Научная статья на тему 'ДАВЛАТЧИЛИК ТАРИХИДА ДАВЛАТ ХИЗМАТИ ТАМОЙИЛЛАРИНИНГ МИЛЛИЙ-МАЪНАВИЙ ИЛДИЗЛАРИ'

ДАВЛАТЧИЛИК ТАРИХИДА ДАВЛАТ ХИЗМАТИ ТАМОЙИЛЛАРИНИНГ МИЛЛИЙ-МАЪНАВИЙ ИЛДИЗЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

1
1
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
давлат хизмати / давлат хизматчиси / авесто / таълимот / модел / тарих / дахю / нмана / варзана / вис / президент / қонун / хокимият / civil servant / Avesta / teaching / model / history / Daksu / Nmana / Varzana / Vis / president / law / power

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — Маликов Беҳзоджон Қуролович

Мазкур мақолада халқимизнинг сиѐсий бошқарув ва уни ташкил этиш, давлат бошқаруви, давлат хизмати тизимларининг шаклланиш тарихи, шунингдек “Авесто”да қўлланилган давлат хизмати лавозимларини ифодаловчи атамалар ижтимоий мансаблар ва бошқарув тартиби ҳақидаги маълумотлар илмий жиҳатдан тахлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article contains the political governance of our nation and its organization, the history of the formation of public administration, the civil service system, as well as the terms used in the Avesta to designate civil service positions, social positions and information about the order of government. subject to scientific analysis

Текст научной работы на тему «ДАВЛАТЧИЛИК ТАРИХИДА ДАВЛАТ ХИЗМАТИ ТАМОЙИЛЛАРИНИНГ МИЛЛИЙ-МАЪНАВИЙ ИЛДИЗЛАРИ»

ДАВЛАТЧИЛИК ТАРИХИДА ДАВЛАТ ХИЗМАТИ ТАМОЙИЛЛАРИНИНГ МИЛЛИЙ-МАЪНАВИЙ ИЛДИЗЛАРИ

Бе^зоджон ^уролович Маликов

Тошкент давлат транспорт университети "Халкаро оммавий хукук" кафедраси

катта укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада халкимизнинг сиёсий бошкарув ва уни ташкил этиш, давлат бошкаруви, давлат хизмати тизимларининг шаклланиш тарихи, шунингдек "Авесто"да кулланилган давлат хизмати лавозимларини ифодаловчи атамалар ижтимоий мансаблар ва бошкарув тартиби хакидаги маълумотлар илмий жихдтдан тахлил килинган.

Калит сузлар: давлат хизмати, давлат хизматчиси, авесто, таълимот, модел, тарих, дахю, нмана, варзана, вис, президент, конун, хокимият

ABSTRACT

This article contains the political governance of our nation and its organization, the history of the formation of public administration, the civil service system, as well as the terms used in the Avesta to designate civil service positions, social positions and information about the order of government. subject to scientific analysis.

Keywords: civil servant, Avesta, teaching, model, history, Daksu, Nmana, Varzana, Vis, president, law, power

КИРИШ

Сиёсий бошкарув ва уни ташкил этиш, давлат бошкаруви, давлат хизмати тизимларининг шаклланиши нуктаи назаридан караганда мамлакатимиз тарихи жуда узок даврларга бориб такалади. Зеро давлат арбоби И.А.Каримов таъкидлаганидек, азал-азалдан "Гарб индивидуализмидан" фаркли равишда "Урта Осиё шароитида жамоа булиб яшаш туЙFуси FOят мухим ахдмият касб этади... халкимизнинг турмуш ва тафаккур тарзига назар ташлайдиган булсак, бошкаларга х,еч ухшамайдиган, минг йиллар давомида шаклланган, нафакат узаро муомала, балки хдётимизнинг узвий бир кисми сифатида намоён буладиган бир катор узига хос хусусиятларни курамиз... Шарк халклари ва юртимиз ахлига мансуб шундай белги-аломатлар хакида гапирганда, уларнинг тарихий-ижтимоий

November, 2023

91

заминига алохида эътибор каратиш лозим". Узбекистон Республикаси худудларида давлат ва жамият бошкаруви эрамиздан аввалги учинчи минг йиллик урталарида шаклланлиги кузатилишини хисобга олсак, халкимиз давлат хизмати масаласида жуда катта тарихга эгалигини курамиз.

Кддимги Марказий Осиё давлатлари нафакат худудий жихатлардан кушни, балки давлат хизмати хамда бошкарув тизимининг мазмуни ва шакли жихатларидан бир-бирларига ухшашлик характерини касб этганлар. Шунингдек, олий (сарой) ва махаллий хокимият бошкаруви, рахбарлик масалалари, уларни танлаш ва тайинлашда хам бу давлатларни Марказий Осиё цивилизациясига хос булган умумийлик бирлаштириб туради. Бу сохада тадкикот олиб борган тарихчи олим профессор А.Сагдуллаевнинг таъкидлашича "Авесто"да кулланилган давлат хизмати лавозимларини ифодаловчи атамалар ижтимоий мансаблар ва бошкарув тартиби хакидаги маълумотлар Узбекистон ва Урта Осиё тарихига тегишли энг кадимги ёзма манба «Авесто»да (милоддан аввалги IX-VIII ва милоддан аввалги VII-VI асрлар) уз аксини топган. «Авесто» жамияти турт асосий кисмга булинади. Уй, оила жамоаси - «нмана», уруF жамоаси - «вис», кабила - «занту», кабилалар иттифоки - «дахъю» деб аталган. Шунингдек, «дахью» вилоят маъносини хам англатган.

Оила, уруF ва кабила бошлиFи маъноларини ифодалаш учун «пати» сузи ишлатилган: «нманопати» (уй эгаси), «виспати» (кишлок оксоколи), «дахъюпати» (вилоят хокими). Мамлакатни идора килган шахс «кави» ёки «састар» деб аталган. «Састар» сузи кабилаларнинг харбий йулбошчисини хам билдирган. Оксоколлар кенгаши - «ханжамана», халк йиFилиши (мажлиси) -«въяха» деб юритилган.

Энг кадимги даврларда бошкарувчи лавозимини бажарувчи шахсларнинг (оксоколлар, харбий йулбошчилар, кохинлар) фаолияти асосан ижтимоий фойдали фаолият булган, чунки жамиятда бундай кишиларнинг чикишига уларнинг ахлокий хислатлари ва обру-эътибори сабаб булган, холос. Бажарувчи шахслар раFбатлантирилиб турилган ва бу, уз навбатида, узига тук оилаларнинг пайдо булишига олиб келган ва аста-секинлик билан жамоадаги юксак хурматга асосланган хокимият мерос тарикасида отадан уFилга ута бошлаган.

АДАБИЕТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Шарк халклари дунёкарашида муаммоларни тугатиш тамойили аслида давлат хизмати ва бошкарувнинг асосий мохдятини ташкил этади. Хдётдаги иктисодий, ижтимоий

November, 2023

92

муаммоларни кандай хал килиш масаласи, ечимни кандай тарзда мохирона амалга ошириш тамойили шарк халкларининг асрлар давомида мазкур муаммога нисбатан муносабатлари, амалий харакатларининг шаклланишига асос булган. А.Сагдуллаев илк давлатларнинг ташкил топишида "жамият ривожининг ички конуниятлари (ижтимоий-иктисодий муносабатларнинг юкори даражаси, хунармандчилик, товар айрбошлаш ва савдонинг тез ривожланиши, суFорма дехкончилик ва бошкалар) билан бирга, ташки омиллар - кучайиб бораётган сиёсий карама-каршиликлар ва харбий тукнашувлар"нинг хам катта урни борлигини таъкидлайди. Мазкур фикр гарчи давлатларнинг ташкил топиши нуктаи назаридан айтилган булсада уни давлат хизматининг шаклланишига нисбатан хам татбик этиш мумкин. Яъни илк давлатчилик тизимида давлат худудини ички ва ташки талашувлардан химоялаш, хужалик ва ишлаб чикариш муносабатларининг тартибли ривожланишини таъминлаш, сув ва ер таксимотини ташкил этиш, меъёрлаштириш ва назорат килиш, жамиятдаги турли тоифалар муносабатларини тартибга солиш, "вохалар, макон ва манзилгохлар ахолисини" ташки боскинчи кучлардан химоялаш, шунингдек, тоифалар орасидаги булинишларни олдини олиш каби муаммолар шу сохаларни назорат киладиган давлат хизмати ва бошкарув тизимини талаб килар эди. Профессор А.Сагдуллаев туFри таъкидлагани каби: "Бу вазифаларни хал килиш максадида, у ёки бу куринишдаги ишларни ташкил этиш учун жамият жамоадаги хурматга эга булган кишиларни - йулбошчиларни майдонга чикарди. Шу тарика, ижтимоий-иктисодий муносабатлар тараккиёти жамиятда алохида хурмат-эътиборга лойик булган кишиларнинг ажралиб чикишига олиб келди". Ана шундай кишилар томонидан яратилган хамда тартиб тусига киритилган бошкарув ва рахбарлик давлат хизмати маданиятининг шаклланишига асос булди.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Профессор А.Сагдуллаев бошкарувнинг пайдо булиш асосларини куйидаги омиллар билан боFлайди: "ишлаб чикариш ва ижтимоий мехнат таксимоти; ташки харбий боскинлардан химояланиш зарурияти; жамоадаги урф-одатларни бажариш; жамиятнинг ижтимоий-амалий вазифалар жихатдан булиниши". Бошкарув тамойилларини эса "ташкил этиш, тартибга солиш, назорат, жамоатнинг ички ва ташки муносабатларини бошкариб туриш" каби устивор функциялар асосида белгилайди. А.Сагдуллаев мазкур карашлардан келиб чикиб бошкарув амалиётини иктисодий, ижтимоий ва харбий-сиёсий тармокларга

November, 2023

93

ажратади. Мазкур таснифлаш "Авесто"да илгари сурилган бошкарув билан боFлик FOяларга анча мувофик келади. Шу жихатдан олиб караганда давлат хизмати ва бошкарув билан боFлик назариялар хам амалий, хам назарий жихатдан "Авесто" даврида шакллана бошлаган эди. Шундан келиб чикиб айтиш мумкинки, "Авесто" да ифодаланган ва илохий деб саналган тартиб-коидалар, ижтимоий муносабатлар гарчи туFридан-туFри бошкарув назариясига каратилган булмасада, давлат хизмати тизими асосларининг шаклланиши ва унинг воситасида эса бошкарувнинг амалий ривожланишига сабаб булган эди.

"Авесто"дан яна шуни кузатиш мумкинки, давлат ва махаллий бошкарувни ташкил этиш тамойилларни шакллантиришда дин пешволарининг хам урни юкори булган. Уша даврларда Авесто давлат ва жамиятни ташкил этиш конунларини узида мужассамлаштирган мукаддас китоб булганлиги учун хам бу конунлар ижросини назорат килувчи дин пешволарининг макомлари юкори булган. "Авесто"нинг "Вандидод"лар булимида мужассамлашган давлат ва жамиятни бошкариш тартиботи, жиноятни жазолаш, яхшиликка мукофот бериш, буйсуниш ва буйсундириш каби коидаларни давлат хокимияти ёки жамоа бошкарувида фаолият олиб борувчиларнинг ёддан билиши талаб этилган.

ХУЛОСА

Умуман, "Авестода" давлат хизмати ва бошкарув лавозимларига куйилган бош талаблар куйидагича намоён булади: жамиятнинг туртта тоифаси (харбийлар, хунармандлар, дехкон-чорвадорлар, диндорлар)дан бирига мансублик ва улар орасида обру-эътибор козонганлик; шахс характерида "Авесто"даги илохий турт унсурнинг мавжудлиги ва шахснинг уларни жиловлай олиши. "Авесто"да мана шу туртта тоифа жамиятнинг асосини ташкил этган. Улардан хеч булмаганда бирига мансуб булмаслик хар кандай шахсни бошкарувда иштирок этишига чек куйган. Юксак мансаблар эса биз юкорида тилга олган турт унсурнинг шахс томонидан кандай жиловланганлигига караб такдим этилган. "Авесто" талабига кура юксак рахбарлик махорати мазкур унсурлардан факат биттасига кучли даражада эга булган шахсга эмас уларнинг барчасидан муътадил холда файдалана оладиган одамларгагина тегишли булган. Масалан, рахбар шахснинг табиатида факат олов унсури кучли булмаслиги керак, олов кучли Fазабни ифодалаб, бундай табиатли рахбар катта хатоларга йул куяди, деб каралган. Шу каби сув юмшоклик ва кунгилчанлик, тупрок хоксорлик, камтарлик, хаво худбинлик ва кибр, енгилтаклик, айни вактда

November, 2023

94

Fурур, орият маъноларини ифодалаб, бу унсурлардан бири хислатларининг шахсда ёркин намоён булиши бошкарув ишида муаммоларни келтириб чикаради, деган тушунчага асосланилган. Шунингдек, хар бир унсур жамият турт тоифасидан бири билан боFланган ва шунинг учун хам бошкарувдаги асосий карорлар мазкур турт унсур намояндалари булган турт тоифа вакиллари тупланган кенгашларда кабул килинган.

К,адимги даврларни тадкик этган олимларимиз фикрларини умумлаштирганимизда хам шу нарса маълум буладики, Марказий Осиёда давлатчилик шаклланиши, бошкарувнинг юзага келишининг илк боскичларида давлатни идора этиш ва жамият тартибини саклаш, давлат бошлоти ва бошка мансабдорларни танлаш, тайинлаш масалалари жамоа, оксоколлар кенгаши, диний ва харбий, чорвадор-дехкон ва хунармандчилик табакаларини бошкарувчи рахбарлар карорларига биноан хал этилган.

REFERENCES

1. Бехзоджон Куролович Маликов УЗБЕКИСТОНДА ДАВЛАТ ХИЗМАТИНИ ТАРТИБГА СОЛИШДАГИ МУАММОЛАР // Academic research in educational sciences. 2021. №2. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/zbekistonda-davlat-hizmatini-tartibga-solishdagi-muammolar (дата обращения: 20.12.2022).

2. Маликов, Б. К. (2021). ШАРК МУТАФАККИРЛАРИНИНГ ДАВЛАТ ХИЗМАТЛАРИГА ДОИР СИЁСИЙ КДРАШЛАРИ. Scientific progress, 7(4), 207-212.

3. Маликов, Б. К., & Икромов, Д. Р. У. (2022). ШАРК ТАЪЛИМОТИДА КОНУН УСТУВОРЛИГИ ГОЯЛАРИ. Academic research in educational sciences, 3(TSTU Conference 2), 483-487.

4. Маликов, Б. К. (2021). ЁШЛАРНИ САЛБИЙ МАФКУРАВИЙ ТАХДИДЛАРДАН ХДМОЯ КИЛИШ-ДАЁТИЙ ЗАРУРИЯТ YANGI O'ZBEKISTONDA ILM-FAN VA TA'LIM ILMIY-METODIK JURNALI. ISSUE, 1(1), 202-206.

5. Маликов, Б. К., & Абдураимов, О. К. У. (2022). ХУКУКДЙ БАРКАМОЛЛИК ВА МАЪНАВИЯТ. Academic research in educational sciences, 3(TSTU Conference 2), 449-453.

6. Маликов, Б. К., & Дехконбоев, Ш. Б. У. (2022). ХУКУКИЙ МАДАНИЯТ ^УКУКИЙ ДЕМОКРАТИК ДАВЛАТ БАРПО ЭТИШНИНГ МУ^ИМ ОМИЛИ. Academic research in educational sciences, 3(TSTU Conference 2), 462-466.

November, 2023

95

7. Маликов, Б. К., & Эшкурбонов, А. И. У. (2022). АДОЛАТЛИ ЖАМИЯТДА ОДИЛ СУД СИФАТИ. Academic research in educational sciences, 3(TSTU Conference 2), 467-472.

8. Маликов, Б. К., & Хамрокулов, Б. К. У. (2022). УЗБЕКИСТОН КОНСТИТУЦИЯСИДА ИНСОН ВА ТАБИАТ КАДРИ. Academic research in educational sciences, 3(TSTU Conference 2), 473-478.

9. Маликов, Б. К., & Хамрокулов, С. К. У. (2022). ИСЛОМ КАРИМОВ АСАРЛАРИДА КОНСТИТУЦИЯ ВА КОНУН УСТУВОРЛИГИ ГОЯЛАРИ. Academic research in educational sciences, 3(TSTU Conference 2), 479-482.

10. Маликов, Б. К., & Болиева, Н. К. К. (2022). ХУКУКИЙ НИГИЛИЗМНИНГ ИЖТИМОИЙ ХАВФИ. Academic research in educational sciences, 3(TSTU Conference 2), 458-461.

11. Маликов, Б. К., & Буриев, З. Б. У. (2022). ЖАМИЯТ ТАРАККИЁТИДА ХУКУКИЙ ОНГНИНГ АХДМИЯТИ. Academic research in educational sciences, 3(TSTU Conference 2), 454-457.

12. Qurolovich, M. B. (2023). ALISHER NAVOIYNING VATAN VA DAVLAT XIZMATCHISI SIFATIDAGI SIYOSIY QARASHLARI. PEDAGOGS jurnali, 27(1), 78-81.

13. Qurolovich, M. B. (2023). YOSHLARNING SIYOSIY FAOLLIGINI RIVOJLANTIRISHNING O'ZIGA XOS HUSUSIYATLARI. PEDAGOGS jurnali, 27(1), 73-77.

November, 2023 Multidisciplinary Scientific Journal

96

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.