Научная статья на тему 'ЖАМИЯТДА РАҲБАР КАДРЛАРНИ ТАРБИЯЛАШНИНГ АХЛОҚИЙ-ЭСТЕТИК МАСАЛАЛАРИ'

ЖАМИЯТДА РАҲБАР КАДРЛАРНИ ТАРБИЯЛАШНИНГ АХЛОҚИЙ-ЭСТЕТИК МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
7
1
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ёшлар / раҳбарлик / давлат / бошқарув / инсон / ахлоқий-эстетик маданият / маданият / профессиограмма / раҳбарлик санъати / молодежь / лидерство / государство / управление / человек / нравственно-эстетическая культура / культура / профессиограмма / искусство лидерства

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Джаватова Маржона Джамаловна

Мақолада жамият тараққиёти учун муҳим вазифани бажарадиган раҳбарликка хос қарашлар Марказий Осиё заминида яшаган мутафаккирлар қарашлари билан боғлаб тадқиқ этилган. Унда янгича тафаккурга эга кадрларни тайёрлаш, ёш авлоднинг раҳбарлик онгини шакллантириш масалалари очиб берилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ETHICAL AND AESTHETIC ISSUES OF EDUCATION OF LEADING PERSONNEL IN SOCIETY

В статье раскрыты вопросы подготовки кадров с новым мышлением, формирования у молодого поколения лидерского сознания

Текст научной работы на тему «ЖАМИЯТДА РАҲБАР КАДРЛАРНИ ТАРБИЯЛАШНИНГ АХЛОҚИЙ-ЭСТЕТИК МАСАЛАЛАРИ»

ЖАМИЯТДА РА^БАР КАДРЛАРНИ ТАРБИЯЛАШНИНГ АХЛОЦИЙ-ЭСТЕТИК

МАСАЛАЛАРИ

Джаватова М.Дж. -

СамДЧТИ мустацил изланувчиси

с1 ЬЦр5://ёо1. ощ/10.24412/2181 -7294-2023 -2-70-74

Бугун дунё халклари нихоятда ранг-баранг, шу пайтга кадар жахон хамжамияти уз бошидан кечирмаган ёки аввал мисли курилмаган турли- туман мураккаб сиёсий жараёнлар ичида яшамокда, ривожланмокда. Одамларнинг фалсафий дунёкараши ва маданияти хам шунга мувофик тарзда узгармокда. Шу жихатдан олиб каралганда, давлат бошкаруви органлари фаолияти хам тубдан узгартирилди. Улар фаолияти мазмун-мохиятида демократик ва бозор иктисоди тамойиллари Узбекистан Республикаси Конституциясида уз ифодасини топди. Жумладан, "давлат уз фаолиятини инсон ва жамият фаровонлигини кузлаб, ижтимоий адолат ва конунийлик принциплари асосида амалга оширади"[1.7]. Мазкур тамойилни таъминлашда давлат органлари рахбарлари фаолиятида катор масъулият ва жавобгарликнинг белгиланиши, фукароларнинг давлат бошкарувидаги иштироки, фукаролик жамияти асосларининг кенгайиб боришига хизмат килмокда. Ушбу коидаларнинг асосий максади давлат бошкаруви органлари ва махаллий ижро этувчи хокимият органлари ходимлари одоб-ахлокининг ягона принциплари ва коидаларини белгилаш, уларнинг уз хизмат вазифаларини виждонан ва самарали бажаришлари учун шарт-шароитлар яратиш, давлат хизматида суиистеъмолликларнинг олдини олишга каратилган[2.23]. Давлат хизматчилари мазкур коидалар билан таништирилиши хамда унга риоя этиши шартлиги биринчидан, уз ишига булган масъулиятини оширишга ундаса, иккинчидан, ходимларнинг узаро муносабатларида юксак маънавий-ахлокий фазилатларни шакллантиришнинг ягона услуби эканлигидан далолат беради. Масаланинг мухим жихатларидан бири шуки, давлат хизматчисининг мазкур коидаларга риоя этиши касбий фаолиятини ва хизматдаги хулк-атворини бахолаш мезонларидан бири хисобланишидир. Дархакикат, ижтимоий адолатнинг ахлокий-эстетик категориялар ривожидаги урни катта, чунки у купинча умумий маданиятнинг синоними деб хам тушунилади. Зеро, ислохотларнинг амалга оширилиши куп жихатдан рахбар кадрларнинг уз ишига булган муносабатига боглик.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 8 сентябрдаги ПФ-5185-сон Фармони билан тасдикланган "Узбекистон Республикасида Маъмурий ислохотлар концепцияси"[3] нинг кабул килиниши бугунги кунда давлат хизматчиларини лозим даражада масъулият ва ташаббускорлигини оширишга хизмат килмокда. Мазкур концепция рахбарларнинг макомини белгиловчи ягона нормалар, уларнинг фаолиятини бахолаш мезонлари шакллантирилиши ва ахлокий-эстетик маданияти юксак профессионал рахбарлар корпусини яратиш имконини беради. Шунингдек, ахлокий-эстетик маданияти юксак профессионал рахбар корпусини яратиш максадида давлат хизматини ташкил этиш, шу жумладан, хукукий макоми, рахбарлар классификацияси, профессиограммаси, ахлок нормаларига риоя этилишини таъминлаш масалаларини тартибга солувчи норматив-хукукий хужжатлар лойихаларини ишлаб чикиш имконини бермокда.

"Профессиограмма" лотинча суз булиб, маълум бир касб-корга оид белгиларни, норма ва талабларни узи ичига олган тавсифномани англатади. Мазкур белгиларга караб, биз касб-корнинг узига хос ички, имманент хусусиятларини, функционал вазифаларини англаймиз. Х,еч бир касб-кор мазкур талабларсиз рационал ташкил этилмайди ва унинг келажаги, трансформацион узгаришлари ва хаёт динамикасига мувофиклиги аникланмайди. Профессиограмма ижтимоий талабларга мувофик трансформацияга учрайди ва ушбу узгаришлар янги касб-корларнинг юзага келишини таъминлайди. Шундай экан, рахбарлар профессиограммасида хам узгаришлар булиб туриши табиий холдир. Рахбар ходимлар

профессиограммасида икки гурух функциялари мавжуд. Улар, биринчиси, давлатнинг узига хос булган функцияларини амалга оширишда унга ёрдам бериш. Уни умумий кратологик функция дейиш мумкин. Иккинчиси, рахбар ходимларнинг фаолияти хусусиятлари, ички тартиби билан боглик хусусий функциялари. Буни имманент функциялар дейиш мумкин.

Ахлокий жихатдан эътикодли рахбар, биринчи уринда, жамоанинг ахлокий кадриятлар фалсафасини шакллантиришга ахамият каратади, мавжудларини мустахкамлайди. Жамоада мазкур фалсафага эътибор бермаслик жамоанинг маънавий киёфасини, унинг шаъни ва кадр-кимматини мавхумлаштиришга олиб келади. Натижада мажбурият олдидаги масъулият хам нисбий куриниш касб этади.

Юртбошимиз рахбарларнинг жамиятда ислохотларни амалга оширишдаги роли, масъулияти хакида бот-бот куйиниб гапиради, узини рахбар деб биладиган шахс, аввало, одамларни яхши куриши, улар билан хамдард, хамфикр булиши, ардоклаши, халкнинг ташвишларини юрагидан утказиб, уларнинг дардига дармон булиши бунинг учун уни узи ахлокий-эстетик жихдтдан маданиятли булиши лозимлигини таъкидлайди. Бу борала Президент Ш.М.Мирзиёев шундай дейди: "Танкидий тахлил, катъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик хар бир рахбар фаолиятининг кундалик коидаси булиб колиши керак"[4.6]. Х,акикатдан хам бугунги геосиёсий ракобат, мафкуравий курашлар авж олган давр рахбарлардан катор ахлокий-эстетик сифатларни талаб киладики, бундай талабларсиз рахбар уз вазифасини тулаконли бажара олмайди. Зеро, рахбар ахлоки - бу маълум интизом ва тартиблар тизими сифатида бошкарув самарадорлигини оширишга хизмат килувчи омиллар каторига киради.

Рахбар кадрлар шахсий сифатлари, фазилатлари макон ва замонда шаклланади. Х,озирги янги даврида илгари рахбар кадрларда булмаган истиклол даврига хос фазилатларни тез шакллантириш учун кенг имкониятлар мавжуд. Узгараётган ижтимоий мухит, иш услуби, рахбарлик тарзи, талаблари янги типдаги давлат мулозимлари, рахбар кадрларни тарбиялаш учун зарур булган объектив шарт-шароитни яратди. Галдаги вазифа давлат рахбарларига куйилаётган янги талабларни, улар учун зарур булган фазилатларни илмий асослаб, тахлил этиб, умумлаштириб, маънавий-маърифий тарбия, амалий тажриба ёрдамида махсус шакллантиришдир. Ана шунда давлат рахбарлари тафаккуридаги янгиланиш улар оркали халкка, демакки, хар бир узбекистонликка етиб боради. Жамият тафаккури тезрок янгиланади, миллат бир жону бир тан булиб, ислохотларни тезлаштиради[5.48].

Ахлокий-эстетик маданиятли рахбар шахсларни шакллантириш аслида жуда мураккаб масала. Бу масала билан олимлар ва давлат рахбарлари узок вакт, изчиллик билан шугулланганлар. Чунки одам дархол рахбар булиб тугилмайди. Изчил тарбия ва тажриба воситасида иктидорли кишилар рахбар шахсга айлана боради. Шахс ахлокий-эстетик маданияти рахбар кадрлар касбий маданиятини шакллантиришда уларнинг бошкарув махорати, етакчилик кобилияти, билим, куникма ва тажрибаларининг бир-бири билан узвий боглик холда бир тизимга келтиришда мухим омил сифатида намоён булади.

Давлат ва жамият курилишида рахбарлик хамда унинг субстанционал компоненти хисобланган ахлокий ва эстетик маданият масаласи мухим хисобланади. Хусусан, илмий тафаккур, Шарк ва Гарб мутафаккирларининг ижтимоий-фалсафий карашларида, илмий изланишларида бошкарув масаласи ва унинг негизини ташкил этган рахбарлик, рахбарнинг ахлокий-эстетик хусусиятлари хамда такомиллашув конуниятлари курсатиб берилган.

Жахон илм-фанида замонавий рахбар (менежер) ижтимоий киёфасининг узига хос жихатлари илмий жамоатчилик томонидан кенг тадкик килинмокда. Мавзуга доир илмий тадкикотларда бажариши лозим булган стратегик, инновацион, маъмурий, коммуникацион, ижтимоий функциялар мазмуни, бу функцияларни бажариш учун зарур булган хислатлар (компетентлилик, креативлик, катъиятлилик, ташкилотчилик, коммуникабеллик, ходимларга окилона муносабат) аниклаб берилмокда. Хусусан, бу борада рахбар ижтимоий киёфасини юксалтириш, унинг бошкарув маданиятини ривожлантириш йулларига доир мухим назарий

хулосалар илгари сурилмокда[6. 112]. Шу билан бирга, замонавий рахбар ижтимоий киёфасининг шаклланиши жараёнига хос булган тамойил ва конуниятларни аниклашга каратилган концептуал тадкикотларни хам олиб бориш зарурияти юзага келмокда.

Рахбарнинг шахсий сифатлари сиёсат сохаси тадкикотчиларнинг доимий диккат марказида туради. Рахбарнинг ахлокий сифатлари унинг тавсифини шакллантиришда мухим хисобланади. Рахбар ахлокий сифатларини урганиш ва унга карши булган гояларни жамиятда асослай олиш асосидагина бартараф этиш мумкин булади. Бу холат эса уз навбатида давлат рахбарларининг ахлокий сифатларини хар томонлама урганиш, хулк-атворини кузатиб боришни талаб этади.

Х,озирги вактда фукаролик жамияти куриш йулида мустакил мамлакатимизнинг буюк келажаги бевосита Шарк ва Гарб дунёкарашидаги ижтимоий-фалсафий фикр, дунёвий маданият тараккиётидаги урни ва унинг бугунги кунда рахбарнинг ахлокий-эстетик куриниши хамда жамият тараккиёти хамоханглиги билан уйгун тарзда урганиш хар качонгидан долзарбдир. Демак, замонавий рахбар ахлокий-эстетик маданияти асосий хал килувчи хусусият сифатида илмий-назарий жихатдан тадкик этиш зарурати куйидаги вазифаларни амалга оширишни такозо этди:

- давлат ва жамият бошкарувида рахбар кадрларнинг урни, уларнинг дунёкарашига ахлокий-эстетик кадриятларни сингдиришнинг давлат ижтимоий-сиёсий тараккиётидаги ахамияти, бу сохада пайдо булган муаммоларни аниклаш ва уларнинг ечимларини топиш:

- рахбар кадрлар касбий маданияти ахлокий-эстетик жихатларининг шаклланиш даражасини аниклаш, шунингдек, бу жараёнда унинг мазмун-мохиятини акс эттирувчи мезонлар тизимини ишлаб чикиш:

- жамиятда рахбар кадрлар фаолияти билан боглик холдаги сиёсий маънавий жараёнларни эмпирик маълумотлар асосида тахлил этиш, рахбар ахлокий-эстетик маданиятининг юксаклигини жамият ва давлат тараккиётидаги урнини асослаб бериш;

- рахбар ахлокий-эстетик маданиятининг ижтимоий тараккиёт ва жамият ривожидаги вокеа-ходисалар билан узаро алокадорлик диалектикасини урганиш, уларни сиёсий жихатдан тахлил этиш, бу жараённинг жамият тараккиёти билан боглик хусусиятларнни очиб бериш;

- рахбар кадрлар дунёкарашига фикрлар хилма-хиллиги, миллий кадриятларни сингдириш, уларни рахбар кадрларнинг ижтимоий-сиёсий фаолиятида ахлокий меъёрлар сифатида карор топишига эришиш бошкарув рахбарларида демократик тафаккурлашнинг усиши хамда улар дунёкарашидаги демократик узгаришларнинг рахбар кадрлар касбий маданиятини шаклланишига таъсирини урганиш;

- рахбар кадрлар касбий маданиятини шакллантиришнинг мухим жихати булган ахлокий-эстетик омилларни урнини ошириш мамлакатда давлат бошкарувини миллий манфаатлар асосида амалга оширишни таъминлашини асослаш эъзозлаш рахбар кадрлар фаолиятининг асосий тамойили эканлиги фалсафий фанлар нуктаи назаридан тадкик этиш:

- рахбар кадрларнинг касбий маданиятини шакллантиришда унинг ахлокий-эстетик кадриятларни узлаштириш даражасини аниклашнинг мезонлари тарихий тажриба ва замонавий амалиёт натижаларини умумлаштирши асосида бир тизимга келтириш лозим[7. 22]. Жамиятнинг ижтимоий киёфасига хос булган хусусиятларни аниклашда, бажариши зарур булган функциялар хакидаги илмий хулосаларни шакллантиришда назарий-методологик асос вазифасини утайди.

Бугун идеал рахбар модели деганда корхона ёхуд ташкилотни бошкариш учун зарур булган билим ва малакалар, хислат ва фазилатлар, истеъдод ва кобилиятлар йигиндиси назарда тутилади. Унинг хакидаги илмий мулохаза ва тасаввурлар бугунга келиб пайдо булгани йук. Ижтимоий-фалсафий тафаккур тарихида бу борада куплаб ахамиятли гоялар илгари сурилган. Масалан, буюк мутафаккир Абу Наср Форобий рахбар табиатан 12 хислат ва фазилатни узида мужассам килмоги зарур, деб хисоблайди: 1) согломлик; 2) фаросатлилик; 3) кучли хотира; 4) зукколик; 5) нотиклик; 6) маърифатга интилиш; 7) нафсни

жиловлаш; 8) хакикатни севиш; 9) ориятлилик; 10) мол-дунё кетидан кувмаслик; 11) адолатпарварлик; 12) катъиятлилик ва жасурлик. Худди шундай фикрларни Конфуций, Ал-Мовардий, Ибн-ал-Азрок, Ал-Газзолий, Низомул-мулк, Амир Темур, Алишер Навоий ва бошкаларнинг асарларида учратишимиз мумкин. Гарб фалсафасининг куплаб ёркин вакиллари меросида хам ана шундай фикр ва мулохазалар келтирилади.

Бугунги кунда мутахассисларнинг идеал рахбар модели хакидаги илмий тасаввурлари узининг турли-туманлиги билан характерланади. Хусусан, муаммонинг бу жихатини махсус тадкик килган рус олими А. Китов идеал рахбар моделини турт кисмдан (бошкарув кобилиятлари, сиёсий фазилатлар, касбий фазилатлар, ташкилотчилик фазилатлари) иборат таркиб сифатида тасаввур килади. Х,ар бир кисм, уз навбатида, катор элементларни узида мужассам килади[8. 257].

Юкорида келтирилган жихатлар рахбарлик фаолиятининг маълум аспектларини намоён этади. Масаланинг иккинчи томони - рахбарлик фаолияти билан шугулланувчи кишининг шахси билан боглик юксак инсоний фазилатлардан иборатдир. Рахбар халол-пок, виждонли, иймонли, каттиккул, диёнатли, мехр-шафкатли булиши керак. Рахбарликка эгри йул, эгри кул, эгри максад билан эришиб булмайди. Феъл-атворида эгрилик бор киши рахбарлик лавозимида узок фаолият юритолмайди.

Хулоса килиб айтганда, Рахбар шахси хакидаги бундай мулохазаларни Шаркда хам, Гарбда хам куплаб мутафаккирларнинг асарларида куриш мумкин. Лекин ХХ асрда рахбар шахси, ижтимоий киёфаси, ахлокий-эстетик маданияти, у бажариши лозим булган функциялар хакидаги мулохазалар бирмунча мураккаблаша бошлади. Чунки бу даврга келиб, ижтимоий-иктисодий тараккиёт инсон ресурсларини окилона бошкариш масаласини кун тартибига куйди. Бу талабга жавобан, бир томондан, шундай бошкарув фаолияти билан шугулланувчи менежерлик касби юзага келган булса, иккинчи томондан, бу касб эгаларининг узига хос хусусиятларини талкин килувчи илмий мулохазалар шаклланди. Гарбда рахбарлик фаолияти билан шугулланувчи менежерлар ижтимоий киёфаси, ахлокий-эстетик хусусиятлари ва касбий фаолиятига оид илк фикрларни илгари сурилди.

АДАБИЁТЛАР:

1. Узбекистон Ресиубликаси Конституцияси. -Тошкент: Узбекистан. 2017.

2. Бошкарув маданияти ва рахбар маънавияти / / Н.Комилов ва бошкалар.- Тошкент: Академия, 2007.

3. Узбекистон Республикасида Маъмурий ислохотлар концепцияси. Тошкент: 2017. ПФ-5185-сон Фармон.

4. Мирзиёев Ш.М. Танкидий тахлил, катъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик рахбар фаолиятининг кундалик коидаси булиши керак. -Тошкент: -Узбекистон. 2017.

5. Боймуродов Н. Рахбар салохияти.- Т.: Янги аср авлоди, 2010.

6. Холов А. Бошкарув карорлари кабул килишнинг замонавий усуллари ва рахбар масъулияти. - Тошкент: Тафаккур каноти, 2017.

7. Юлдашева Н. Рахбар хулки, одоби ва самарали нутк куникмаларини ривожлантиришда педагогик-психологик муносабатларнинг ахамияти.// Замонавий таълим, 2015, №7.

8. Китов А.И. Психология хозяйственного управления.- Москва: Профиздат, 1984. -С. 257.

РЕЗЮМЕ:

Маколада жамият тараккиёти учун мухим вазифани бажарадиган рахбарликка хос карашлар Марказий Осиё заминида яшаган мутафаккирлар карашлари билан боглаб тадкик этилган. Унда янгича тафаккурга эга кадрларни тайёрлаш, ёш авлоднинг рахбарлик онгини шакллантириш масалалари очиб берилган.

Калит сузлар: ёшлар, рахбарлик, давлат, бошкарув, инсон, ахлокий-эстетик маданият, маданият, профессиограмма, рахбарлик санъати.

РЕЗЮМЕ:

В статье раскрыты вопросы подготовки кадров с новым мышлением, формирования у молодого поколения лидерского сознания.

Ключевые слова: молодежь, лидерство, государство, управление, человек, нравственно-эстетическая культура, культура, профессиограмма, искусство лидерства.

RESUME:

The article reveals the issues of training personnel with new thinking, forming the leadership consciousness of the younger generation.

Key words: youth, leadership, state, management, human, moral-aesthetic culture, culture, professionogram, art of leadership.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.