орулат, килингут, кунжун, уйшин, сулдуз, элдуркин, боёвут ва кингит каби кабилаларни санаб утади.

Рашидиддин юкоридаги фикрини давом эттириб: «Улар (юкорида саналган кабилалар) нинг хозирги авлодлари узларини кадимги вактлардан бери мугулларга кушилиб кетган, деб хаёл киладилар. Хрлбуки, бундай эмас, балки кадимги вактларда мугулларнинг узлари хам чулларда яшовчи туркий халкларнинг бир булаги булган», деб ёзади.

Асарда «Хдтто мугулнинг узи хам илгари вактда туркнинг бир кичик булинмасидан иборат эди», - деган фикрнинг мавжудлиги Чингизхон билан Урта Осиёга келган ва мугул деб аталган купгина кабилаларнинг тарихи, этногенези хакида янги фикрлар билдириш имкониятини беради. Демак, шу нарса маълум буладики, узбеклар таркибидаги жуда куп кабилалар аслида мугул булганликлари учун мугул деб аталмаган, балки мугуллардан чиккан саркардалар бошлик булган сиёсий бирлашмаларга кушилганлиги, яъни Чингизхон кушинлари таркибида булганлиги учун мугул деб аташ одат тусига кирган. Ушбу асарни Европа олимлари гарб тилларига дастлабки даврларда «Мугуллар тарихи» деб таржима килишган.

Шу тарика узбек халкининг таркибидаги этник гурухларни аниклашда жуда катта чалкашлик келиб чиккан. Рашидиддиннинг бу ноёб тарихий асари XIV аср ва унгача булган тарихимиз тугрисида жуда тугри маълумотлар бериш билан бирга, юкоридаги сингари чалкашликларни бартараф килишда хам энг мухим восита булиб хизмат килади.

Тарихчи олимларнинг фикрига кура, мугуллар истилосидан сунг XIII аср охири, XVI аср бошларида водийнинг шаркидаги йирик стратегик шахар ва мухим савдо маркази сифатида Андижоннинг мавкеи кутарила борган. Мугул хонлари Тува (Дува) ва ^айдулар Кошгар савдо йулини уз кулида саклаб колиш учун, айникса, Андижонга катта ахамият бердилар. Табиийки, бу жойга уз одамларини юборганлар. Натижада Андижон шахри атрофидаги худудларда

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-55-68

мугул этнонимлари билан боглик жой номлари пайдо булди. Айтишларича мугуллар кучманчи халк булгани боис, шахарга кирмай унинг атрофидаги серут, серсув жойларга мухим урнашиб олдилар. Найман,сулдуз, уйшин, айрончи, аргин, ахтачи, дархон, жевачи каби мугул уруги шахарни халка сингари ураб турган, куламини кенгайтирган. Кейинчалик улар махаллий халк билан аралашиб, уларнинг таркибига сингиб кетган. Улар жойлашган ер эса уруг (кабила) номи билан атала бошлаган. Йиллар утгани сари ушбу этнотопонимлар тилда баркарорлашган ва водийнинг бошка шахарлари теграсида хам пайдо булган. Масалан; Баурин (Андижон, Хужаобод, Асака туманларида), Найман, Дурман, Аргин, Ахтачи, Кужган, Унгут, (Асака тумани), Найман, Кичик Найман, Катта Найман, Айрончи, Дархон, Жевачи, Кунжи (Андижон тумани), Пастки дурмон, Ёнбош дурмон (Шахрихон тумани), Сулдуз, Уйшин, Айрончи (Олтинкул тумани), Дурманча (Буз тумани), Найман (Баликчи, Булокбоши, Мархамат, Шахрихон туманларида) каби этнотопонимлар шулар жумласидандир.

Мисол сифатида Дурман этноними этимологияси хакида Абулгози Баходирхоннинг «Шажараи турк» асарида ушбу таърифни келтиради. "Мугулларнинг Бичинкаён исмли подшохи булиб унинг беш угли бор эди. Кичиги барчасидин яхширок булгани холда, отаси улими олдидан кичик углимни тура килинглар деб васият килди. Халк хам кичик угил Тимач Мерганни тураликка лойик билдилар, лекин бошка турт угил бизни тура килмасангиз рози эмасмиз деб элдан упкалаб уз юртларидан кетиб бошка эл ичида яшай бошлаган. Мугуллар турт сонини дурман дегани холда. Бу йигитлар ёт элларда дурманлар деб аталган".

Бундан ташкари, Суюн ^ораевнинг ёзишича Найман кабиласи тиркибида Айрончи уруги кайд килинган булиб, вилоятда учровчи Айрончи топоними жойлашиш урни буйича Найман, Уйшин ва Сулдуз этнотопонимларига якин худудда жойлашган.

Узбек тилига мугул тилидан узлашган сузлар анчагина. Бу холат узбек топонимиясида хам уз изини колдирган булиб, буни тилимиз топонимия тизимига мугул тилидан кириб келган ва тилнинг лугавий таркибига сингиб кетган топоним хамда топонимик элементлар мисолида куришимиз мумкин.

Баъзи лингвистик адабиётларда мугул тилига хос дейилган бир канча сузлар, аслида туркий тилларга тегишли суз булиб, бундай сузларнинг лексик дублети ёки услубий синонимлари йук. Шунинг учун бундай сузлар туркий ва мугул тиллари учун умумий булган муштарак сузлар хисобланади.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-55-68

Ушбу сузлар гурухи баъзи олимлар томонидан туркий ва мугул тилларнинг генетик жихатидан кариндош тиллардир, деган хулоса чикариш учун асос булган.

I.4. ^ипчоклар даври. Кипчоклар туркий тили этносларнинг энг йирик нуфузли кабилаларидан бир булиб, узок давом этган этник ва этнослараро жараёнлар давомида узбек, киргиз, козок, коракалпок каби туркий халкларнинг этник таркибига сингиб кетган. Ушбу халкларнинг миллат булиб ташкил топишида ва шаклланишида фаол иштирок этиб, уларнинг таркибига мухим компонент сифатида кирганлар.

Кипчокларнинг Фаргона водийсида качондан буён яшаётгани хакида турлича фикрлар билдирилган, аммо айрим тадкикотчилар уларнинг бу ерга XVI асрда Шайбонийхон кушини таркибида келганлигини таъкидлайди. Бошка бир гурух олимлар эса кипчокларнинг водийга XVIII асрнинг 20-30 йилларида келиши билан боглайди.

Уруг ва кабилаларга булиниш кипчокларга хос хусусиятларидан бири булиб, водий худудида яшаган кипчоклар туртта катта гурухга булинган. Булар: кипчок (ёки тоза кипчоклар), киргиз-кипчоклар, хитой-кипчоклар ва сарт(узбек)-кипчокларга булинган. Турт гурухга булинишдан ташкари кипчоклар утмишда бир неча уруг ва тармоклардан иборат булган. Кушй, бугач, кумушой, улмас, пучугой, элатан, бугоз, тоз, сирмоц, еттицашца, цутлугсаид, черек, кукмуйин, туртайгир (турт огайни), туртой, товулди, чангароцчи, чиял, кулон, оцбуйра, цорабовур, бошцирт, тикан, цоратикан, оцтикан каби уруглар шулар жумласидандир. Хрзирда кипчок уругларининг номи улар яшаган худудларда этнотопоним тарзида сакланиб колган.

Андижондаги кипчок уругларининг маълум бир кисми киргизлар таркибига хам кушилиб кетган. Киргиз кипчоклар, асосан, вилоятнинг шаркий-жанубий кисмларида жойлашган. Вилоятдаги кипчок уругларига тегишли куплаб этнотопонимларнинг барчасини аниклаш ва кайд этиш бир оз кийинчилик тугдириши мумкин, чунки кипчок уруги узбек, киргиз, козок, коракалпок каби туркий тилли уруг-кабила бирикмалари таркибида хам учрайди. Кипчок уругининг тармокларига асосланган этнотопонимлар вилоятимиз худудида талайгина: Баликчи туманида Еттицашца, Товулди, Сирмоц, Улмас(Олмос), Катта улмас, Кичик улмас, Пучугой, Оцтикон Тумор, Избоскан туманида Кипчоцовул, Кипчоццургон, Чангароцчи, Пучугой, Бугоч, Туячи, Элатан, Куяай, Оцбуйра, Кипчоц, Улмас, Олтинкул туманида Тумор (Думар), Оцтумор, Кизилмуш, Кипчоц, Асака туманида Оцбуйра, Тумор, Туячи,

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-55-68

Кипчоц, Элашципчоц, Биринчи Кипчоц, Шахрихон туманида Корабуйин, Кипчоццургон, Сузоц, Тумор, Уртатумор, Чектумор, Мархамат туманида Туячи, Хужаобод туманидаги Туячи, Сузоц, Булокбоши туманида Сузоц, Суцолоц, Туялас, Туячи каби этнотопонимлар бунга мисол була олади. Бундан ташкари, вилоятнинг Киргизистон республикаси билан чегарадош туманларида киргизлар таркибидаги кипчок уругларини учратишимиз мумкин: Жалакудук туманида Кармиш, Жаманок, Омонок, Кургонтепа туманидаги Турайгир, Тазципчак, Алтаке, Ёртибош, Хужамшукур, Коракалтак, Кармиш, Мархамат туманидаги Каллар, Шахрихон туманидаги Шердан этнотопонимлари бунга мисол була олади.

Ушбу этнотопонимларнинг хар бири остида халкимиз тарихининг бир булаги, урф-одатлари ётади. Номларнинг айримлари вилоят туманларида параллел учрайди. Масалан: Кизилоёц этнотопоними Пахтаобод, Жалакудук, Мархамат туманларида мавжуд.

Узбек миллатининг сон ва таркиб жихатидан энг катта компоненти таркибини кипчок-узбеклар ташкил килади. Бу компонентнинг асосий кисми тарихий-хронологик нуктаи назаридан узбек миллати таркибига кейин кушилган, лекин айни вактда бутун миллат вакилларининг ягона, умумий номи булиб колган «узбек» номини хам шу компонент олиб келган.

Кипчок-узбеклар кадимги даврларда туркий халкларнинг кипчок гурухига кирувчи минг, юз, кирк, кипчок (тор маънода), кангли, киёт, кунгирот каби уруг ва кабилалар асосида ташкил топган булиб, Итил (Волга) ва Дунай дарёлари, Х,азар (каспий) денгизи, Орол денгизи, Урал тоглари, Гарбий Сибирдаги Иртиш ва Энасой дарёлари буйларида яшаганлар, Еттисувда тузилган турк хоконлигида хам анча мавкега эга булганлар. Улар рус солномаларида «половецлар», Византия солномаларида «куманлар» деб аталади. Махмуд Кошгарийнинг «Девону-лугатит турк» ва Рашидиддин-Фазлуллох Казвинийнинг «Жомеъ-ат таворих» асарларида кипчоклар деб эсланади хамда кипчок сузининг этимологияси хакида батафсил маълумот берилади.

Чингизхон даврида кипчокларнинг Куптек деган бошлиги булган деган фикрлар мавжуд. Кипчок-узбеклар Урта Осиёга баъзи тарихчи ва бошка олимлар уйлаганларидек, факат XVI асрдагина эмас, балки улар бу ерга кадимги вактлардан, яъни эрадан олдинги II-III асрларда (хатто ундан олдинги даврлардан)келган булиб, уша вактларда бу ердаги кипчоклар бошка туркий халкларнинг умумий сонига нисбатан анча озчиликни ташкил килган.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-55-68

Кипчок - узбеклар Урта Осиёга келгунига кадар жуда колок давлат вакиллари булган эмас, балки улар хам бу давргача анча катта маданиятга, огзаки ва ёзма адабиётга эга булган. Тарихий асарларда кипчок-узбекларни Узбекистон худудига кириб келишини уч катта даврга булиб курсатилади.

1-давр. Энг кадимги даврлардан тортиб XIII асргача, яъни Чингизхон Урта Осиёга бостириб кирган вактгача, чунки баъзи манбаларнинг курсатишича, кипчоклар энг кадимги даврларда хам Мовароуннахр билан якин алокада булган. Бу хакда Кошгарийнинг «Девону-луготит турк» асарида хам етарли маълумот бор. Лекин кипчоклар Урта Осиёдаги утрок халклар билан жуда кадимдан якин алокада булганликларига карамай, бу даврда уларнинг асосий кисми Урта Осиё худудидан ташкарида яшар эди.

2-давр. XIII асрнинг 20 йилларидан XVI асрнинг бошларигача булган давр Чингизхон кушинлари таркибида келган аскарларнинг купчилиги кипчок-узбеклардан иборат эди. Рашидиддиннинг курсатишича, Чингизхон бошчилигида келган кипчок-узбекларнинг деярли хаммаси туркий халкларга мансуб булишига карамасдан мугул номи билан аталган. Ушбу кушиннинг хаммаси мугуллардан иборат булмай, балки уларнинг асосий кисми Мугулистон атрофида яшовчи туркий халклардан, хусусан, кипчоклардан ташкил топган эди.

3-давр. Бу давр XVI асрдан бошланади. Маълумки, бу даврда кипчок-узбеклар ёппасига Урта Осиёга келиб жойлашди ва бу ердаги аввалги узбеклар билан хар томонлама аралашиш йулига ута бошладилар.

Уша даврдан бошлаб, аста-секин узбек тилида кипчок уруглари номи билан юритиладиган этнотопонимлар пайдо була бошлади. Бунинг Урта Осиёда яшовчи туркий тилли халклар учун жуда катта прогрессив ахамияти бор эди. Боиси, улар киргунга кадар аксарият жой номлари сугдча, форс-тожикча, тохарча аталар эди. Кипчок уругларининг шарофати билан узбек тилида туркий этнотопонимлар баркарорлаша бошлади.

I.5. Шуролар даври. Россияда капитализмнинг ривож топиши ва саноатнинг усиши, ишчи кучи хамда хом ашёга булган эхтиёж натижасида, чор Россияси 1853 йилдан бошлаб Урта Осиёга уз юришларини бошлади. Бу харакатлар асрлар давомида амалда булган этнотопонимларни янги сифат боскичига кутарилишиги сабабчи булди. Янги забт этилган худудларда ташкил килинган шахар ва истехкомлар янги мафкура асосидаги номлар билан атала бошлади. Жумладан; 1898 йилда булиб утган Андижон кузголони гоятда шафкатсизлик билан бостирилди, унинг катнашчиларидан бир нечтаси отиб

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-55-68

ташланди ва калтакланди. Кузголоннинг учоги Мингтепа волостига карашли бир нечта кишлоклар рус кушинлари томонидан тупга тутилиб вайрон килинди ва ахоли орасида курбонлар куп булди. Ахоли уй жойларидан хайдаб чикарилди. Андижон кузголонидан анча талофат курган Мингтепа, Кашкар, Тожик кишлоклари урнида 1899 йилда Рус посёлкаси вужудга келди. Бу ерга Россиядан 200 га якин оила кучириб келинди. Посёлка якин вактларгача Русское село номи билан юритилган.

Рус истилоси ва шуролар сиёсати туфайли, халкимиз тарихи, турмуш тарзининг турли боскичларида юзага келган этнонимлар, антропонимлар ва диний эътикод, тушунча, тасаввурлар билан боглик топонимларга эскилик саркити сифатида каралиб, улар бошка номларга узгартирилди. Бу даврда узгартирилган ва янги пайдо булган топонимлар мазмун-мохият жихатидан эски мафкурани узида мужассамлаштирган эди.

Узбек миллатининг миллий хусусиятларини акс эттирувчи куплаб жой номларига жиддий путур етди, чунки маънавиятга суянчик була оладиган уз миллий давлатимиз йук эди. Шу сабабли келгусида барча миллатлар бирлашиб кетадилар, деган назария хар томонлама таргиб килинди. Республикамиз худудида, жумладан, вилоятимизда яшовчи кичик этник гурухлар (уруг ва туплар) номлари билан боглик этнотопонимлар урнида Бирлашган, Дустлик, Иттифоц, Ижтимоят, Мустащам каби сунъий коммунистик мафкурани узида яккол ифода этган номлар вужудга келди. Масалан: Хужаобод туманида юзлар, чалака (киргиз уруглари) ва турк уруглари (элатлари) номи билан боглик ахоли пунктлари (кучалари) бирлаштирилиб, Бирлашган деб аталган булса, Олтинкул туманидаги Цашцар ва Цорацалпоц махаллалари колхозлаштириш даврида ахил ва бирдамлик билан мехнат килганлиги сабабли Иттифок номини олди.

Шуролар даври топонимиясида узига хос русча-байналмилал катлам юзага келди. Бу холат этнотопонимлар билан боглик барча микротопонимлар таркибида учрайди. Масалан: Озарбайжон кучаси, Туркманистон кучаси, Цирзизистон кучаси, «Украина», «Болгария» совхозлари, «Эстония», «Армения», «Киргизия» каби савдо шоуобчалари «Х^индистон», «Россия», «Цозозистон» каби кинотеатр номларида акс этган.

Шуролар сиёсати туфайли сунъий коммунистик мафкуравий номлар авж олган бир пайтларда этнотопонимларнинг аксарияти уз маъно хусусиятини йукотган булса-да (этнотопонимлар асосида куплаб ёлгон этимологиялар вужудга келган), бугунги кунгача етиб келган. Масалан: Сулдуз этноними билан

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-55-68

номланган жой номи Сувюлдуз тарзида ифодаланган булиб, жой номи этимологиясига хам коммунистик буёк берилган. (Сув - дехкончиликнинг асосий манбаи, дехконнинг куш каноти, юлдуз - кизил юлдуз каби белги, яъни ишчи-дехкон синфининг белгиси тарзидаги ёлгон этимологиялар халк орасида учрайди).

I.6. Мустакиллик даври. Неоэтнотопонимлар - этнонимлар билан боглик янги жой номлари ёки янги узгартирилган жой номлари.

Жуда куп жой номлари халкимизнинг келиб чикиши, бошидан кечирган турли хил тарихий вокеалардан гувохлик бериб туради. Бу жихатдан этнослар билан боглик жой номлари алохида уринни эгаллайди. Мустакиллик туфайли, Республика худудидаги жой номларини тартибга солиш, узгартириш ва кайта номлаш буйича, боскичли тарзда куплаб ишлар амалга оширилди. Биринчи навбатда мустакилликнинг илк йилларида эски тузум мафкураси билан боглик номларни бартараф килиш, максадида туман хокимликлари томонидан топонимик узбошимчалик юзага келди (шахс номлари билан боглик номлар купрок куйила бошланди). Буни уз вактида англаган хукуматимиз томонидан чикарилган конун ва карорлар асосида узгартирилган ва унутилишга юз тутган тарихий номларни тиклаш, жой номларига миллий, тарихий-анъанавий, узбекона рух бериш асосида ишлар ташкил килинди.

Вазирлар Махкамасининг 2004 йил 11 августда кабул килган «Узбекистон Республикасидаги маъмурий-худудий бирликлар, ахоли пунктлари, ташкилотларга ва бошка топонимик обьектларига ном бериш ишларини тартибга солиш тугрисида» ги 383-сонли карори жой номларини тартибга солиш борасидаги ишларни умумхалк ишига айлантирди. Бунга кура вилоят, шахар, туманларда топонимик комиссиялар иш бошлади. Топономик объектларга ном бериш масалаларини мувофиклаштирувчи комиссиялар томонидан барча жой номлари хозирги кун холатига кура урганиб чикилди. Сунгра вилоят топонимик комиссиясига шахар, туман, кишлок ва махалла фукаролар йигинлари томонидан жой номларинининг маъно ва мазмунига доир узгартириш буйича турли таклифлар киритилди.

ХУЛОСА

Хулоса урнида шуни айтиш мумкинки, Андижон вилояти худудида кадимий уруг ва кабилаларнинг, кардош, нокардош халклар таркибида учровчи кабила уюшмалари хамда уларнинг номлари асосида кайд килинган жой номлари талайгина эканлиги этнотопонимларни туплаш жараёнида юзага

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-55-68

келди. Этнотопонимларни урганиш давомида бошка вилоятлар худудда учрамайдиган лингвистик ходиса кайд килинди: Маълумки, кипчок уругларига тегишли куплаб этнотопонимларнинг барчасини аниклаш ва кайд этиш бир оз кийинчилик тугдиради, чунки кипчок уруги узбек, киргиз, козок, коракалпок каби туркий тилли уруг-кабила бирикмалари таркибида хам учрайди. Ушбу холат вилоятдаги узбек ва киргиз халклари таркибида алохида бир-бирини такрорламайдиган тарзда учрайди

Этнотопонимларни тадкик килиш биринчи навбатда утмиш аждодларимиз - туркий ва бошка халк, элат, кабила-уругларнинг хозирги Андижон вилояти худудининг каерларида яшаганликлари, кайси худудлар буйича кучиб юришгани ва хозирда уларнинг зурриёдлари кайси жойларда истикомат килиб турганлигини аниклаш имкониятини беради.

Андижон вилояти этнотопонимлари тарихий-этимологик жихатдан турли тилларга мансубдир. Худуд этнотопонимларининг асосий кисмини туркий тилларга оид материаллар ташкил килади. Шунингдек, мугул, форс-тожик катламларига хос этнонимлар хам учрайди.

REFERENCES

1. Каримов И.А. Туркистон умумий уйимиз. - Тошкент: 1995, 20 - б.

2. Захириддин Мухаммад Бобур. Бобурнома. - Тошкент: Укитувчи, 2008 - 288 б

3. Махмуд Кошгарий. Девону луготит турк / С.М.Муталибов тахрири остида. -Тошкент, 1963. I том. - Б. 488.

4. Иброхимов С. Узбек тилининг Андижон шеваси. - Тошкент, 1967. - Б.5.

5. Ахмадалиев Ю. "Анди" - тутинган демак // Фан ва турмуш. -Тошкент, 1997. - № 1. - Б. 25.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.