Научная статья на тему 'Жамоат транспорти самарадорлигини ошириш учун қўшимча йўл бўлаги (BRT тизими)ни ташкил этиш (Наманган шаҳри мисолида)'

Жамоат транспорти самарадорлигини ошириш учун қўшимча йўл бўлаги (BRT тизими)ни ташкил этиш (Наманган шаҳри мисолида) Текст научной статьи по специальности «Техника и технологии»

CC BY
83
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
BRT тизими / интервал / ҳаракат мунтазамлиги / йўл бўлаклари / йўналиш / транспорт / шаҳар / оралиқ тўхташ / бекат / йўловчи оқими / Система BRT / трафик / местоположение / транспорт / город / интервалы / станция / общественный поток

Аннотация научной статьи по технике и технологии, автор научной работы — Мамиров Улуғбек Хабибулаевич, Солиев Хайитбой Мирзадавлатович, Турғунов Зокиржон Хошимбоевич

Наманган шаҳридаги марказий кўчаларни ўтказувчанлик самарадорлиги ошириш учун BRT тизими ташкил этишда эришиладиган натижаларга оид маълумотлар келтирилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по технике и технологии , автор научной работы — Мамиров Улуғбек Хабибулаевич, Солиев Хайитбой Мирзадавлатович, Турғунов Зокиржон Хошимбоевич

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Организация дополнительного участка дороги (система BRT) для повышения эффективности работы общественного транспорта (на примере города Наманган)

Информaция о достигнутых результатах по созданию системы BRT для обеспечения проходимости центральных улиц города Намангана

Текст научной работы на тему «Жамоат транспорти самарадорлигини ошириш учун қўшимча йўл бўлаги (BRT тизими)ни ташкил этиш (Наманган шаҳри мисолида)»

UDK 711.7

ЖАМОАТ ТРАНСПОРТИ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШ УЧУН ЦУШИМЧА ЙУЛ БУЛАГИ (BRT ТИЗИМИ)НИ ТАШКИЛ ЭТИШ (Наманган шахри мисолида)

Мамиров Улугбек Хабибулаевич Наманган вилоят транспорт бошкармаси тендерларни утказиш булим бошлиги,

ulugbekmamirov3555@gmail.com tel.: +998945044333

Солиев Хайитбой Мирзадавлатович НамМКИ, Т.ф.ф.д., Soliev 2608@mail.ru, тел.: +998976046106

Тургунов Зокиржон Хошимбоевич НамМКИ, zokirjonturgunov1975@gmail.com, тел.: +998993225961

Аннотация: Наманган шахридаги марказий кучаларни утказувчанлик самарадорлиги ошириш учун BRT тизими ташкил этишда эришиладиган натижаларга оид маълумотлар келтирилган.

Аннотaцiя: Информация о достигнутых результатах по созданию системы BRT для обеспечения проходимости центральных улиц города Намангана.

Annotation: Information on the results achieved in the creation of the BRT system to ensure the patency of the central streets of the city of Namangan.

Калит сузлар: BRT тизими, интервал, харакат мунтазамлиги, йул булаклари, йуналиш, транспорт, шахар, оралик тухташ, бекат, йуловчи окими.

Ключевые слова: Система BRT, трафик, местоположение, транспорт, город, интервалы, станция, общественный поток.

Key words: BRT system, traffic, location, transport, city, intervals, station, public flow.

Кириш. Шахарлардаги транспорт тизимлари тобора мураккаб холатга олиб келаётганлиги сабабли, ривожланаётган мамлакатларда шахарлар ахоли ва иктисодий усиш, технология ва сиёсат билан богли; булган тез кенгайишни бошдан кечирмокда, шу билан бирга, жамоат транспорт инфратузилмаларини яхшилаш борасида кенг куламда амалий ишлар олиб борилмокда. Бирок, ривожланаётган мамлакатларда фукаролик инфратузилмаси купинча етарли эмас, давлат харажатлари кам, шунингдек, мамлакатлардаги транспорт тизимлари тирбандлик, ёмон хизмат курсатиш, юкори бахтсиз ходисалар, хаво ва шовкин ифлосланишидан азият чекмокда [1-2].

Шу билан бирга, ривожланаётган мамлакатларда шахсий транспорт воситаларидан фойдаланиш купайиб бормокда, чунки ривожланаётган мамлакатларда даромадлари сунгги ун йилликларда тез суръатлар билан усиб бораётганлигини таъкидлаб утиш жоиз.

Юкоридаги камчиликларни кисман бартараф этишда ривожланаётган мамлакатларда BRT тизимлари куллаш афзалрок эканлиги, чунки уларнинг арзонлиги ва электр таъминотидан мустакиллиги, бу энергия танкислиги булган мамлакатлар учун мухим саналади [1-5].

Шахарнинг транспорт тизимидаги тенгликни куллаб-кувватлаш, транспорт шароитларини яхшилаш ва транспорт баркарорлигини рагбатлантириш максадида BRT линиясининг муваффакиятли ташкил этиш лойихаси намуна сифатида келтирилган булиб,

режалаштириш харакатларининг бир кисми шахардаги саёхат моделлари ва саёхатчиларнинг афзалликларини тушунишга каратилган;

BRT тизимлари шахарларда транспорт ва харакатланиш шароитларини яхшилайди, моторизация таъсирини камайтиради ва саёхатчиларга юкори сифатли, аммо тежамкор хизматларни таклиф килади ва инвестиция харажатлари билан юкори кувватни бирлаштиради, шунинг учун улар ривожланаётган мамлакатларда оддий тизимлардан афзалрокдир [3].

Х,ар кандай ахоли яшаш жойларининг сифати жамоат транспорти йуналишлари билан бахоланади. Шунинг учун, жамоат транспорт йуналишларини жойлаштиришда худудларнинг географик хусусиятлари, геологик, тапографик ва иктисодий шароитларини хисобга олиш мухим ахамият касб этади. Ахоли яшаш жойларини режалаштириш ва ривожлантириш лойихаларини тайёрлаш куйидаги боскичларда амалга оширилади: Ривожланишни техник-иктисодий асослари; бош режа; биринчи боскич курилишни режалаштириш ва бошкалар.

Ушбу боскичларни турли даражада урганиш билан жамоат транспортида йуловчи ташиш масалалари куча ва йулларни тартибга солиш билан боглик масалаларни хал этишга каратилади. Шундай килиб, техник-иктисодий ривожланиш боскичида - ахоли яшаш жойларини ривожлантиришда шахарнинг мамлакатнинг турли минтакалари билан транспорт алокаларини хисобга олинади. Бош режанинг боскичида эса, транспорт тармоги йуналишларини белгилаш вазифалари, лойихалаштирилаётган транспорт ишлари ва бошкалар хал килинади. Ахоли яшаш жойларида (марказий шахарларда) жамоат транспортида йуловчи ташиш тизимини ривожлантириш комплекс йуналишларни уз ичига олади. Давлат дастурини ижросини таъминлаш буйича худудларда жамоат транспорт тизимини ривожлантириш талаб этилади. Шунингдек, автоматик тулов турини жорий килиш, буйича биринчи навбатда Гулистон Карши хамда Ургенч шахарларда ишга туширилди, Республикамизнинг вилоятларидаги барча шахарларда йил якунига кадар ишга тушириш режалаштирилган.

Юкорида келтирилган вазифаларни амалга ошириш максадида, автомобил транспортини ривожланиши шахарлар курилиши ва режалаштирилишига куйилган транспорт талабларини келгусида усишига олиб келади. Енгил автомобил йуловчисининг хар бирига, автобус йуловчисининг биттасига караганда 15 баробаридан куп юриш кисми майдони тугри келади.

Куча тармогининг эски формаси мазмунан унинг замонавий талабига мос келмайди: чоррахаларни хаддан ташкари якинлиги майда кварталлар билан транспорт утишини кийинлаштиради ва харакат тезлигини пасайтиради, марказий туманларда мумкин булмаган даражада маъмурий жамоат ва савдо биноларини туплаш ахолини катта окимини келтириб чикаради ва уларни ташишни ташкиллаштиришни кийинлаштиради, транспорт харакатини интенсив магистраллар фронтал курилиши ахоли учун катта нокулайликлар келтиради бунда шовкин, чанг, вибрация ва хавони чикинди газлар билан захарлаш пайдо булади.

Транспортни янги турлари ва куча харакатини катта интенсивлиги куча тармокларини янги режалаш формаларини урнатишни талаб этади [1-5].

Янги шахарларни лойихалашда, ва мавжуд шахарларни таъмирлашда бир нечта вазифалар пайдо булади.

Жумладан, асосий тез юрар йулларни ва харакати тухтовсиз магистралларни, шахар ва шахардан ташкари йулларни катновини ягона тизимли куринишда ажратиш;

харакатни транспорт тури ва тезлигини дифференциаллаш;

тураржои курилиши ва пиёдаларни транспортдан изоляциялаш, кучалардан ташкарида автотураргохлар барпо этишдан иборатдир [1-5].

Урганиш натижасига кура автобуслар фаолият юритаётган Наманган шахридаги жами 37 та автобус йуналишларидан 21 та йуналиш А.НавоиИ кучасида оркали утган булиб, уларнинг бир-бирини босиб утаётган 2 та йуналишни Б.Машраб кучаси оркали, 1 та йуналишни Х,амрох кучаси оркали, 1 та йуналишни Туракургон куча оркали, 1 та йуналишни Ахси куча оркали юргизиш буйича таклифлар тайёрланди.

Ушбу узгартиришлар натижасида А.Навоий кучаси оркали 9 та автобус йуналиши тулик харакатланади, 7 та йуналишлар эса кисман босиб утади. Шунингдек, Б.Машраб кучаси оркали 3 та автобус йуналиши, Н.Намонгоний кучаси оркали 2 та йуналиш, Х,амрох кучаси оркали эса 3 та йуналиш харакатланади.

Юкоридагилардан келиб чикиб, Наманган шахар А.Навоий кучаси буйлаб ажратилган полоса буйича тезлик йули (Bus rapid transit - BRT) ташкил этиш максадга мувофик булади.

Бу билан Наманган шахридаги йуловчи ташувчи автобусларни йуналишларда харакатланишида, харакат жадвалларига ва йуловчиларни шахар кучалари буйлаб тула ташилишига эришилади.

Аник хисоб-китоблар асосида хозирги кунда Наманган шахридаги марказий кучаларида автомобил транспортини тухтовсиз харакатини ташкил этиш оид лойиха таклифи ишлаб чикилди.

1-расм. Наманган шахридаги BRT тизимини

А.Навоий кучаси

ташкил этиш учун таклиф этилаётган схемаси [6].

Ушбу лойихани амалга оширишда Наманган шахридаги Н.Намангоний, Жанубий айланма кучаси, Косонсой куча, А.Новоий кучаси каби бирнечта марказий кучаларидаги автомобил окимини оширишда чорахаларни кайта такомиллаштириш, кушимча йул булагини ташкил килиш, пиёдалар йулагини тартибга келтириш, аклли светофорларни куллаш, чорахаларда унг томонга харакланишида тухтовсиз йул булагини ташкил килиш, марказий кучаларга параллел кушимча йулларни ташкил этиш, марказий кучалардаги

асосий обектлар атрофида автотурагохларни ташкил килиш, ер ости ва усти пиёдалар утиш жойларини ташкил килиш каби илмий-амалий тадкикот ишлари утказилди.

Автомабил окимига таъсир этувчи энг асосий омиллардан бири бу кушимча йул булагини ташкил килиш хисоблангалиги учун чора тадбирлари амалга оширилди [7-10].

Шунга кура марказий шахарларда BRT тизимини ташкил этиш режалаштирилган. Автобус тезкор транзити (BRT) тизимлари сунгги йигирма йил ичида юкори даражадаги хизмат курсатиш тизимлари учун мукобил дизайн сифатида пайдо булди. BRT тизимлари биринчи булиб Лотин Америкаси шахарларида ривожланди (^идалго ва Графтио, 2008 йил) Жанубий ва Шаркий Осиёга, кейин эса бутун дунёга таркалгунга кадар (^идалго ва Графтиеаух, 2013 йил) [2-5].

BRT тизимлари сезиларли даражада юкори инвестициялар ва узокрок амалга ошириш вактини талаб киладиган темир йул билан богланган тизимларга юкори сигимли алтернативани таклиф килади. Ривожланаётган мамлакатларнинг йирик шахарларида, биринчи навбатда Лотин Америкаси ва Жанубий Осиёда, BRT оммавий жамоат транспорти тармогининг ажралмас кисми хисобланади. Бундан фаркли уларок, ривожланаётган мамлакатларнинг шахар марказларида BRTни жорий этиш сезиларли узгаришларни намоён этади. Кундалик иш вакти эрталаб соат 600 дан 1900 гача BRT йули буйлаб бош бекатлар ва автобус тухташ жойлари орасидаги масофа Наманган шахрида уртача 600-700 метрни ташкил этади. BRT тизимини лойихалаётган А.Навоий кучаси умумий узунлиги 3870 метрни лойихаланадиган кисми эса уртача 2500-3000 метрни

2-расм. Наманган шахри А.Навоий кучасида таклиф этилаётган BRT тизими лойиха

таклифи

ташкил этади. BRT тизими катнов кисмининг унг томонида жойлашган булиб, бошкка булаклардан битта о; сидирга чизик билан ажралиб туради, BRT тизими деярли автомобил йулининг учдан бир кисмини ташкил этиб, колган икки катор бошкка турдаги енгил автомобиллар учун мулжалланган [11-17].

BRT хзматини жорий этилиши мавжуд автобус тармогини капитал таъмирлаш билан бирга автобус тармогини янги BRT линияларига мослаштириш максадида интеграциялашган тизим таклиф килинади. Бу билан бир бирини такрорловчи йуналишларни бекор килиш, ракобатлашувчи йуналишларни кайта йуналтириш, янги йуналишларни очиш, мавжудларини харакат интервалини камайтириш, маршрутларни узайтириш ва уларни асосий кон томир йуналишларга айлантириш ва хизмат курсатишни кенгайтиришни уз ичига олади.

Бинобарин, автобус хизматлари учун маршрут тизими, кутиш вакти ва хизматларнинг уз вактида бажарилиши такомиллаштирилиши керак булган энг мухим омиллардир. Бундан ташкари, автобус тезлиги ва йулкира нархи баъзи иштирокчилар

томонидан мухим деб хисобланган. Бу омилларнинг барчасини яхшилаш керак, чунки саёхатчиларнинг катта кисми (73,0%) ишга бориш учун жамоат транспорт хизматларидан фойдаланади. Саёхатчиларнинг фикрига кура, тезкор транзит автобус йуналишларини жорий этиш тизимда сезиларли даражада яхшилаш харакати хисобланади.

Наманган шахридаги А.Навоий кучасидан харакатланадиган 24 та автобус йуналишларини BRT тизимини ташкил этиш буйича капитал таъмирлашда 14 таси схемаларига узгартиришлар киртилиши лозим деб топилди. Жумладан, 22 та йуналишлар узгаришсиз колдириш, 7 та йуналишлар харакатдаги кучалари бошка кучаларга утказиш, 9 та йуналишлар харакат схемалари узайтириш, 3 та йуналишлар харакат схемалари иккига ажратиш хамда 1 та йуналишни бекор килиш буйича таклифлар ишлаб чикилди. Шунингдек, хар бир BRT тизимида фаолият юритувчи жамоат транспортларини жойлаштириш автоматик йуловчи хисоблагичи ва GLONASS/GPS тизимини урнатиш ва автоматик тулов тизимини жорий килиш максадга мувофик булади.

Хизматнинг ишончлилиги нафакат йуловчиларга хизмат курсатиш даражасини белгиловчи асосий омил, балки транспорт воситаларининг саёхат вактининг узгарувчанлиги автокорхона талабларига таъсир килувчи мухим омил хисоблананиб, BRT тизимини жорий килишдан олдин, автокорхона хажмини аниклаш учун саёхат вактларини хисоблаш керак булади. Микроскопик симулияцияси модели ёрдамида йуналишлар учун умумий саёхат вактлари куйдагича бахоланади: (саёхат вактини хисоблашда GeoTreker программаси оркали хисобланган натижалар киритилади). -13-сонли 1-кичик туман-Чорсу автобус йуналиши харакат вакти 48 минут, техник тезлиги эса 19 км/соатни (3-расм); 5-сонли Нуробод-Чорсу автобус йуналиши харакат вакти 50 минут, техник тезлиги 22 км/соат (4-расм);

3-расм. Наманган шахридаги мавжуд 13- 4-расм. Наманган шахридаги мавжуд 5-сонли 1-кичик-туман-Чорсу автобус сонли Нуробод-Чорсу автобус

йуналишлари курсаткичлари йуналишлари курсаткичлари

Хулоса килиб айтганда, BRT тизими автобуслар учун ажратилган йулларни уз ичига олади ва автобуслар бошка транспорт воситалари билан узаро богланиши мумкин булган чоррахаларда автобусларга устунлик беради; йуловчиларнинг автобусларга чикишлари, тушишлари ёки йул хакини тулашлари сабабли кечикишларни камайтиради, катнов сонини ошириш хамда автобусларнинг хавфсизлигини таъминлашга олиб келади. Мазкур йуналишларни BRT тизими ташкил этилгандан сунг саёхат вакти микросимулияцияси транзитини тайинлаш натижаларига кура 10 дан 15% гача камайишига эришилади.

АДАБИЁТЛАР

1. Konstantinos Kepaptsoglou a,*, Christina Milioti a, Dimitra Spyropoulou a, Farhan Haider b, Aristeidis G. Karlaftis Comparing traveler preferences for BRT and LRT systems in developing countries: Evidence from Multan, Pakistan //journal of traffic and transportation engineering (englishedition) 2 0 2 0 ; 7 ( 3 ) : 3 8 4 -3 9 3

2. Robert Ishaq Case Studies on Transport Policy 8 (2020) 946-953 "Designing bus rapid transit systems: Lessons on service reliability and operations"

3. Yen-Lien T. Nguyena, Trung-Dung Nghiemb, Anh Tuan Le. Atmosferaning ifloslanishini o'rganish 12 (2021) 101148 Emission characterization and co-benefits of bus rapid transit: A case study in Hanoi, Vietnam.

4. Xiao Shi a, Anne Vernez Moudon, Philip M. Hurvitz. Transportation Research Interdisciplinary Perspectives 10 (2021) 100323 "Does improving stop amenities help increase Bus Rapid Transit ridership? Findings based on a quasi-experiment".

5. Konstantinos Kepaptsoglou, Christina Milioti, Dimitra Спйропоулоу. journal oft raffic and transportation эngineering (English edition) 2020 ; 7(3): 384-393 Comparing traveler preferences for BRT and LRT systems in developing countries: Evidence from Multan, Pakistan.

6. Мамиров У., Тухтабаев М., Рахмонов Б. Важност развития проекта велодорожки в Намангане. //Естественнонаучный журнал «Точная наука». - Кемерово, 2022. Выпуск 129, - С. 12-17. www.t-nauka.ru

7. Л.В.Булавина Проектрование и оценка транспортной сети и маршрутной системы в горадах. учебно-методические пособие Екатеринбург.: 2014.ст.75

8. В.В.Балагин. Проектирование системы маршрутов городского массового пассажирского транспорта. Методические указания к курсовому проекту по дисциплине «Организатсыя дорожного движения» Волгоград 2011. 35 с .

9. Пассажирские перевозки В.М.Селюков - Калининград Издателство БГАРФ

2010.

10. Автомобилные перевозки: методические указания /сост. Ю.И. Куликов. -Хабаровск: Изд-во Хабар. гос. техн. ун-та, 2005.

11. Нормирзаев А.Р., Мамиров У., Тургунов З. Узбекистон транспорт тизмини хозирги кундаги холати тахлили // НамМКИ илмий-техника журнали. - Наманган: НамМКИ, 2021. - Б. 513-517.

12. Нормирзаев А.Р., Тухтабаев М.А., Мамиров У.Х. Implementation of innovative ideas in digitization of the transport sector in Namangan region //Scientific and technical journal of NamlET / НамМТИ илмий-техника журнали. - Наманган: НамМТИ, 2021. - 6 (3), - Б. 127-132.

13. To'xtaboеv M. A., Mamirov U. X. Shaharda avtomobilda tashishda harakat muntazamligini oshirish (Namangan shahri misolida) //Механика и технология. - 2022. - №. Спецвыпуск 1. - С. 101-108.

14. Тухтабаев М. А., Мамиров У. Х., Тургунов З. Х. Жамоат транспортида йуловчи ташиш самарадорлиги //Механика и технология. - 2022. - №. Спецвыпуск 2. - С. 62-67.

15. Солиев Х. и др. Организация скоростных пассажирских маршрутов //Естественнонаучный журнал «Точная наука. - 2022. - №. 129. - С. 9-11.

16. Bahodirxon S. M. et al. Shahar Jamoat Transportidan Foydalanish Sifati Va Ishonchliligini Baholashda Xorijiy Tajriba //ILM-FAN TARAQQIYOTIDA ZAMONAVIY QARASHLAR: MUAMMO VA YECHIMLAR. - 2022. - С. 255-258.

17. Marufkhon S. STATE OF URBAN TRANSPORT SYSTEMS AT THE PRESENT STAGE //Archive of Conferences. - 2022. - С. 14-19.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.