Научная статья на тему 'АФҒОНИСТОНДАГИ ЙИРИК ЭТНИК ГУРУҲЛАРНИНГ ҲОКИМИЯТ УЧУН КУРАШИ'

АФҒОНИСТОНДАГИ ЙИРИК ЭТНИК ГУРУҲЛАРНИНГ ҲОКИМИЯТ УЧУН КУРАШИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
219
20
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
этник низолар / пуштунлар / гилзайлар / дурронийлар / тожиклар / уруғ-қабила. / ethnic conflicts / Pashtuns / Gilzai / Durranis / Tajiks / clans.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Гулбаҳор Ибратова

Ушбу мақолада Афғонистондаги сиёсий беқарорликнинг омилларидан бири сифатида турли этник гуруҳлар ўртасидаги низолар кўриб чиқилган. Этник қарама-қаршиликларнинг моҳиятини аниқлаш учун улар орасида энг йириги бўлган пуштунлар ва ушбу этник гуруҳ таркибида бўлган уруғ-қабилаларнинг ўзаро адовати ўрганилган. Шунингдек мамлакатдаги этник тожикларнинг ҳам ҳокимят учун курашлардаги иштироки ҳақида маълумотлар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

LARGE ETHNIC GROUPS FIGHT FOR POWER IN AFGHANISTAN

This article discusses conflicts between different ethnic groups as one of the factors of political instability in Afghanistan. To determine the nature of ethnic conflicts, Pashtuns, the most liberal among them, and the mutual animosity of the tribes that make up this ethnic group were studied. There were also reports of ethnic Tajiks participating in power struggles.

Текст научной работы на тему «АФҒОНИСТОНДАГИ ЙИРИК ЭТНИК ГУРУҲЛАРНИНГ ҲОКИМИЯТ УЧУН КУРАШИ»

АФГОНИСТОНДАГИ ЙИРИК ЭТНИК ГУРУХЛАРНИНГ ХОКИМИЯТ

УЧУН КУРАШИ

Гулба^ор Ибратова

ТошДШУ магистр талабаси

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада Афгонистондаги сиёсий бекарорликнинг омилларидан бири сифатида турли этник гурухлар уртасидаги низолар куриб чикилган. Этник карама-каршиликларнинг мохиятини аниклаш учун улар орасида энг йириги булган пуштунлар ва ушбу этник гурух таркибида булган уруг-кабилаларнинг узаро адовати урганилган. Шунингдек мамлакатдаги этник тожикларнинг хам хокимят учун курашлардаги иштироки хакида маълумотлар берилган.

Калит сузлар: этник низолар, пуштунлар, гилзайлар, дурронийлар, тожиклар, уруг-кабила.

LARGE ETHNIC GROUPS FIGHT FOR POWER IN AFGHANISTAN

Gulbahor Ibratova

Master of Tashkent State University of Oriental Studies

ABSTRACT

This article discusses conflicts between different ethnic groups as one of the factors of political instability in Afghanistan. To determine the nature of ethnic conflicts, Pashtuns, the most liberal among them, and the mutual animosity of the tribes that make up this ethnic group were studied. There were also reports of ethnic Tajiks participating in power struggles.

Keywords: ethnic conflicts, Pashtuns, Gilzai, Durranis, Tajiks, clans.

КИРИШ

Афгонистон давлати мавжуд булган дастлабки йилларданок, шох хокимияти ва кабила етакчилари уртасида зиддиятлар мавжуд эди, бу хам жамият, хам миллатлараро баркарорликка путур етказди. Афгонистон сиёсий етакчиларининг айирмачилиги марказий хукуматларни уларга карши курашишга мажбур килди. Афгон этносини заифлаштирган яна бир омил бу кабилаларнинг доимо узаро зиддиятда булишидир. Баъзида куролли тукнашувларга айланиб кетган зиддиятлар, одатда, яйловлар, ер участкалари, сугориш учун сув ва бошкалар масаласидаги низолардан келиб чиккан. Гилзайлар ва дурранийлар уртасидаги

узок йиллик адоват афгонларни (пуштунларни) жуда заифлаштирди. Ахмадшох давридан бошлаб Кобул амирлари асосан дурранийлардан тайинлаган. Паштун-гилзайларнинг Афгонистонда давлат хокимиятининг энг юкори лавозимларига киришига йул куйилмаган. Масалан, 1906 йилда Афгонистон Туркистон округларининг 27 бошликларининг 70 фоизи дурраний кабиласи вакиллари эди.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Афгонистондаги кабилалар уртасидаги адоват асрларга бориб такалади ва у айрим афсоналар билан боглик. Унга кура, паштунлар-гилзайлар афгонларнинг аждодлари каис ва паштун кабилаларининг аксарияти набираларини уз ичига олган "Батани" гурухи аждодларини эри эронлик булган набираси билан боглайди. Шунда гилзайлар пуштунлар факат оналик томондан кариндош. Кандай булмасин, паштун-гилзайнинг иккинчи даражали келиб чикишини курсатган бу афсоналар, олий хокимият учун курашда икки кабила гурухи уртасида кескин тукнашувлар учун асос булган. Яъни мамлакатдаги этник низоларнинг асосий куриниши энг аввало титул этнослар уртасида кузатилади. Шунингдек, титул этносларнинг майда этник гурухларга нисбатан босим утказиши хам мамлакатдаги этник низоларнинг манбаси булиб колмокда.

Вакт утиши билан кабилалараро карама-каршиликлар тобора купрок ижтимоий мазмун касб эта бошлади. Шундай килиб, 1886-1888 йиллардаги кучли намойишлар гилзай Кобул амири Абдурахмонхон уларга соликларни Афгонистон давлатининг аксарият субъэктлари билан бир каторда умумий коидаларга биноан киритишни жорий килиши билан авж олди. Уларнинг норозилигига жавобан амир террор, хибсга олиш ва катл килишни бошлади. Дуррани кабилалари билан алокаларнинг яхшиланиши, кушинларга содиклиги, шунингдек инглиз пуллари ва куроллари туфайли амир галаба козон ди.

Гилзайларнинг уз позицияларидан норозилиги, шунингдек, 1929 йил апрел ойида Газнада кирол Омонулхонхон ва Бачай Сакао кушинлари уртасидаги жанг пайтида, иккинчисининг тарафини олганлиги билан хам тасдикланади. Ва нихоят, энг мухими, Дуррани ва Гилзайлар уртасидаги хокимият учун кураш 1978 йил апрел вокеаларига олиб келди, натижада Дуррани хокимияти Тараки ва Амин Гилзайлар хокимиятига алмаштирилди. Дуррани халкининг хокимиятдан четлаштирилиши ва унинг саммитида кам кувватли гилзай кабилалари (Тараки, Хароти ва бошкалар) вакилларининг ташкил этилиши анъанавий кучлар мувозанати ва сиёсий рахбарликнинг одатий тамойилларини бузди.

Покистондаги кабилавий худудлар хокимиятининг исломий ташвикоти ва босими таъсири остида куплаб афгон оксоколлари аждодлар ерини ва кабилаларнинг узликларини калконда химоя килиш шиорларини кутаришди,

ахолининг норозилигини асосий окимга йуналтирилди. Айрим кабилаларнинг каршилик курсатиши хатто ахоли пунктларини бомбалашга олиб келди. Ахмадзай кабиласидан Гилзай хам 1986 йилда партия ва давлат рахбарига айланган Мухаммад Нажибуллох эди. Г. Хекматёр хам Гилзай кабилалари гурухига киради (шимолга кучирилган). Толибон рахбари Мулла Мухаммад Умар Гилзай Х,отак кабиласидан чиккан.

Карама-каршиликлар ва адоват нафакат йирик кабила иттифоклари, балки алохида кабилалар, хаттоки битта иттифокка киритилганлар уртасидаги муносабатларга хам хосдир. Йигирманчи аср тарихи билан боглик иккита хулосани эътироф этиш мумкин. Унга кура, "Кушни кабилалар эскирган хисоб-китобларни амалга ошириш учун таранг вазиятдан фойдаланиб колишидан куркиб, уз кабилаларида куролланган аскарларнинг камида ярмини саклаб колиш учун алохида кабилалар ва хаттоки бир уруг кучлари таркибидаги кланлар уртасидаги адоват саклаб колинди. Кабилаларнинг таркоклиги хали бархам топмаган, шунинг учун агар бир кабила сузсиз бир томонни оладиган булса, бу кушни кабила ундан урнак олади дегани эмас. Баъзида кабилалараро кураш карама-карши натижаларга олиб келади ва шунинг учун кабилалар уртасидаги муносабатлар доимо хисобга олиниши керак булиб колди. Бу кабила отрядларидан бирликларни шакллантириш масаласини хал килишда асосий омил булади. Агар урушаётган кабилалар бир кисмга бирлаштирилган булса, унда бундай жангчилардан кийин лахзада бир-бирларига жанговар ёрдам кутиш мумкин эмас".

Иккинчидан, Покистон билан чегарада жойлашган кичик кабилалар ракибларига карши курашиш учун барча воситаларни куллайдилар. 1948 йилда Сафи томонидан бошланган уруг уруши натижасида давлат томонидан уйготилган Кунара кабилалари, Дуррани учун касос олиш учун Тараки тунтаришини амалга оширдилар. Шундай килиб, агар Толибон маъмурияти ва ахолиси анъанавий равишда бир-бирларига душманлик килса ёки узаро эски адоватларни саклаган холда, пуштун кабилаларига ёки кабила булинмаларига тегишли булса, у холда толиблар полицияси томонидан махаллий ахолига нисбатан муомала жуда шафкатсиз булиши мумкин.

МУ^ОКАМА

Афгон этносининг консолидацияси, шунингдек, давлатнинг сиёсий ва иктисодий ядроси аста-секин Паштун Кандахордан тожиклар Кобулга кадар булган паштун булмаган минтакаларга утиши билан мураккаблашди. Афгон этносини ташки томондан заифлаштирадиган яна бир тенденцияни кайд этамиз. Фукаролар уруши ва шу билан боглик холда яшаш шароитларининг ёмонлашиши

ва хатто хаёт учун тугридан-тугри тахдид (паштунлар яшайдиган жойларни бомбардимон килиш, кучманчилар томонидан чегарани кесиб утишда кийинчиликлар, иш топиш зарурати) паштунларнинг Покистонга кетишига олиб келди, хозирда уларнинг сони Афгон кочкинларининг тахминан 3 миллион нафарини ташкил килади. Бу паштунлар сонининг камайишига ва улар мамлакат ахолисининг куп кисмини ташкил этишни тухтатилишига олиб келиши мумкин.

Паштун этносининг заифлашиши, этник озчиликларнинг консолидацияси билан бир каторда, шимолнинг элитасига миллий микёсда хокимиятни даъво килишига имкон берди, бу курашга утмишдаги хукмронлик хакидаги кабилаларнинг хотираси туртки булган паштунлар каршикайфиятни янгилайди. Буларнинг барчаси янги этник карама-каршиликка олиб келади.

1992 йилда мужохидлар хокимиятни кулга киритди бирок уларнинг хукумати жуда заиф булиб чикди. Хркимиятни марказсизлаштириш бир катор амалда мустакил маъмурий-худудий бирликларнинг пайдо булишига олиб келди. 1993-94 йилларда турли партия ва харакатлар этник йуналиш буйича бирлашдилар ва уларнинг собик сиёсий ва диний карашлари аста-секин уз маъносини йукотди. Миллатлараро гурухларнинг кураши тобора купрок миллатлараро карама-каршиликларга айланиб борди.

1994 йилда сиёсий майдонда Толибон харакати пайдо булиши билан зиддият аста-секин Паштунлар Жануби ва Паштун булмаган Шимол уртасидаги курашга айланди. Йигирманчи асрнинг 90-йиллари иккинчи ярмида, хусусан, Паштун миллатчилиги шиорларидан фойдаланган холда толибларнинг асосан паштунлар харакати тожиклар, узбеклар, хазоралар ва бошка пуштун булмаган халклар яшайдиган Афгонистоннинг шимолий худудларини буйсундиришга интилди. Толибон полицияси шимолий нопаштун зонаси шахарларида, шунингдек ахолиси асосан тожиклардан иборат булган мамлакат шаркидаги катор паштун вилоятлари марказларида жорий этилган коидаларнинг бажарилишини каттик назорат килиб турди.

90-йилларда Афгонистондаги кураш оркали этник шаклни эгаллаши этник можаро афгон жамиятининг асосий хусусиятига айланганишига олиб келди. Аслида, у ижтимоий хаётнинг барча сохаларини камраб олади. Шунинг учун хам, биз давлат курилиши ва давлат хокимияти хамда бошкаруви институтларини шакллантириш масалаларини этник карама-каршиликлар билан бирга урганишга мажбур буламиз. Бу уз навбатида, янги хокимият ва умуман афгон давлатчилигининг заифлигига олиб келувчи омил хисобланади.

90 йиллардаги этник-миллий карама-каршилик биринчи навбатда Конституцияни кабул килиш жараёнига таъсир курсатди, унинг кийинчиликлари ва драматиклигини келтириб чикарди. Хусусан, президентлик республикасининг

таклиф этилаётган версияси парламент бошкарув шаклини химоя килган ва хокимиятнинг пуштун президенти кулида тупланишини истамаган этник озчиликлар вакилларининг каршиликларига дуч келди. Айнан шу масала атрофида асосий тортишув авж олди. Кдрама-каршиликни Б.Раббоний бошкарган. Собик президент ХКарзай эса агар жирга президентлик бошкарув шаклини тасдикламаса, президентликка номзодимни куймаслиги билан куркитди. Узаро музокаралар натижалари кура, Афгонистон президент республикаси булиб колди, аммо президент ваколатлари кискартирилди, у парламентни таркатиб юборолмайди. У таклиф килган хукумат куйи палата томонидан тасдикланиши керак. Аммо парламентнинг президентга импичмент эълон килиш хукуки хам йук.

Конституциявий Лоя Жирга ва уни тайёрлаш пайтида Афгонистоннинг федерал тузилиши тугрисида савол тугилди. Ушбу гоянинг энг гайратли тарафдорлари икки этник гурухнинг харбий-сиёсий рахбарлари - узбеклар ва хазоралардир. 2002 йил апрелида Афгонистон Миллий Исломий Хдракати дастури лойихасини эълон килди, унда хокимиятни федерал асосда ажратиш керак эди. Бундан ташкари, конституциявий лоя жирга делегатлари миллий тиллардан фойдаланиш билан боглик масалаларда паштунлар ва паштун булмаганларга булинишди. Хатто 2004 йил октябр ойида булиб утган президентлик сайловлари хам этник карама-каршиликнинг бир шаклига айланди. Юкорида айтиб утганимиздек, сайловлардан бир йил олдин, Шимолий Иттифок сиёсатчиларининг етакчи харбий рахбарлари йигилишида уз номзодларини курсатишга карор килган. Бирок, бу нарса битта номзод билан чекланмаган. 2004 йилда булиб утган президент сайловларида барча йирик (пуштунларни хисобга олмаганда) этник гурухларнинг вакиллари номзод сифатида катнашдилар: тожик (Панжшеретс) Й. Кануни (16,3% овоз олган холда 2-уринни эгаллади), Хазариан М.Мохаккек (3) 4-урин, 11,6%) ва узбек А.Достом (4-урин, 10%).

НАТИЖА

Парламентнинг куйи палатасига сайловлар кампанияси давомида аксарият номзодлар миллий бирлик ва кабилавий туйгуларга мурожаат килишдан кочиб, миллий бирлик хакида гапиришди. (Куллаб-кувватлаш учун улар биринчи навбатда диний хиссиётларга мурожаат килишди.) Аммо этник озчиликлар -тожиклар, хазоралар ва айникса узбеклар уз партиялари ва уларнинг рахбарлари учун анча консолидация килинган овоз беришди. Шундай килиб, парламентга узбеклар 20 депутат сайлади. Тожиклар ва хазоралар уртасида тенг даражада тулик консолидациянинг йуклиги, уларнинг партиялари ва фракцияларининг булиниши билан изохланади, бу эса X,. Карзай хукуматига муносабат йуналиши

буйлаб харакат килади. Демак, тожикистонлик Б.Раббоний ва хазарейлик К.Халили хозирги президентни куллаб-кувватласа, унда Й. Крнуни ва М.Мохаккек оппозиция вазифасини бажаради. Уч этник гурух вакиллари каторида хукумат тарафдорлари ва мухолифларининг нисбати муаммоли вазият шаклланган эди. Агар барча узбек депутатлари узларини оппозиция деб хисобласа, унда тожиклар тахминан иккига булинган. Буни тожик парламенти корпуси таркибидан куриш мумкин булди. Шундай килиб, тожиклар ва чораймаклар парламентда 53 уринга эга. Шу билан бирга, Раббани ва унинг президент Карзайга содик фракциялари 22 уринни, "Янги Афгонистон" мухолифат партияси ^онуни эса 25 та урин олишган эди (колган номзодлар мустакил равишда катнашган). Хазоралар эса узбеклар ва тожиклар уртасида оралик позицияни эгаллайдилар. Улар парламентда 30 уринни кулга киритдилар, хукуматни куллаб-кувватловчи фракциялар (Халили, Анвари) тахминий 4 уринга, мухолифат эса 22 уринга (Мохаккек (18), Каземи) 13 урин эгаллашди.Тахминий хисоб-китобларга кура, депутатларнинг 42 дан 47% гача пуштунлар, 22-23% тожиклар, 12% хазоралар ва 8% узбеклардир. Бирок, депутатлар миллий вакилликнинг мутаносиблиги ижро этувчи хокимиятда бузилган деб хисоблашади.

ХУЛОСА

Шундай килиб, 2006 йил 20 сентябрда Халк йигилишининг Адолат ва суд процесси буйича комиссияси хукуматдаги энг юкори лавозимларнинг 53% тожикларга берилганлиги, колганларнинг улуши эса ахамиятсиз булганлиги тугрисида баёнот чикарди. Хужжатда, шунингдек, Президент маъмуриятида миллий вакилликнинг мутаносиблиги бузилганлиги айтилган. Хукумат таркибидаги лавозимларнинг таксимланиши ва ундаги турли миллат вакилларининг мутаносиблиги масаласи куйи палатанинг икки йигилишида бир неча бор кутарилган. Комиссия аъзосининг сузларига кура, Бамияндан булган депутат Мухаммад Сарвар Жавари, Президент маъмуриятидаги 420 уриндан 14 таси, 72% тожикларга, 14% паштунларга, 4,6% хазораларга ва 0,4% узбекларга тегишли. Хукуматда тожикларнинг 53%, пуштунларнинг 32%, хазораларнинг 4% ва узбекларнинг 3% ва кичик этник гурухлар умуман вакилга эга эмас. У Бонн келишувларига биноан 33% урин паштунларга, 24,5% тожикларга, 19% хазораларга ва 13% узбекларга берилганини эслади. Бирок, бу мутаносибликларга риоя килинмади, бу депутатларнинг фикрига кура, мамлакатда вазиятнинг бекарорлашишига ёрдам берди. Буларнинг барчаси афгон жамиятидаги этно-миллий зиддиятлар чукур мохият касб этганидан ва давлат тузилиши асосларига таъсир курсатаётганидан далолат беради.

REFERENCES

1. Босин Ю.В. Афганистан: Полиэтническое общество и государственная власть в историческом контексте. М., 2002.

2. Пластун В. Пуштуны и их роль в политической жизни // Азия и Африка сегодня. М., 1995, № 10, с. 49-50.

3. И.М. Рейснер. Независимый Афганистан. М.: Институт востоковедения,1979, с.7

4. Ю. Ганковский. Полоса пуштунских племен Афганистана. // Специальный бюллетень ИВАН. - М., 1987. - № 6. - С. 99-100

5. Афганистан: война и проблемы мира. - М.: Институт востоковедения РАН, 1998. - С. 6;

6. Б.-Р. Логашова. Этнокультурная ситуация в Афганистане // Расы и народы. 1986. - Выпуск 16. - М.: Наука, 1986. - С. 124

7. Akbar S. Ahmed. Pukhtun Economy and Society. Traditional Structure and Economic Development in a Tribal Society. - L., 1980. - P. 161

8. Силаев А. О территории племен федерального управления Пакистана. // http://www/iimes.ru/rus/stat/2008/23-10-08.html - 23.10.2008.

9. Паничкин Ю. Образование Пакистана и пуштунский вопрос. -М, 2005. -С.43.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.