Научная статья на тему 'Жамоатчилик назоратининг хориж тажрибасини Ўзбекистонда қўллаш имкониятлари'

Жамоатчилик назоратининг хориж тажрибасини Ўзбекистонда қўллаш имкониятлари Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
119
30
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and Education
Область наук
Ключевые слова
жамоатчилик назорати / фуқаролик жамият / жамоатчилик иштироки / жамоатчилик кенгаши / жамоатчилик ташкилий тузилмалари / нодавлат нотижорат ташкилотлари

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Васила Шавкатовна Нуритдинова

Ушбу мақола молиявий назоратнинг бугунги кундаги замонавий тури бўлмиш жамоатчилик назоратини ташкил этиш ҳақида бўлиб, унда жамоатчилик назоратини ташкил этиш ҳамда амалга ошириш соҳасидаги муносабатлар ўрганилган. Жамоатчилик назоратининг хориж тажрибасини Ўзбекистонда қўллаш имкониятлари кўриб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Жамоатчилик назоратининг хориж тажрибасини Ўзбекистонда қўллаш имкониятлари»

Жамоатчилик назоратининг хориж тажрибасини Узбекистонда куллаш имкониятлари

Васила Шавкатовна Нуритдинова vasilanuritdinova@gmail. com

ТМИ

Аннотация: Ушбу макола молиявий назоратнинг бугунги кундаги замонавий тури булмиш жамоатчилик назоратини ташкил этиш хакида булиб, унда жамоатчилик назоратини ташкил этиш хамда амалга ошириш сохасидаги муносабатлар урганилган. Жамоатчилик назоратининг хориж тажрибасини Узбекистонда куллаш имкониятлари куриб чикилган.

Калит сузлар: жамоатчилик назорати, фукаролик жамият, жамоатчилик иштироки, жамоатчилик кенгаши, жамоатчилик ташкилий тузилмалари, нодавлат нотижорат ташкилотлари

Possibilities of applying foreign experience of public control in

Uzbekistan

Vasila Shavkatovna Nuritdinova vasilanuritdinova@gmail.com

TFI

Abstract: This article is about the organization of public control, which is today's modern type of financial control, in which relations in the field of organization and implementation of public control are studied. Possibilities of applying foreign experience of public control in Uzbekistan are considered.

Keywords: public control, legislative community, National Association, Community Council, public organization, unprepared representative-organizer structures

Бугунги иктисодий ислохотлар шароитида Узбекистонда жамоатчилик назорати шакллари, таъсирчан механизмлари, фукароларнинг жамият ва давлат хаётидаги фаол иштироки ривожланиб келмокда.

Узбекистан Республикаси хукумати давлат хокимияти ва бошкаруви органларининг фукаролар ва жамоатчилик билан алокаларини тубдан яхшилаш, улар фаолиятини очик, шаффоф ва ошкора ташкил этиш хамда улар устидан кучли жамоатчилик назорати урнатишни таъминлаш давлат курилиши ва

бошкаруви асосларини янада демократлаштиришнинг устувор йуналишларидан бири сифатида кайд этади.

Узбекистан Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг «Халк давлат органларига эмас, давлат органлари халкка хизмат килиши керак» деган концептуал гоявий ташаббуси 2016 йилдан сунг бошланган давлат бошкаруви тизимини ислох килиш, давлат хизматининг ташкилий-хукукий асосларини ривожлантириш, давлат хизматлари сифати ва самарасини ошириш, жамоатчилик назорати механизмларини амалда татбик этиш, фукаролик жамияти институтлари хамда оммавий ахборот воситалари ролини кучайтиришнинг асосий стратегик йуналишларини белгилаб берди.

Жамоатчилик назорати - жамиятда конун устуворлигини таъминлаш учун зарур ута мухим амалиёт саналади. Уни фукаролар, фукароларнинг узини узи бошкариш органлари, шунингдек, конун хужжатларида белгиланган тартибда руйхатга олинган нодавлат нотижорат ташкилотлари, оммавий ахборот воситалари конунчилик доирасида давлат хокимияти ва бошкарув органлари хамда нодавлат ташкилотлар фаолияти устидан амалга оширади.

Кучли фукаролик жамиятининг узига хос хусусиятларидан бири бу барча сохаларда жамоатчилик назоратининг урнатилганидир. Бу мамлакатда демократик тамойилларнинг мустахкамланишига хизмат килади. Негаки, одамлар жамоатчиликка бирлашиб, олиб борилаётган ислохотларга уз таъсирини курсатар экан, демократия хам шу аснода мустахкамлана боради. Жамоатчилик назоратининг ахамияти ривожланаётган мамлакатлар хаётида мухим урин тутади. Шу каби давлатимизда хам йилдан-йилга жамоатчилик назорати шаклланиб, узининг янги боскичларига кутариляпти. Бунга куплаб мисолларни келтиришимиз мумкин. Масалан, бирон давлат идораси, ё хизматчисининг уз ишини масъулият билан бажармагани устидан фукаролар жамоатчилик нормалари асосида назорат урнатиб, ижобий натижаларга эришилаётганига куп гувох буляпмиз.

Охирги йилларда Узбекистонда давлат хокимияти ва бошкаруви органлари фаолиятида жамоатчиликнинг иштирокини ва назоратини таъминлаш борасида бир нечта норматив-хукукий хужжатлар кабул килинди.

Узбекистон Республикасининг "Жамоатчилик назорати тугрисида» УРК-474-сон Конуни, 12.04.2018 йилда кабул килинган булиб, давлат органлари ва муассасалари фаолияти устидан жамоатчилик назоратини ташкил этиш хамда амалга ошириш сохасидаги муносабатларни тартибга солади.

Узбекистан Республикасининг Президентининг «Давлат органлари хузурида жамоатчилик кенгашлари фаолиятини ташкил этиш чора-тадбирлари тугрисида» Карори 2018 йил 4 июлда кабул килинди. Карорда хар бир давлат органи, жумладан хукукни мухофаза килувчи органлар, Коракалпогистон

Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шахар хокимликлари хузурида жамоатчилик кенгашини ташкил этиш курсатиб утилган.

Узбекистон Республикаси фукаролари, фукароларнинг узини узи бошкариш органлари, шунингдек конун хужжатларида белгиланган тартибда руйхатга олинган нодавлат нотижорат ташкилотлари, оммавий ахборот воситалари жамоатчилик назорати субъектларидир.

Жамоатчилик назоратини жамоатчилик кенгашлари, комиссиялари ва бошка жамоатчилик ташкилий тузилмалари томонидан хам конун хужжатларига мувофик амалга оширилиши мумкин.

Хорижий тажриба шуни курсатмокдаки, бугунги кунда давлат органлари очиклиги ва хисобдорлигини таъминлашда самарали воситалардан бири давлат хокимияти органлари устидан кучли жамоатчилик назорати хисобланади. Жамоатчилик назорати бюджет маблаглари ишлатилиши самарадорлигини ва давлат хизматлари сифатини оширишда, шунингдек коррупцияга карши курашда мухим роль уйнайди. Турли давлатларда жамоатчилик назорати институтлари давлат хокимияти ва бошкарув органларининг турли даражаларида ва тегишли максадларни кузлаган холда жорий этилган.

Хитой ва купчилик араб давлатларида жамоатчилик назорати элементлари кишлоклар ва кичик шахарлар микёсида жорий этилган булса, Малайзия ва Сингапурда жамоатчилик назорати институтлари жамоатчилик фикрини урганиб, хокимият органларига етказади. Шунингдек купчилик мамлакатларда жамоатчилик назоратини таъминлаш доирасида ахборотга изн бериш, фукаролар, фукароларнинг узини узи бошкариш органлари, нодавлат нотижорат ташкилотлари, оммавий ахборот воситалари, жамоатчилик кенгашлари, комиссиялари ва бошка жамоатчилик ташкилий тузилмалари томонидан назорат борасида катор норматив-хукукий хужжатлар кабул килинган.

Хориж тажрибасига кура, жамоатчиликни биринчи навбатда кизиктирадиган масала мавжуд-бюджет маблагларининг таксимоти ва уларнинг кандай сарфланаётганидир.

Гарбий Европа ва Шимолий Америка давлатларида давлат органлари ва муассасалари фаолияти устидан жамоатчилик назоратини ташкил этиш хамда амалга ошириш субъекти булган жамоатчилик (маслахат) кенгашлари тор доирадаги масалалар юзасидан ташкил этилиши кенгрок таркалган. Бу кенгашлар аник белгиланган масалалар устидан кушимча жамоатчилик назорати урнатади ва ушбу масалаларда эксперт ва мутахассислар бахоси ва мухлати мухим омил хисобланади. Кенг таркалган шундай жамоатчилик кенгашларидан бири маошлар ва бошка туловлар комиссиялари (кенгашлари) хисобланиб, бу комиссия махаллий хокимият органлари ходимларига туланадиган ойликлар ва бошка тулов микдори буйича уз тавсиясини ишлаб чикади. Бунда ушбу туловлар

хокимият вакилларининг самарали фаолияти учун етарли булиши ва, шунингдек хокимият органлари томонидан ортикча туловларга йул куймаслигига каратилган.

Собик иттифок худудидаги мустакил давлатлар амалиётида эса кенг доирадаги, асосан, хар бир давлат органи хузурида битта жамоатчилик кенгаши тузилиши ва давлат бошкаруви вертикалини такрорлаган иерархик тизимини куришимиз мумкин.

Парламент демократияси ривожланган Скандинавия давлатларида жамоатчилик назорати ва жамоатчилик маслахат институтлари вакиллик органлари хузурида ривожланганини куриш мумкин. Хусусан, айни пайтда бутун дунё буйлаб кенг таркалган омбудсман амалиётидан ташкари, вакиллик органлари утказадиган турли хил мавзудаги эшитувларда жамоатчилик ташкилотлари ва уларнинг фаоллари мунтазам иштирок этади. Парламентларда мунтазам ишлайдиган ва алохида масалаларга багишланган эксперт-маслахат кенгашлари тузилган. Шунингдек, 1995 йилдан буён Швецияда ижтимоий аудит амалиёти кенг таркалган. Ижтимоий аудит илмий тадкикотлар ва эмпирик асосга эга булган урганишлар хисобланиб, унинг натижалари кенг оммага эълон килинади, бу оркали парламентдан ташкари институтлар хам назорат функцияларини амалга ошира олади.1

Европа давлатларида яна бир кенг таркалган амалиётлардан бири фукаролар хайъатидир (citizens jury). Аслида 1971 йилда АКДТдаги Жефферсон марказида Нед Кросби томонидан ишлаб чикилган методология асосида ушбу хайъатлар маълум микдорда фукароларни танлаб олиб (одатда 12-20 киши) аник масала юзасидан маълум бир вакт ичида (асосан 2-7 кун уртасида) муаммони батафсил урганиш ва атрофлича мухокама килиш оркали бир ечимга келишга йуналтирилади. Бу каби тажриба Германияда режалаштириш хужраси (Plannunszelle) дея аталади.2

Россия Федерациясида жамоатчилик назоратини куриб чикадиган булсак 2014 йил 21 июлда «Россия Федерациясида жамоатчилик назорати асослари» федерал конуни кабул килинган. Ушбу конунда «жамоатчилик назорати» тушунчасига таъриф берилади ва унга кура: давлат хокимияти ва махаллий уз-узини бошкариш органлари, давлат ва муниципал ташкилотлар, федерал конунлар асосида айрим оммавий ваколатларни амалга оширувчи бошка органлар ва ташкилотлар фаолияти ортидан кузатув, шунингдек улар томонидан чикарилаётган актлар ва кабул килинаётган карорлар устидан жамоатчилик текшируви, тахлил ва бахолаши учун жамоатчилик назорати субъектлари

1 Мировой опыт общественного контроля над деятельностью власти: уроки для России/ Информационноаналитический журнал «Политическое образование», http://www.lawinrussia.ru/mirovoi-opyt-obshchestvennogokontrolya-nad-deyatelnostyu-vlasti-uroki-dlya-rossii-0

2 https://www.civicus.org/documents/toolkits/PGX_B_Citizens%20JuryFinalWeb.pdf

фаолияти жамоатчилик назорати дейилади. Конунга мувофик, махаллий даражадаги жамоатчилик кенгашлари махаллий давлат органлари уз ташаббуси билан ёки умумдавлат ёки федерация субъекти даражасидаги Жамоатчилик палатаси таклифи билан тузилиши мумкин. Бунда жамоатчилик кенгаши аъзолари конкурс асосида тайинланиши ва унда худудий Жамоатчилик палатасини конкурс жараёнлари устидан назорат ;илиб туриши курсатилган. Жамоатчилик кенгашининг ваколати муддати 3 йилдан кам булиши мумкин эмас.

Хулоса килиб айтадиган булсак ,чет эл тажрибаси курсатишича, махаллий демократиянинг асосларини такомиллаштириш, хокимият фаолиятида жамоатчилик иштирокини таъминлаш факатгина юкоридан тушган топшири; эмас, балки махаллий хокимият тизимининг асоси ва бош тамойилларидан бирига айланиши мухим ахамият касб этади. Утказилган суровномалар махаллий хокимият ва жамоатчилик вакиллари ахолининг махаллий карорлар ишлаб чикишда иштирокидан коникмаслигини курсатди. Шу билан бирга, ушбу иштирокни таъминловчи механизмлар етарлича ишлатилмаяпти. Иккинчи томондан, хам ахоли хам хокимият вакиллари томонидан ушбу механизмлар номигагина, «когозда» ишлатилиши хавфи юкорилиги хам таъкидлаб утилди. Бу вазиятда, хусусан туман хокимликларида жамоатчилик кенгашларини тузишда, мавжуд вазият ва махаллий контекст чукур урганилиши, хам хокимлик ва хам жамоатчилик вакилларини малакаси ва тушунчалари ошириб борилиши, шунингдек юкори даражада (масалан, вилоят хокимликлари ва республика органлари томонидан) куллаб-кувватлаш заруриятини тугдиради.

Жамоатчилик назорати ва фукароларнинг махаллий хокимиятдаги иштироки масалалари миллий конунчиликда асосан тамойиллар даражасида колгани ва амалиётда жамоатчилик назоратининг турли хил механизмларини амалга ошириш тартиби тулик ишлаб чикилмаганини куриш мумкин. Бу борада хам конунчиликка катор узгартиришлар ва янгиликлар таклиф этилмокда. Шу билан биргаликда, институционал узгаришлар учун «муваффакиятли мисол»ларнинг булиши ва улардан кенг фойдаланиш, таркатиш жараёнини ташкил этиш мухим хисобланади.

Х,озирги кунда фаолият олиб бораётган хорижий жамоатчилик кенгашлари тажрибасини чукур урганиш ва бу тажриба асосида, махаллий контекстдан келиб чиккан холда, намунавий жамоатчилик кенгашлари фаолиятини ташкил этиш мухим ахамият касб этмокда.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Узбекистон Республикасининг "Жамоатчилик назорати тугрисида» УРК-474-сон Конуни, 12.04.2018 йил

2. Узбекистан Республикасининг Президентининг «Давлат органлари хузурида жамоатчилик кенгашлари фаолиятини ташкил этиш чора-тадбирлари тугрисида» Карори 2018 йил 4 июль

3. Мировой опыт общественного контроля над деятельностью власти: уроки для России/ Информационно аналитический журнал «Политическое образование»

4. Махаллий ижро хокимияти фаолиятида жамоатчилик маслахат кенгашлари, тахлилий хисобот, 2021йил

5. Jumaniyazov, I. T. (2021). The Progressive Foreign Experiments in the Activity of Sovereign Wealth Funds. Annals of the Romanian Society for Cell Biology, 109116.

6. Jumaniyozov, I. (2018). Impact of Development Finance Institutions on Economic Growth: Implications for Reconstruction and Development Fund of Uzbekistan. International Journal of Management Science and Business Administration, 4(2), 84-88.

7. Jumaniyozov, I. (2020). ISSUES OF ENSURING THE TRANSPARENCY OF SOVEREIGN WEALTH FUNDS. International Finance and Accounting, 2020(5), 1.

8. Jumaniyazov, I. (2020). FOREIGN EXPERIENCE IN THE ACTIVITIES OF SOVEREIGN FUNDS. International Finance and Accounting, 2020(2), 1.

9. Jumaniyazov, I. T. (2021). Transparency Is A Key Indicator Of The Activity Of Sovereign Wealth Funds. The American Journal of Management and Economics Innovations, 3(05), 30-37.

10. Мировой опыт общественного контроля над деятельностью власти: уроки для России/ Информационноаналитический журнал «Политическое образование», http://www.lawinrussia.ru/mirovoi-opyt-obshchestvennogokontrolya-nad-deyatelnostyu-vlasti-uroki-dlya-rossii-0

11. Жуманиязов, И. Т. (2016). Основные задачи Фонда реконструкции и развития Республики Узбекистан. Наука, образование и культура, (7 (10)), 27-28.

12. Жуманиязов, И. Т. (2016). Направления использования средств Фонда реконструкции и развития Республики Узбекистан. Economics, (7 (16)), 28-29.

13. Jumaniyazov, I. T. (2022). O'zbekistonda davlat moliya tizimidagi islohotlar va rivojlantirish istiqbollari. Science and Education, 3(5), 1637-1645.

14. Inomjon Turaevich Jumaniyazov, & Bexruz Hazratov (2022). Foreign experience in the development of special economic zones in Uzbekistan. Science and Education, 3 (5), 1628-1636.

15. Jumaniyazov Inomjon Turaevich, & Juraev Maqsud Annaqulovich (2022). Korxonalarda moliyaviy qarorlar qabul qilish va risklarni baholash usullari. Science and Education, 3 (5), 1646-1654.

16. Jumaniyazov, I. T. (2019). The impact of Uzbekistan Reconstruction and development fund's expenditure on GDP growth. Science, research, development № 16. Monografiya pokonferencyjna.

17. Jumaniyazov, I., & Xaydarov, A. (2023). The importance of social insurance in social protection. Science and Education, 4(1), 1033-1043. Retrieved from https://openscience.uz/index.php/sciedu/article/view/4941

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.